Kórnekti qazaq jazushysy Qajyghúmar Shabdanúlynyng jasy biyl seksenning tórteuinde. Ol 1925 jyly búrynghy Semey oblysynyng Ayagóz audanyna qarasty Tansyq auylynda dýniyege kelgen. Qarshadayynan taghdyrdyng tәlkegine týsip, mandayyna jazylghan talay qiyndyqtardy moyymay kóterip, jene bilgen Qajyghúmar aghanyng ómiri eshkimge úqsamaydy. Jeti jasynda, sol kezde Qazaqstandy basqarghan Goloshekinning qoldan jasaghan asharshylyghyna úshyraghan júrtpen birge 1932 jyly shekara asyp, Qytay jerine ótedi. Ol jaqta Shәueshek qalasynda túraqtap, ýzbey oqu, ýirenu nәtiyjesinde shygharmashylyq jolgha týsedi. Eluinshi jyldardyng sonyna qaray Qytayda bastalghan Mәdeny revolusiya nauqany býkil Qytay halqyna, әsirese Shynjang qazaqtaryna óte auyr tiygeni belgili. Onyng arty kóteriliske úlasty. Osy nauqan kezinde qughyn-sýrginge úshyrap, qayghy qúshqan qazaqtardyng auyr taghdyryn Qajyghúmar Shabdanúly óz basynan ótkerdi. Sayasy tútqyn retinde sottalyp, Taklamakan shólindegi Tarym týrmesinde tabany kýrektey jiyrma jyl jatady. Odan shyqqannan keyin Kenester Odaghynyng tynshysy degen jalamen Ýrimshining týrmesinde taghy on bes jylyn ótkizgen. Osylaysha Qajyqúmar agha ómirining jartysyn sayasy qylmysker retinde qytay týrmelerinde ótkizdi. Qazir seksenning sengirindegi qazaq qalamgeri Qytaydaghy Shynjang ólkesinde, Shәueshek qalasynda túryp jatyr. Sanaly ghúmyryn ata júrttan jyraqta, bóten elding qapasynda ótkizgen Qajyghúmar Shabdanúlynyng ómir boyghy armany Qazaq eline jetip, keudesin kere bir tynystau eken. Aqsaqal sol armanyna býgingi kýnge deyin jete almay keledi.
Qajyghúmar Shabdan­úly­­nyng eluden asqan nemere inisi Talghat Shab­da­nov Almatyda túrady. Ata­synyng Qytay týrmesinde otyrghany turaly toqsa­nyn­shy jyldardyng basynda, Kenes ýkimeti ydyraghan jyl­dary aityp jýretin. «Atamyzdy eki elding arasy shiyelenisip, sayasy salqyn­dyq payda bolghan kezde «Ke­nes Odaghynyng jan­syzy» degen aiyppen Qytay ókimeti qamaugha aldy. Endi Kenes Odaghy ydyrady, Qa­zaq­stan men Qytaydyng ara­synda dostyq qarym-qaty­nas ornady. Qytay týrme­sin­de jatqan әkemizdi qa­pas­tan qalay shygharyp al­saq eken» dep Talghat ýnemi atasyn eske alyp, múnyn ai­tatyn. Ár jerlerge hat joldap ta kórdi, ýlken adam­dardy da saldy, biraq esh qayran bolmady. Soghan qaraghanda ol jaqta sayasy tút­qyndargha raqymshylyq jasalmaytyn boluy kerek, Ekinshi ret sottyng ýkimimen on bes jylgha kesilip, 1986 jyly Ýrimshining týrmesine qamalghan Qajyghúmar Shab­dan­úly әlem ýshinshi myn­jyl­dyqty toylap jat­qan­da merzimin bitirip, biraq shyqty.
