Kýni keshe Almatydaghy Últtyq kitaphanada Tәuelsizdik mereytoyyna arnalghan tarihy telehikayalardyng tanystyrylymy ótti. Sharany QR Aqparat jәne qoghamdyq damu ministrligi úiymdastyrghan. Biyl 9 tarihy tuyndy týsirilgen. Onyng ishinde, Jәngir han turaly «Saray syry» telehikayasy da kórermenge jol tartpaq.

Is-sharagha QR Memlekettik hatshysy Q.Kósherbaev, QR Aqparat jәne qoghamdyq damu ministri A.Balaeva, mediamenedjerler, ziyaly qauym ókilderi men jurnalister qatysty.

«Kino – úrpaq sanasyn qalyptastyratyn iydeologiyalyq qúral. Jahandanu dәuirinde ómir sýrip, әlemdik mәdeniyetting myng san boyauy bir arnada aralasyp ketken zamanda esik-terezemizdi qymtap, órkeniyetten bólektenip ómir sýre almasymyz anyq. Osy rette últtyq iydeologiyamyzdy nasihattauda, úrpaqqa úlaghatty tәrbie berude, últtyq sipatymyzdy tanytuda kino ónerining alar orny erekshe. Sondyqtan Memleket basshysy Qasym-Jomart Kemelúly Toqaev «Tәuelsizdik bәrinen qymbat» atty maqalasynda atalghan salagha airyqsha basymdyq berdi. Preziydent maqalasynda: «Men qúzyrly organdar men otandyq telearnalargha memlekettik tapsyrystyng belgili bir bóligin mindetti týrde tarihy taqyryptargha baghyttaudy tapsyramyn», - degen bolatyn» - dedi Memlekettik hatshy.

«Televiziya tek qana aqparat taratu kózi ghana emes, últtyq iydeologiya men qoghamdyq tәrbiyening ózi ekenin ýnemi aityp kelemiz. Búl – bizding úrpaq tәrbiyesindegi basty nazarda ústaytyn dýniye. Ózimizding últtyq úghymgha, halyqtyng minez-qúlqyna sәikes keletin ónimder jasau basty mindet. Sondyqtan 2020 jyly memlekettik telearnadaghy sheteldik ónimder ýlesin 30 payyzgha qysqartu turaly sheshim qabyldanghan bolatyn. Odan keyin bosaghan aqparattyq kenistikti layyqty, sapaly ónimmen toltyru mәselesi túrdy. Búl rette Qazaqstan últtyq arnasy, Habar arnasy, Abay arnasy, El arna býginde qoghamnyng ruhany jәne mәdeny talghamyn kóteruge zor ýles qosty», - dedi QR Aqparat jәne qoghamdyq damu ministri Aida Balaeva.

Tarihy serialdargha bólinetin qarjyny kóbeytu kerek!

Sonymen birge ministr, Ýkimet dengeyinde sheshudi talap etetin kino salasyndaghy telehikaya týsiruge bólinetin qarjynyng jetispeushiligi, uaqyt pen kadr tapshylyghy, tarihy filimder týsiruge qajetti rekvizitterding jetispeushiligi siyaqty birqatar mәselelerdi atap ótti.

«Atalghan mәseleler boyynsha kelesi sheshimderdi úsynugha bolady: otandyq teleserialdardy týsiru jobasyna Mәdeniyet jәne sport ministrligi janynan qúrylghan Últtyq kinony qoldau memlekettik ortalyghynyng әleuetin paydalanu. Búl birinshi kezekte qarjy mәselesin sheshuge birden-bir septigin tiygizer edi. Ekinshiden, memlekettik aqparat tapsyrysy shenberinde bólinetin qarjyny ýsh jyldyq budjet formatyna auystyru. Búl tarihy tuyndylardy týsiruge jetkilikti uaqyt berip, týsirilim barysynda tuyndaghan mәselelerdi sapaly sheshuge ong yqpal eter edi. Taghy bir atap ótetin mәsele tarihy tuyndylar týsiruge qajetti rekvizitterding jetispeushiligi jii oryn alady. Búl rette, «Qazaqfilimnin» balansyndaghy kostumder men dekorasiyalardy jenildikpen nemese tegin paydalanu mýmkindigi qarastyrylsa. Býginde olardy serialdargha qoldanu ýshin qomaqty tólemaqy talap etiledi. Búl de óz kezeginde bólingen qarjygha aitarlyqtay salmaq salady», - dep sózin týiindedi ministr.

