كورنەكتى قازاق جازۋشىسى قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ جاسى بيىل سەكسەننىڭ تورتەۋىندە. ول 1925 جىلى بۇرىنعى سەمەي وبلىسىنىڭ اياگوز اۋدانىنا قاراستى تاڭسىق اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. قارشادايىنان تاعدىردىڭ تالكەگىنە ءتۇسىپ، ماڭدايىنا جازىلعان تالاي قيىندىقتاردى مويىماي كوتەرىپ، جەڭە بىلگەن قاجىعۇمار اعانىڭ ءومىرى ەشكىمگە ۇقسامايدى. جەتى جاسىندا، سول كەزدە قازاقستاندى باسقارعان گولوششەكيننىڭ قولدان جاساعان اشارشىلىعىنا ۇشىراعان جۇرتپەن بىرگە 1932 جىلى شەكارا اسىپ، قىتاي جەرىنە وتەدى. ول جاقتا شاۋەشەك قالاسىندا تۇراقتاپ، ۇزبەي وقۋ، ۇيرەنۋ ناتيجەسىندە شىعارماشىلىق جولعا تۇسەدى. ەلۋىنشى جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي قىتايدا باستالعان مادەني رەۆوليۋتسيا ناۋقانى بۇكىل قىتاي حالقىنا، اسىرەسە شىڭجاڭ قازاقتارىنا وتە اۋىر تيگەنى بەلگىلى. ونىڭ ارتى كوتەرىلىسكە ۇلاستى. وسى ناۋقان كەزىندە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، قايعى قۇشقان قازاقتاردىڭ اۋىر تاعدىرىن قاجىعۇمار شابدانۇلى ءوز باسىنان وتكەردى. ساياسي تۇتقىن رەتىندە سوتتالىپ، تاكلاماكان شولىندەگى تارىم تۇرمەسىندە تابانى كۇرەكتەي جيىرما جىل جاتادى. ودان شىققاننان كەيىن كەڭەستەر وداعىنىڭ تىڭشىسى دەگەن جالامەن ءۇرىمشىنىڭ تۇرمەسىندە تاعى ون بەس جىلىن وتكىزگەن. وسىلايشا قاجىقۇمار اعا ءومىرىنىڭ جارتىسىن ساياسي قىلمىسكەر رەتىندە قىتاي تۇرمەلەرىندە وتكىزدى. قازىر سەكسەننىڭ سەڭگىرىندەگى قازاق قالامگەرى قىتايداعى شىڭجاڭ ولكەسىندە، شاۋەشەك قالاسىندا تۇرىپ جاتىر. سانالى عۇمىرىن اتا جۇرتتان جىراقتا، بوتەن ەلدىڭ قاپاسىندا وتكىزگەن قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ ءومىر بويعى ارمانى قازاق ەلىنە جەتىپ، كەۋدەسىن كەرە ءبىر تىنىستاۋ ەكەن. اقساقال سول ارمانىنا بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتە الماي كەلەدى.
قاجىعۇمار شابدان­ۇلى­­نىڭ ەلۋدەن اسقان نەمەرە ءىنىسى تالعات شاب­دا­نوۆ الماتىدا تۇرادى. اتا­سىنىڭ قىتاي تۇرمەسىندە وتىرعانى تۋرالى توقسا­نىن­شى جىلداردىڭ باسىندا، كەڭەس ۇكىمەتى ىدىراعان جىل­دارى ايتىپ جۇرەتىن. «اتامىزدى ەكى ەلدىڭ اراسى شيەلەنىسىپ، ساياسي سالقىن­دىق پايدا بولعان كەزدە «كە­ڭەس وداعىنىڭ جان­سىزى» دەگەن ايىپپەن قىتاي وكىمەتى قاماۋعا الدى. ەندى كەڭەس وداعى ىدىرادى، قا­زاق­ستان مەن قىتايدىڭ ارا­سىندا دوستىق قارىم-قاتى­ناس ورنادى. قىتاي تۇرمە­سىن­دە جاتقان اكەمىزدى قا­پاس­تان قالاي شىعارىپ ال­ساق ەكەن» دەپ تالعات ۇنەمى اتاسىن ەسكە الىپ، مۇڭىن اي­تاتىن. ءار جەرلەرگە حات جولداپ تا كوردى، ۇلكەن ادام­داردى دا سالدى، بىراق ەش قايران بولمادى. سوعان قاراعاندا ول جاقتا ساياسي تۇت­قىندارعا راقىمشىلىق جاسالمايتىن بولۋى كەرەك، ەكىنشى رەت سوتتىڭ ۇكىمىمەن ون بەس جىلعا كەسىلىپ، 1986 جىلى ءۇرىمشىنىڭ تۇرمەسىنە قامالعان قاجىعۇمار شاب­دان­ۇلى الەم ءۇشىنشى مىڭ­جىل­دىقتى تويلاپ جات­قان­دا مەرزىمىن ءبىتىرىپ، بىراق شىقتى.