Qajyghúmar aghanyng en­digi armany – tәuelsizdik alyp, derbes memleket bo­lyp otyrghan Qazaqstangha bir­jolata oralu. Tórinen kóri jaqyn qariya «eger qiy­saya qalsam, tughan jerimning topyraghy búiyrsa» degen armanyn jasyrmaydy. Biz jaqtan talay shaqyrtular bolghanmen, aqsaqal beri óte almay, jipsiz baylanyp otyr­ghan jayy bar. Birneshe mәrte Qazaqstangha barugha súranghan eken, biraq jer­gi­­lik­ti ókimet organdary onyng Qazaqstangha ótuine rúqsat etpey otyrghan kóri­nedi. Qytay jaghynyng resmy organdary «Shabdanovtyng Qazaqstanda tuystary joq, sondyqtan rúqsat etilmey­di» dep jauap bergen. Búl jay ghana syltau, әitpese Al­maty Ishki ister departa­men­tining Kóshi-qon poliy­siya­sy Shabdanov Talghat­tyng atynan mynanday óti­nish joldaghan: Men Talghat Qajiaqparúly Shabdanov Qytayda túratyn agham Qa­jy­ghúmar Shabdanúlyn Al­matygha shaqyramyn. Qajy­ghú­mar Shabdanúly mening әkem Qajiaqpardyng birge tughan inisi. Qazir ol 80 jas­ta, ómirining jartysyn týr­mede ótkizip, biylghy jyly 28 nauryzda tolyq aqtalyp, bostandyqqa shyqty. Ar­ma­ny – ózining tughan jeri Qa­zaqstangha kelu. Qajyghú­mar Shabdanúlynyng osyn­da kel­gennen keyingi jatar orny, medisinalyq jәne jeke basynyng qauipsizdigi­ne kepil bolamyn. Ómirining kóbi ótip, azy qalghan osy agha­ma qamqorlyq jasasam deymin». 2005 jyly jazyl­ghan búl hatqa Talghat Shab­da­nov әli jauap alghan joq.
Shәueshekte túryp jat­qan jazushy Qajyghúmar Shabdanúlymen jaqynda Al­matydaghy tarih ghylym­da­rynyng doktory, pro­fes­sor Múhtarhan Orazbay telefon arqyly sóilesken eken. «Balam, mening jasym seksen beske tayap qaldy. Kózden núr taydy. Qúlaqtan dybystar da azaydy. Este ústau qabiletim de tómen­dedi. Qarttyqtyng kezi kel­gen­dey seziledi. Den­sau­lyghymdy kýtip, Qazaqstan­gha baratyn kýnderdi sanap, sony ansaumen otyrmyn. Sol ansau, sol saghynysh, sol arman, meni osy ómirge tas qyp matap tastaghanday, densaulyghym da jaqsy kele jatyr. Elge baryp, azat eldi kórip, kózayym bolsam de­gen ýmitim bar. Alla soghan jetkizsin. Enbekterimdi eli­me ataghan janmyn ghoy. Elim bar bolsa, Qazaqsta­nym aman bolsa, enbegim ja­na­tynyna senemin» dep da­uysy qarlyghyp, kem­sen­­degen kәri jýrekting әb­den mújylyp syqyrlaghan ýnin estigenimde, kózime jas keldi. Kensirigim ashyp, túla boyymdy bir týrli arpa­lys­ty sezim kernedi» deydi Múh­tarhan Orazbay.
Jazushynyng nemere ini­si Talghat Qazaqstan Jazu­shy­lar odaghy arqyly da әre­ket etken kórinedi. Qa­zaq­stan Jazushylar odaghy basqarmasynyng tóraghasy Núrlan Orazalinning osy mәsele boyynsha Elbasy Núrsúltan Nazarbaevqa joldaghan hatynyng kóshir­mesi qolynda saqtalypty.
«Qúrmetti Núrsúltan Ábish­úly! Ýstimizdegi jyl­dyng mausym aiynyng 6 kýni ótken Qazaqstan jazushy­la­ry­nyng kezekti HIII qú­ryl­tayynda Qytaydaghy qa­zaqtyng qabyrghaly jazu­shy­sy Qajyghúmar Shab­dan­úly­nyng taghdyry men onyng eli­mizge orala almay jýr­geni jayynda mәsele kóte­ril­gen bolatyn. Qúryltayda atajúrttan jyraqta jýr­gen alashtúlghaly suretker­ding tughan eline oraluyna Elbasymyzdan kómek súrau jayynda ótinish bolghan. Esimi alys-jaqyn elderge etene tanys, kórnekti qazaq jazushysy Qajyghúmar Shab­danúly osydan eki jyl búryn 80 jasqa toldy. Tarym boyyndaghy Takla­ma­kan shóldi dalasyndaghy abaqtyda 20 jyl, odan ke­yin «Kenester Odaghynyng tyn­shysy» degen jalamen Ýrimshi týrmesinde 15 jyl qamauda otyrdy. Qatal tagh­dyrdyng qapasynda otyr­ghan­da qolynan qalamy týs­pe­gen qaysar jazushy azat­tyqty ansaudy arqau etken alty tomdyq ghúmyrnama­lyq «Qylmys» romanyn jazady. Onyng alghashqy eki tomy oqyrmandardyng qoly­na tiydi. Jazushynyng múnan keyingi jazghan kýrdeli shy­ghar­masy «Pana» romany. Romanda Shynjang qazaq­ta­ry­nyng últ azattyq kó­te­rilisi jan-jaqty, shynayy beynelengen. Qúrmetti Núr­súltan Ábishúly! Seksen­ning sengirinen asqan kór­nek­ti qazaq jazushysy Qa­jy­ghúmar Shabdanúly ómi­rining songhy kýnderin Tә­uel­sizdigin alghan tughan topy­raghy – qazaq jerinde ótki­zu­di armandaumen jýr. Siz­den qalamgerding elge ora­luy­na mýmkindiginshe yq­pal etuinizdi súraymyz» dep jazylypty hatta.
