Juyrda kórshi Reseydegi «Edinaya Rossiya» partiyasynyng belsendileri sayasy partiyalardyng qarjy kózderi men shyghyndaryn jyl sayyn jalpaq júrtqa jariyalaudy mindetteu kerek mәsele kóterdi.  Búghan deyin partiyanyng esep-qisabyn Federaldyq salyq qyzmeti men Ortalyq saylau komissiyasy tekserip kelgen eken. Al partiyalar saylaugha júmsaghan aqshanyng esebin berumen shektelip kelgen. Reseydegi sayasy prosesterding kórshi eldermen sabaqtaspay qoymaytyny sózsiz. Bizdegi «Sayasy partiyalar turaly» Zannyng 18-babynda «sayasy partiyanyng jyldyq qarjylyq esebi jyl sayyn respublikalyq baspasóz basylymdarynda jariyalanady» dep jazylghanymen, ókinishke qaray, kýndelikti ómirden ondaydy kezdestirip jatqanymyz joq.  Sarapshylardyng biri sayasy partiyalargha qarjy kózderi men shyghyndaryn jariyalaudy mindetteu kerek degen oy bildirse, kelesi sarapshylardyng búghan aitar uәji joq emes. Búl taqyryp - sarapshylardyng oi-kókparynda.

Juyrda kórshi Reseydegi «Edinaya Rossiya» partiyasynyng belsendileri sayasy partiyalardyng qarjy kózderi men shyghyndaryn jyl sayyn jalpaq júrtqa jariyalaudy mindetteu kerek mәsele kóterdi.  Búghan deyin partiyanyng esep-qisabyn Federaldyq salyq qyzmeti men Ortalyq saylau komissiyasy tekserip kelgen eken. Al partiyalar saylaugha júmsaghan aqshanyng esebin berumen shektelip kelgen. Reseydegi sayasy prosesterding kórshi eldermen sabaqtaspay qoymaytyny sózsiz. Bizdegi «Sayasy partiyalar turaly» Zannyng 18-babynda «sayasy partiyanyng jyldyq qarjylyq esebi jyl sayyn respublikalyq baspasóz basylymdarynda jariyalanady» dep jazylghanymen, ókinishke qaray, kýndelikti ómirden ondaydy kezdestirip jatqanymyz joq.  Sarapshylardyng biri sayasy partiyalargha qarjy kózderi men shyghyndaryn jariyalaudy mindetteu kerek degen oy bildirse, kelesi sarapshylardyng búghan aitar uәji joq emes. Búl taqyryp - sarapshylardyng oi-kókparynda.

Ruslan JANGhAZY, sayasattanushy:

iyә

- Sayasy partiyalardyng qarjy kóz­de­­rin jә­ne shyghyndaryn jariya­laudy min­­detteu - kýn tәrtibindegi mәse­le­ler­ding biri. Juyrda Elbasy Núr­súltan Na­­zar­­baev Konstitusiya kýnine ar­nal­ghan ke­­neste Ata Zanymyzgha tolyq­ty­rular en­­gizilu mýmkindigin atap ótti. Búl ja­na­lyq sa­rap­shylar qauymdastyghy ta­ra­py­nan ýlken qoldaugha ie bolady degen se­nimdemin, óitkeni kópten beri kýtken saya­sy reformalardy jý­ze­ge asyrudyng re­ti kelip otyr. Demo­kra­tiyalyq mo­der­niy­zasiya shenberinde - par­tiyalardyng sayasy jýiedegi rólin art­tyru; saylau te­tikterin odan әri jetildiru jәne biy­liktegi tepe-tendikti saqtay otyryp, par­lamentting dәrejesin art­tyru sekildi mә­seleler ózekti bolyp túr. Jalpy, ha­lyqaralyq tәjiriybege kóz jý­girt­sek, saya­sy partiyalardyng qarjy kózderin ke­­lesi tәrtipte jikteuge bolady:

- partiyagha ótu kezinde tólenetin jәne mýshe bolu jarnalary;

- institusionaldyq qayyrymdylyq sharalardan týsken qarjy;

- partiyanyng kәsipkerlik әreketinen týsken qarjy;

- memleketting qarjylandyruy;

- jeke qarjylandyru.

Solardyng alghashqy ekeui qysqarty­lyp, tómende keltirilgen ýsheui songhy kez­deri úlghanda. Búl - әlemdik ýrdis.

Áriyne, Qazaqstan Respublikasy­nyng zannamasyna sәikes, sayasy partiyalar kәsipkerlikpen ainalysa almaydy. Alayda saylau nәtiyje­le­ri negizinde Parlament Mәjili­si­ne ótken sayasy partiyalar memle­k­et tarapynan qar­jy­lan­dyry­lady. 

Osylaysha, sayasy par­tiya­lardyng qarjy kózderi  ótpeli kezendegi olardyng tú­raq­ty­lyghyn qamtamasyz etedi. Qa­zaqstan halqy ne­mese elek­torat sayasy ke­nis­tikte ózin partiya ese­bin­de is-әreket etip jýrgen saya­sy kýshter­ding qarjy kózderin bilui tiyis dep oilaymyn. Sebebi әrbir saya­sy partiyanyng artynda naqty qarjy-ón­diristik toptar túrghany barshamyzgha ayan. Elde qabyldanyp jat­qan sayasy sheshim­der­ding qisynyn týsinuimiz qajet. Nelikten keybir partiyalardyng qolynda media holdingiler shoghyrlanghan, al qalghan partiyalar ózine túraqty júmys isteytin aqparat qúraldaryn asha almay jýr? Osy sekildi mәselelerdi rettep, barlyghyna ortaq jәne birdey sayasy mýmkindikter beru - býgingi kýnning mindeti. Osyghan oray sayasy partiyalardyng qarjy kózderin jariyalaudy mindetteuimiz qajet dep sanaymyn.