قاجىعۇمار اعانىڭ ەن­دىگى ارمانى – تاۋەلسىزدىك الىپ، دەربەس مەملەكەت بو­لىپ وتىرعان قازاقستانعا ءبىر­جولاتا ورالۋ. تورىنەن كورى جاقىن قاريا «ەگەر قي­سايا قالسام، تۋعان جەرىمنىڭ توپىراعى بۇيىرسا» دەگەن ارمانىن جاسىرمايدى. ءبىز جاقتان تالاي شاقىرتۋلار بولعانمەن، اقساقال بەرى وتە الماي، ءجىپسىز بايلانىپ وتىر­عان جايى بار. بىرنەشە مارتە قازاقستانعا بارۋعا سۇرانعان ەكەن، بىراق جەر­گى­­لىك­تى وكىمەت ورگاندارى ونىڭ قازاقستانعا وتۋىنە رۇقسات ەتپەي وتىرعان كورى­نەدى. قىتاي جاعىنىڭ رەسمي ورگاندارى «شابدانوۆتىڭ قازاقستاندا تۋىستارى جوق، سوندىقتان رۇقسات ەتىلمەي­دى» دەپ جاۋاپ بەرگەن. بۇل جاي عانا سىلتاۋ، ايتپەسە ال­ماتى ىشكى ىستەر دەپارتا­مەن­تىنىڭ كوشى-قون پولي­تسيا­سى شابدانوۆ تالعات­تىڭ اتىنان مىنانداي ءوتى­نىش جولداعان: مەن تالعات قاجياقپارۇلى شابدانوۆ قىتايدا تۇراتىن اعام قا­جى­عۇمار شابدانۇلىن ال­ماتىعا شاقىرامىن. قاجى­عۇ­مار شابدانۇلى مەنىڭ اكەم قاجياقپاردىڭ بىرگە تۋعان ءىنىسى. قازىر ول 80 جاس­تا، ءومىرىنىڭ جارتىسىن ءتۇر­مەدە وتكىزىپ، بيىلعى جىلى 28 ناۋرىزدا تولىق اقتالىپ، بوستاندىققا شىقتى. ار­ما­نى – ءوزىنىڭ تۋعان جەرى قا­زاقستانعا كەلۋ. قاجىعۇ­مار شابدانۇلىنىڭ وسىن­دا كەل­گەننەن كەيىنگى جاتار ورنى، مەديتسينالىق جانە جەكە باسىنىڭ قاۋىپسىزدىگى­نە كەپىل بولامىن. ءومىرىنىڭ كوبى ءوتىپ، ازى قالعان وسى اعا­ما قامقورلىق جاساسام دەيمىن». 2005 جىلى جازىل­عان بۇل حاتقا تالعات شاب­دا­نوۆ ءالى جاۋاپ العان جوق.
شاۋەشەكتە تۇرىپ جات­قان جازۋشى قاجىعۇمار شابدانۇلىمەن جاقىندا ال­ماتىداعى تاريح عىلىم­دا­رىنىڭ دوكتورى، پرو­فەس­سور مۇحتارحان ورازباي تەلەفون ارقىلى سويلەسكەن ەكەن. «بالام، مەنىڭ جاسىم سەكسەن بەسكە تاياپ قالدى. كوزدەن نۇر تايدى. قۇلاقتان دىبىستار دا ازايدى. ەستە ۇستاۋ قابىلەتىم دە تومەن­دەدى. قارتتىقتىڭ كەزى كەل­گەن­دەي سەزىلەدى. دەن­ساۋ­لىعىمدى كۇتىپ، قازاقستان­عا باراتىن كۇندەردى ساناپ، سونى اڭساۋمەن وتىرمىن. سول اڭساۋ، سول ساعىنىش، سول ارمان، مەنى وسى ومىرگە تاس قىپ ماتاپ تاستاعانداي، دەنساۋلىعىم دا جاقسى كەلە جاتىر. ەلگە بارىپ، ازات ەلدى كورىپ، كوزايىم بولسام دە­گەن ءۇمىتىم بار. اللا سوعان جەتكىزسىن. ەڭبەكتەرىمدى ەلى­مە اتاعان جانمىن عوي. ەلىم بار بولسا، قازاقستا­نىم امان بولسا، ەڭبەگىم جا­نا­تىنىنا سەنەمىن» دەپ دا­ۋىسى قارلىعىپ، كەم­سەڭ­­دەگەن كارى جۇرەكتىڭ ءاب­دەن مۇجىلىپ سىقىرلاعان ءۇنىن ەستىگەنىمدە، كوزىمە جاس كەلدى. كەڭسىرىگىم اشىپ، تۇلا بويىمدى ءبىر ءتۇرلى ارپا­لىس­تى سەزىم كەرنەدى» دەيدى مۇح­تارحان ورازباي.