Últtyq jobalardyng biri retinde memlekettik arnada jaryq kórgen 9 filimning ishinde erekshe atap aitpaghymyz – «Saray syry» telehikayasy. Nege? XIX ghasyrdyng bas kezinde qazaq dalasynda Bókey ordasyn biylegen Jәngir han turaly kórkem tuyndy tarihtaghy shiyeleniske toly kezendi útymdy beyneley aldy ma? Han Jәngir biylegen tústa qazaq sharualary birte-birte shúrayly jerinen aiyrylady. Shabyndyghy mol, shóbi shýigin, ózen-kóldi aimaqty orys pen qazaqtyng baylary jәne kazaktar iyelene bastaydy.

Qarapayym búqaranyng jaghdayy bay-manapty uayymdatpady. Sol kezderi halyq arasynan shyqqan, elge bedeldi aqyn-batyrlar Isatay Taymanúly men Mahambet Ótemisúly qol bastap, Jәngir hangha qarsy shyghady. Bizding tarihtan bilerimiz osy. Al, Bókey ordasyn zerttegen «Saray syry» atty tuyndynyng basty iydeyasyn qúrastyrushy Arman Sqabylúly búl turady ne deydi?

Búl júmysqa kirispes búryn on jylday zerttedik

Arman Sqabylúly:

Men 2010 jyldary «Habar» arnasynda júmys istep jýrgen kezimde Bókey han turaly derekti filim týsirdik. Ssenariyin ózim jazdym. Bókey han – Jәngir hannyng әkesi. Tuyndygha arqau bolar derekterdi keninen izdestirdik. Reseyge baryp, Omby, Orynbor qalalaryndaghy arhiv materialdaryn aqtardyq. Sol kezde Bókeyding balasy Jәngir turaly birtalay tarihy derekter aldymnan shyqty.

Esterinizde bolsa, týrikting «Súltan Sýleymeni» әlemge keninen taralyp, dýrkirep túrghan kezi bolatyn. Jәngir hannyng ordadaghy ómiri, saray ishindegi otbasynyng tirshiligi osy týrik súltandarynyng ómirine, saraydaghy shytyrman oqighalaryna qatty úqsas ekenin bayqadym.

Jәngir han Qazannyng tatar muftiyining qyzy Fatimany tórtinshi әieli etip alady. Fatima 7 til biletin bilimdi, ózi súlu, ózi aqyldy eken. Hannyng erekshe mahabbatyna bólenedi. Fatima kelgen son, ordada týrli shytyrman jaghdaylar bastalady. Jәngir hannyng bir әieli keyin úly qaytys bolady. Olardyng neden qaza bolghany belgisiz. El auzynda әielderding qyzghanyshy sebep bolghan ne ulap óltirgen degen әngimeler taraghan. Zeynolla Qabdolovtyng «Mahambet» romanynda da Fatima turaly aitylady. Birde Fatima patsha sarayynda bolyp, patshamen by biyleydi. Ekeui fransuzsha sóilesedi. Fatimanyng bilimine tanghalghan patsha «myna jabayylardyng arasynda qalay jýrsiz», deydi qazaqtardy menzep. Fatima «olar jabayy emes, olardyng mәdeniyeti óte joghary», dep jauap beredi.

Mine, osynday qyzyqty derekter kórkem serial týsiruge súranyp túrdy. Filim shygharu degen oy bolghan joq, biraq ishtey dayyndyq boldy. On jylday zerttedik. Osydan eki-ýsh jyl búryn Qazaqstan arnasyna úsyndym. Arna qabyldaghanymen, qarjy jaghynan mәsele tuyndady da, men bas tartqanmyn. Biyl kelisimge kelip, filimdi birlese týsirdik. Jәngir han sarayyndaghy oqighalardy 50-60 serialgha deyin jetkizuge bolatyn edi. Oghan qarjylyq mýmkindik bolmady. Qazir 12 sariyasyn týsirip qoydyq. Týsiretin oqighalar әli de kóp.

Keybir kinogerlerding «tarihi» dep týsirgen kinosyn aitugha auzyng barmaydy

Biz búrynghy Omby, Orynbordy, Peterburg qalalaryn, Bókey ordasyn kórsetu ýshin kompiuterlik grafika qoldandyq. Qazaq tarihy serialdarynda búryn-sondy kompiuterlik grafika qoldanylmaghan.

Bizde bir qatyp qalghan qaghida sekildi bir mәsele bar. Tarihy kino týsirsek, qazaqtardy jyrtyq shapanmen, kóship-qonyp, at sonynda ilbip jýrgen halyq sekildi ghana qylyp kórsetu kerek siyaqty. Anau keybir kinogerlerding «tarihi» dep týsirgen kinosyn aitugha tipti auzyng barmaydy.