Maqsat JAQAUOV, sayasattanushy:

joq

- Sayasy instituttarymyzdy damy­tuda ar­nayy zannamalar qabyldap, qol­dau kórsetudi jol­gha qoyyp jatqan mem­le­ketpiz. Sonyng ishin­de sayasy par­­tiya­larymyz eshqan­day kom­mer­siya­lyq mýddeni kózdemeydi, yaghny kom­mer­siya­­lyq emes úiym retinde ózi­ning qúqyq­tyq mәr­tebesi bar. Sayasy par­tiyanyng mýshe­le­ri be­kitken jarghy boyynsha jar­nadan týsken qa­rajatpen óz budjettik qoryn tolyqtyrugha qú­qyly. Alpauyt elder­de­gidey iri partiya­lar­dyng kiris-shy­ghysyn ja­riya­laudy talap etu mә­se­lesi - belgili bir saya­sy maqsattan tuyn­daghan amal-әreket. Eger de sayasy alanda par­­tiyalar biy­likke toy­tarys bere alatynday den­geyi ósip ba­ra jat­sa, kóp jaghdayda olardyng qarjy kóz­derin iz­dey bastaydy. Par­tiyalar halyqaralyq syrt­­qy úiym­dardyng qarjysymen júmys isteui әbden mýmkin. 

Sayasy partiyanyng qarjy kózderi men shyghysyn jariyalaudy talap etu, bir jaghynan, memlekettik qauipsizdikti saqtau mýddesinen tuyndaghanymen, shyn mә­ninde, búdan olardyng әlsiz tústa­ryn izdestiru maqsaty kórinedi. Kez kel­gen partiyanyng budjeti mýshe­le­ri­ning jarnasynan qúralyp, ja­­saqta­­latyndyqtan ony ja­­­­riya­­­la­­mau­gha da qúqy bar deu­ge bolady. Partiyanyng ómir sýrui­ning ózi de jariyalyqpen bay­lanysty. Jariyalyqpen ómir sýretin partiyalardyng óz mýshelerining mýddelerin bil­dirip, ashyq týrde qo­gham­men qaynasyp, sayasy ómirge aralasatyndyqtan, ol qadaghalaudy qajet etpey­di. Óitkeni  demokratiyalyq priyn­siyp­terdi joqqa shygharghan siyaqty bolyp shyghady.  Partiya - ýkimetten qúryla­tyn mekeme emes, arnayy qúzyretti organ emes. Partiya óz tabighatyna say demok­ra­tiyalyq prinsipter negizinde júmys isteui kerek. Sondyqtan partiyanyng qyzmetin qarjylyq qadaghalau qajettiligi tuyndap túrghan joq. Kerek deseniz, bizdegi partiya­lar­dy alatyn bolsaq, olardyng budjeti ja­riyalaytynday qauqarda da emes. Say­laudan saylaugha deyin «shyqpa, janym, shyq­pamen» ómir sýretindikten ózderining aimaqtardaghy filialdaryn, kenselerin ústap túrugha da qinalyp jatady. Onsyz da jaghdayy jetispey jatsa, olardan múny talap etu qanshalyqty dúrys? Zang boyyn­sha Parlamentke ótken ýsh partiyagha memle­ket tarapynan qarajat beriledi, al qalghan partiyalardyng qoghamgha sayasy yqpaly bәseng bolyp jatsa, olargha qanday talap qoyasyz? Búl degenimiz burokratiyalyq jol­men toqpaqtau bolyp shyqpay ma? Son­dyqtan búl mәseleni azamattyq qoghamdy damytu ýshin oilap tapqan keremet dýnie dep aitugha bolmaydy. Qarjylyq qauqar­syz, qaltasy tesik partiyany tekseru aqyl­gha qonymsyz bolmaq.

Beytarap pikir

Elnúr BEYSENBAEV, Qazaqstan halyqtyq kommunistik partiyasynyng Almaty  filialynyng hatshysy:

- Sayasy partiya óz oi-pikirin ashyq aitatyn qoghamdyq úiym boluy kerek. Reseyde partiyalargha qarjy kózi men shyghyndaryn jariyalau mәselesining kóterilip otyrghan sebebi AQSh-tyng kóptegen úiymynyng Reseydegi 30 payyz ýkimettik emes úiymdardy qarjylandyryp otyr degen әngimeden tuyndaghan. Sol sebepti Resey ýshin partiyalardyng qarjy kózderin tekseru - útymdy ústanym. Al Qazaqstanda búl mәseleni iske asyru mýmkin emes. Sebebi bas partiyadan bastap, basqa partiyalar ashyq bolatyn bolsa, KHKP әrqashan da ashyq bolugha dayyn! Partiyanyng jariyalyghy - halyq ýshin jetistik. Óitkeni әrbir adam jarnagha bergen 30 tengesi men 30 myng tengesining qayda ketkenin bilui kerek. Jarnalyq qyzmet KSRO-nyng Kommunistik partiyasynan keyin  jolgha qoyylmay keledi, sebebi halyqtyng jarnagha degen qúlshynysy da tómen. Partiyanyng qarajaty degen aitugha da kelmeytin bolmashy ghana, sondyqtan búny mindetteu Qazaqstangha әli erte.

Avtor: Qúbash SAGhIDOLLAÚLY

"Alash ainasy" gazeti