Eki myng besinshi jyly Qazaqstan Jazushylar oda­ghy basqarmasy men Dý­niyejýzi qazaqtary qauym­das­tyghy birlesip, Almaty­daghy Ádebiyetshiler ýiinde, Qytaydaghy qazaq jazba әde­biyetining negizin qalau­shy­lar­dyng biri Qajyqúmar Shabdanúlynyng 80 jasqa toluyna arnalghan basqo­suyn jәne qalamgerding Dý­niyejýzi qazaqtary qa­uymdastyghynyng «Atajúrt» baspasynan jaryq kórgen «Pana» romany men bes­tom­dyq «Qylmys» shygharma­sy­nyng birinshi kitabynyng túsaukeserin saltanatpen atap ótti. Qajyqúmar Shab­dan­úlynyng búl shygharma­lary týrmede otyrghan kezde jazylghan. Arab qarpi ne­gi­zin­de tóte jazumen ja­zyl­­ghan búl kitaptardy kirillisagha audaryp tý­sir­gen aqyn Jәrken Bó­desh­úly. Qazaqstan oqyr­man­dary Qajyqúmar Shab­dan­úlynyng shygharmalary­men osy songhy ýsh-tórt jyl­da ghana tanysa bastady. Dýniyejýzi qazaqtary qa­uym­dastyghy tóralqa tór­agha­synyng birinshi oryn­ba­sary Qaldarbek Naymanbay «Pana» romany turaly by­lay deydi: «Búdan bir-er jyl búryn «Qazaqstanda shy­­ghar­malarynyzdy ja­ryq­qa shygharayyq» dep hat jaz­dym. Úzap baryp jauap hat keldi, «Pana» romany­nyng qoljazbasyn jiberip­ti. Taqty Zúqa batyr turaly kesek dýnie eken. Búl týr­mede jazylghan roman. Qa­zaq әdebiyetining tarihynda múnday shygharmalar birli jarym ghana. Onyng ýstine Qa­jyqúmar Shabdanúly qiyn qystau kýnderde Zúqa batyrdy beker eske almaghan boluy kerek...»
– Atamyz Qazaqstan­nyng derbes memleket bola­tyn­dyghyna sengen adam. Sony ómir boyy ansaghan. Ol sol armanyna jetti. Ol ki­sining alty tomdyq «Qyl­mys» romany әli tolyqtay jaryq kórgen joq. Qol­jaz­basy jazushy Qabdesh Júmәdilovte. Barlyq bas­tan keshkenderi sonda ja­zyl­ghan, – deydi Talghat Shab­danov.
«Qajyghúmar Shab­dan­úly! Osy bir esimdi estip bil­megen býginde qazaq balasy, әi, joq shyghar-au. Ony qazaq әdebiyetining klassiygi, Shynjandaghy jana әde­biyet­ting negizin salushylar­dyng biri retinde tanymasa da, dýniyejýzilik rekordtar kitabyna engen adam retinde jaqsy biledi. Qay jaghynan qara ýzip shyqty deysiz ghoy? Abaqtyda eng úzaq otyru ja­ghynan. Jazushy men týrme. Qalam men qapas». Búl Qab­desh Júmadilovting sózi. Qapasta otyryp elining jar­qyn bolashaghyn arman­da­ghan Qajyghúmar Shabdan­úly­nyn, Resey bir kezde syrtqa teuip, qartayghan sha­ghynda elge әkelip, kókke kótergen Aleksandr Sol­jenisynnan qay jeri kem. Qajymas qayrattyn, mo­yy­mas qaysar minezding eta­lony osy kisidey-aq bolar. Ómirining songhy jyldaryn tughan jerding topyraghynda ótkizu osynday ýlken jý­rek­ti aqsaqalgha ýlken ar­man bolyp otyr.

Qayyrjan TÓREJANOV
“Ayqyn” gazeti