Týrik serialdaryn qaranyzshy. Sol zamandaghy Sýleymen patshalary tap osy serialdaghyday bop kiyinip jýrdi me eken? Joq, әriyne. Biraq, týrikter ózderin әlemge qalay kórsetu kerektigin biledi. Auzymyzdyng suy qúryp kórgen «Sýleymen Súltandaghy»  әielderding ghajayyp kiyimderi Osman imperiyasy túsynda bolmaghan da eken. Serialdyng kostumerleri 17 ghasyrdaghy europalyq әielderding kiyimderining prototiypin ala salghan. Ne ýshin?  Úly týrik halqyn jaqsy jaghynan әlemge pash etu ýshin!

Al, Jәngir hannyng sarayynda múnyng bәri bolghan! Dәlelimiz jetedi. Múrajaydaghy Fatimanyng kiygen kiyimderi saqtauly. Kiyimdi joghary talghammen, arnayy tiktirip kiygeni seziledi. Saray ishinde pianino bolghan. Europasha shanyshqymen tamaq jegen. Biz saraydyng dekorasiyasyn jasadyq. Barlyghy 12 bólme boldy.

Jәngir qazaq handarynyng ishindegi eng myqty reformatory boldy

Shyndyghynda da, Jәngir - kóshpeli qazaq dalasyna órkeniyetting tamyryn alghash tartqan túlgha ghoy. Býginde Elordamyzdyng sәnine ainalghan Botanikalyq sayabaq sol zamannyng ózinde Bókey ordasynda bolghan. Biz Jәngirdi tek jaman jaghynan jattap óstik. «Han emessing qasqyrsynnan» basqany bilmey keldik. Songhy jyldary tarihshylardyng zertteuine qarasaq, Jәngir han qazaq handarynyng ishindegi eng myqty reformator han bolghan. Qazaq dalasyna túnghysh mektep saldyrghan adam. Eng birinshi bolyp bank ashqan. Felidcherlik punkt saldyrghan. Týrli júqpaly aurulargha qarsy ekpeni de qazaq dalasyna alghan bop әkeldirgen han Jәngir eken. Óte bilimdi, ózi 5 til, jary Fatima 7 til bilgen. Qazirgi «Bolashaq» baghdarlamasy siyaqty, jastardy shetelge jiberip oqytudy da Jәngir han alghash bolyp qolgha alghan. Qazaq jastaryn Peterburg, Omby siyaqty qalalargha jiberip, Reseyding Dumasyna da Bókey ordasynan shyqqan bilimdi azamattar saylanghan. Alash ýkimetining 3 ókili Bókey ordasynan bilim alghan. Osy jaghynan alyp qarasaq, ol qúrmetke layyq. Biraq, qayshylyqty túlgha.

Jәngirdi úlyqtau ýshin, Mahambetti týsiruding qajeti joq

Memleketti basqarghan adamdy jýz payyz keremet ne jýz payyz jaman dep aitugha bolmaydy. Jәngirding kezinde Resey qazaq jerin jaulap, bekinister salyp, Jayyqtyng jaghasyna enteley endi. Qazaqtyng jayylymy qysqaryp, halyq qinaldy. Reseyding qysymyna tótep beretin kýsh joq, әri halyqty qyryp almau kerek, jerden aiyrylyp qalmau kerek boldy. Jәngir eki ottyng ortasynda qalyp, biraq odan jol tauyp shyghady. Men aitar edim, Jәngirding zamanynda halyqtyng kónilinen tolyq shyghu mýmkin bolmady. Biz oqyghan tarih «bay» men «han» jaman degen kenestik iydeologiyagha negizdeldi, al, filimde qoldanylghan derekter – búryn-sondy bolmaghan tyng derekter. Sony barynsha kórsetuge tyrystyq.

Halyqtyng jýregindegi Isatay men Mahambetting obrazy olardyng aqyndyghy men batyrlyghy sol qalpynda qaluy kerek. Olardyng erligi óshpeydi. Biraq Jәngirdi úlyqtaymyn dep Mahambetti týsiruding qajeti joq. Mahambet óz biyiginde qaluy kerek. Adamdy birqalypty sipattaugha bolmaydy. Ong jaghyn da, teris jaghynda kórsetu kerek. Jәngirdi reformator retinde kótersek, Isatay men Mahambetti batyrlyghy ýshin kóteremiz. Isatay da, Mahambet te, Jәngir de óz biyiginde qalatyn túlghalar.

Mahambet pen Jәngir әuelde dos bolghan. Aralaryna ot týsip, ekeui renjisedi. Búl turaly da týrli derekter bar. Keybir mәlimetter oqighagha Fatimany aralastyrady. Qazir týsirilip bolghan kórkem serialdyng 12 bóliminde jer mәselesi kóteriledi. Yaghni, Isatay men Mahambetting kýsh biriktire bastaghan kezi, Mahambetting Bókey ordasynan ketken kezine kelip toqtadyq.