جازۋشىنىڭ نەمەرە ءىنى­سى تالعات قازاقستان جازۋ­شى­لار وداعى ارقىلى دا ارە­كەت ەتكەن كورىنەدى. قا­زاق­ستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ توراعاسى نۇرلان ءورازاليننىڭ وسى ماسەلە بويىنشا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا جولداعان حاتىنىڭ كوشىر­مەسى قولىندا ساقتالىپتى.
«قۇرمەتتى نۇرسۇلتان ءابىش­ۇلى! ۇستىمىزدەگى جىل­دىڭ ماۋسىم ايىنىڭ 6 كۇنى وتكەن قازاقستان جازۋشى­لا­رى­نىڭ كەزەكتى ءحىىى قۇ­رىل­تايىندا قىتايداعى قا­زاقتىڭ قابىرعالى جازۋ­شى­سى قاجىعۇمار شاب­دان­ۇلى­نىڭ تاعدىرى مەن ونىڭ ەلى­مىزگە ورالا الماي ءجۇر­گەنى جايىندا ماسەلە كوتە­رىل­گەن بولاتىن. قۇرىلتايدا اتاجۇرتتان جىراقتا ءجۇر­گەن الاشتۇلعالى سۋرەتكەر­دىڭ تۋعان ەلىنە ورالۋىنا ەلباسىمىزدان كومەك سۇراۋ جايىندا ءوتىنىش بولعان. ەسىمى الىس-جاقىن ەلدەرگە ەتەنە تانىس، كورنەكتى قازاق جازۋشىسى قاجىعۇمار شاب­دانۇلى وسىدان ەكى جىل بۇرىن 80 جاسقا تولدى. تارىم بويىنداعى تاكلا­ما­كان ءشولدى دالاسىنداعى اباقتىدا 20 جىل، ودان كە­يىن «كەڭەستەر وداعىنىڭ تىڭ­شىسى» دەگەن جالامەن ءۇرىمشى تۇرمەسىندە 15 جىل قاماۋدا وتىردى. قاتال تاع­دىردىڭ قاپاسىندا وتىر­عان­دا قولىنان قالامى ءتۇس­پە­گەن قايسار جازۋشى ازات­تىقتى اڭساۋدى ارقاۋ ەتكەن التى تومدىق عۇمىرناما­لىق «قىلمىس» رومانىن جازادى. ونىڭ العاشقى ەكى تومى وقىرمانداردىڭ قولى­نا ءتيدى. جازۋشىنىڭ مۇنان كەيىنگى جازعان كۇردەلى شى­عار­ماسى «پانا» رومانى. روماندا شىڭجاڭ قازاق­تا­رى­نىڭ ۇلت ازاتتىق كو­تە­رىلىسى جان-جاقتى، شىنايى بەينەلەنگەن. قۇرمەتتى نۇر­سۇلتان ءابىشۇلى! سەكسەن­نىڭ سەڭگىرىنەن اسقان كور­نەك­تى قازاق جازۋشىسى قا­جى­عۇمار شابدانۇلى ءومى­رىنىڭ سوڭعى كۇندەرىن ءتا­ۋەل­سىزدىگىن العان تۋعان توپى­راعى – قازاق جەرىندە وتكى­زۋ­دى ارمانداۋمەن ءجۇر. ءسىز­دەن قالامگەردىڭ ەلگە ورا­لۋى­نا مۇمكىندىگىنشە ىق­پال ەتۋىڭىزدى سۇرايمىز» دەپ جازىلىپتى حاتتا.