Túlghalardyng ómirbayanyn tizip shyghu  - kórkem filim emes!

Biz kóbinese qatyp qalghan kózqarasty ózgertuge tyryspaymyz. Tarihy kórkem filimder týsirgende tarihy faktilerge jýginip, avtobiografiya siyaqty, túlgha ómirin bastan-ayaq bayandap shyghugha qúmarmyz. Búl derekti filimge tәn nәrse. Al, kórkem filim bólek dýniye. Tuyndy qyzyq boluy ýshin tarihta bolghan ne bolmaghany belgisiz obrazdar qosyluy mýmkin. Barynsha kórkemdele týsui kerek. Mysaly, jaqynda jaryq kórgen Múrat Esjannyng «Últ ústazy» serialyndaghy Áliby Jangeldin tónireginde talas-tartys bolyp jatyr. «Áliby Jangeldin Ahmet Baytúrsynovqa olay aitpaghan, kýni men jyly sәikes kelmeydi», dep biz serialdyng kórkem tuyndy retinde týsirilgenin úmytyp kettik. Ol filimde patriotizm bar. Kózine jas alyp otyryp kóresin.

Men sizge aitayyn, orystyng Kolchak turaly «Admiral» degen filimin kórip shyqtym. Kolchak tarihta eldi qyrghan jauyz, ozbyr, qazaq revolusionerlerining birazyna qorlyq kórsetken. Al, kinodaghy obrazyna ghashyq bolasyz. Ony jaghymdy keyipker etip bergen. Sol siyaqty kózqaras qalay bolghanda da kerek.

«Saray syry» telehikasynyng rejisseri Baqyttas Sәnitas filimning týsiru prosesi turaly hәm aldaghy uaqytta tarihy serialdyng ekinshi mausymyn týsiru oida bar ekenin aityp berdi.

Biz Mahambet pen Isatay túlghasyna bagha bere almaymyz

Baqyttas Sәnitas:

Týsirilim uaqyty jalpy 40 kýndi aldy. Tuyndy jaryqqa shyqqansha Qazaqstan telearnasymen tyghyz baylanysta júmys istedik. Serialdy eki kezenge bólip týsirdik. Almaty oblysynyng «Qaraoy» auylynda arnayy dekorasiya túrghyzdyq. Qyzyq sәikestikti aita keteyin, Mahambet batyrdyng qaytys bolar aldynda túrghan jerining aty «Qaraoy» eken. Ózim kino týsiru barysynda Edil men Jayyq atty eki úly bar bauyrymyzdyng ýiinde túrdym.

Tarihy kórkem filimning negizgi maqsaty – ol kórermendi qyzyqtyru. Serialdy kóre otyryp kórermen, filimdegi keyipkerge qyzyghyp, onyng ómirbayanyn, atqarghan isin zerttep, tarihy faktiler izdeydi. Ári qaray tarihty oqugha qúlshynysy artady. Kórkem filim kórermenin bauray otyryp, onyng bilim aluyna sep bolady. Búl dýniyejýzindegi kino әleminde taralghan ýrdis. Kórkem filimde barlyghy «tarihy faktige» negizdele bermeydi. Ótken oqigha auyzdan-auyzgha taralyp, bastapqy mәn-maghynasy ózgeriske úshyraydy. Sondyqtan kórkem filimnen naqtylyqty talap etu kóp jaghdayda dúrys emes.

Biz kino jasaushy retinde Mahambet pen Isatay túlghasyna bagha bere almaymyz. Kenestik dәuirde «han» jaman, kedey «jaqsy» degen propoganda kóp boldy. Biz bir túlghadan ekinshi túlghany biyik qoiydan aulaqpyz. Qúday qalasa, ekinshi mausymy boluy mýmkin. Sol jerde oqigha әri qaray órby týsedi. Jәngirding jasaghan qadamdaryna tuyndyger retinde jauap tabugha tyrysamyz.

Ayjan Temirhan

Eskertu!

Atalghan maqalada attary atalghan adamdardyng jeke basyna, ar-újdanyna til tiygizetin jәne beyәdep, bәdik pikirlerge jol berilmeydi. Abai.kz aqparattyq portaly erkin alan. Múnday oy jarystyryp, pikir talastyrugha Qazaqstannyng kez kelgen azamaty qúqyly.

Jogharydaghy materialgha qatysty aitar uәjderiniz bolsa, sauatty pikir qaldyrugha nemese portalymyzdyng elektrondy poshtasyna jeke material retinde joldaularynyzgha bolady.

Abai.kz