ەكى مىڭ بەسىنشى جىلى قازاقستان جازۋشىلار ودا­عى باسقارماسى مەن ءدۇ­نيەجۇزى قازاقتارى قاۋىم­داس­تىعى بىرلەسىپ، الماتى­داعى ادەبيەتشىلەر ۇيىندە، قىتايداعى قازاق جازبا ادە­بيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋ­شى­لار­دىڭ ءبىرى قاجىقۇمار شابدانۇلىنىڭ 80 جاسقا تولۋىنا ارنالعان باسقو­سۋىن جانە قالامگەردىڭ ءدۇ­نيەجۇزى قازاقتارى قا­ۋىمداستىعىنىڭ «اتاجۇرت» باسپاسىنان جارىق كورگەن «پانا» رومانى مەن بەس­توم­دىق «قىلمىس» شىعارما­سى­نىڭ ءبىرىنشى كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرىن سالتاناتپەن اتاپ ءوتتى. قاجىقۇمار شاب­دان­ۇلىنىڭ بۇل شىعارما­لارى تۇرمەدە وتىرعان كەزدە جازىلعان. اراب قارپى نە­گى­زىن­دە توتە جازۋمەن جا­زىل­­عان بۇل كىتاپتاردى كيريلليتساعا اۋدارىپ ءتۇ­سىر­گەن اقىن جاركەن ءبو­دەش­ۇلى. قازاقستان وقىر­مان­دارى قاجىقۇمار شاب­دان­ۇلىنىڭ شىعارمالارى­مەن وسى سوڭعى ءۇش-ءتورت جىل­دا عانا تانىسا باستادى. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قا­ۋىم­داستىعى تورالقا ءتور­اعا­سىنىڭ ءبىرىنشى ورىن­با­سارى قالداربەك نايمانباي «پانا» رومانى تۋرالى بى­لاي دەيدى: «بۇدان ءبىر-ەر جىل بۇرىن «قازاقستاندا شى­­عار­مالارىڭىزدى جا­رىق­قا شىعارايىق» دەپ حات جاز­دىم. ۇزاپ بارىپ جاۋاپ حات كەلدى، «پانا» رومانى­نىڭ قولجازباسىن جىبەرىپ­تى. تاقتى زۇقا باتىر تۋرالى كەسەك دۇنيە ەكەن. بۇل ءتۇر­مەدە جازىلعان رومان. قا­زاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا مۇنداي شىعارمالار ءبىرلى جارىم عانا. ونىڭ ۇستىنە قا­جىقۇمار شابدانۇلى قيىن قىستاۋ كۇندەردە زۇقا باتىردى بەكەر ەسكە الماعان بولۋى كەرەك...»
– اتامىز قازاقستان­نىڭ دەربەس مەملەكەت بولا­تىن­دىعىنا سەنگەن ادام. سونى ءومىر بويى اڭساعان. ول سول ارمانىنا جەتتى. ول كى­سىنىڭ التى تومدىق «قىل­مىس» رومانى ءالى تولىقتاي جارىق كورگەن جوق. قول­جاز­باسى جازۋشى قابدەش جۇمادىلوۆتە. بارلىق باس­تان كەشكەندەرى سوندا جا­زىل­عان، – دەيدى تالعات شاب­دانوۆ.
«قاجىعۇمار شاب­دان­ۇلى! وسى ءبىر ەسىمدى ەستىپ ءبىل­مەگەن بۇگىندە قازاق بالاسى، ءاي، جوق شىعار-اۋ. ونى قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى، شىڭجاڭداعى جاڭا ادە­بيەت­تىڭ نەگىزىن سالۋشىلار­دىڭ ءبىرى رەتىندە تانىماسا دا، دۇنيەجۇزىلىك رەكوردتار كىتابىنا ەنگەن ادام رەتىندە جاقسى بىلەدى. قاي جاعىنان قارا ءۇزىپ شىقتى دەيسىز عوي؟ اباقتىدا ەڭ ۇزاق وتىرۋ جا­عىنان. جازۋشى مەن تۇرمە. قالام مەن قاپاس». بۇل قاب­دەش ءجۇمادىلوۆتىڭ ءسوزى. قاپاستا وتىرىپ ەلىنىڭ جار­قىن بولاشاعىن ارمان­دا­عان قاجىعۇمار شابدان­ۇلى­نىڭ، رەسەي ءبىر كەزدە سىرتقا تەۋىپ، قارتايعان شا­عىندا ەلگە اكەلىپ، كوككە كوتەرگەن الەكساندر سول­جەنيتسىننان قاي جەرى كەم. قاجىماس قايراتتىڭ، مو­يى­ماس قايسار مىنەزدىڭ ەتا­لونى وسى كىسىدەي-اق بولار. ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىن تۋعان جەردىڭ توپىراعىندا وتكىزۋ وسىنداي ۇلكەن ءجۇ­رەك­تى اقساقالعا ۇلكەن ار­مان بولىپ وتىر.

قايىرجان تورەجانوۆ
“ايقىن” گازەتى