«Asyqpasang arbamen qoyan almaq» týgil...arbang qayda, ózing qayda qalghanyndy angharmay qaluyng da mýmkin-au, myna týrinmen... qazekem! Ol maqal qazaqtyng óz jeri - óz iyeliginde, dini de, dili de aman-sau, tilining ózi-aq qaharlansa hannyng basyna qara búlt tóndirip, jibise jylandy ininen shyghararlyq qúdireti bar, tórt jaghy tórt qúbyla qarhәllәzy zamanda әldebir әzilkeshting shygharghan maqaly shyghar, sirә! Áyteuir, ol kim-kóringen qazaqqa aqyl aityp synshy bolghan, shirigen júmyrtqalar solargha tynshy bolghan myna zamanda aitar maqal emes. Bir qyzyghy qazaq tilining basyndaghy nebir tauqimetti aita bastasan, osy bir antúrghan maqaldy oryssha sóileytin shonjarlar, ata-baba dәstýrinen mahúrym mәngýrtter, sosyn til basqarmasy, til komiyteti, tilderdi damytu dep atalatyn mekemelerdegi jәne ishki sayasat basqarmasyndaghy «gosslujashiylar» eng kóp aitatyndar ekenine kózimiz jetti. Qysqasy, búl maqal myna zamanda kez-kelgen orystildi shonjardyng memlekettiktigi qaghaz jýzinde qalyp kele jatqan qazaq tilining basyna noqta, ayaghyna shider saluyna taptyrmaytyn qúral bolyp túr. Al, aqiqatqa jýginsek, qazaq tilin qazir әri jan azabyn, әri tәn azabyn tartyp jatqan danyshpan aqsaqalmen salystyrugha bolady. Onyng jan azaby ne deysiz ghoy?! Eger әke men ana ózining bauyrynan órbigen tughan balasy ózderin silamaytynyn, qúrmettemeytinin kózimen kórip otyrsa, ol qos múnlyqtyng qanday jan azabyna týsetinin oilap kórinizshi!

«Asyqpasang arbamen qoyan almaq» týgil...arbang qayda, ózing qayda qalghanyndy angharmay qaluyng da mýmkin-au, myna týrinmen... qazekem! Ol maqal qazaqtyng óz jeri - óz iyeliginde, dini de, dili de aman-sau, tilining ózi-aq qaharlansa hannyng basyna qara búlt tóndirip, jibise jylandy ininen shyghararlyq qúdireti bar, tórt jaghy tórt qúbyla qarhәllәzy zamanda әldebir әzilkeshting shygharghan maqaly shyghar, sirә! Áyteuir, ol kim-kóringen qazaqqa aqyl aityp synshy bolghan, shirigen júmyrtqalar solargha tynshy bolghan myna zamanda aitar maqal emes. Bir qyzyghy qazaq tilining basyndaghy nebir tauqimetti aita bastasan, osy bir antúrghan maqaldy oryssha sóileytin shonjarlar, ata-baba dәstýrinen mahúrym mәngýrtter, sosyn til basqarmasy, til komiyteti, tilderdi damytu dep atalatyn mekemelerdegi jәne ishki sayasat basqarmasyndaghy «gosslujashiylar» eng kóp aitatyndar ekenine kózimiz jetti. Qysqasy, búl maqal myna zamanda kez-kelgen orystildi shonjardyng memlekettiktigi qaghaz jýzinde qalyp kele jatqan qazaq tilining basyna noqta, ayaghyna shider saluyna taptyrmaytyn qúral bolyp túr. Al, aqiqatqa jýginsek, qazaq tilin qazir әri jan azabyn, әri tәn azabyn tartyp jatqan danyshpan aqsaqalmen salystyrugha bolady. Onyng jan azaby ne deysiz ghoy?! Eger әke men ana ózining bauyrynan órbigen tughan balasy ózderin silamaytynyn, qúrmettemeytinin kózimen kórip otyrsa, ol qos múnlyqtyng qanday jan azabyna týsetinin oilap kórinizshi! Mine, býgingi Qazaq dalasyndaghy, qazaq memleketindegi qazaq tili de sol óz úrpaghynan osylaysha tiriley airylyp jany kýizelip otyrghan әkening nemese ananyng kýiin keshude. Qazir qazaq jastary arasynda ana tilin mensinbeytin, ana tilinde sóileuge qasynda túrghan orystan úyalatyn, tipti, qazaqsha bilmeymin, sóilemeymin, sóilegim de kelmeydi deytin mәngýrtter óte kóbeyip ketti. Bir qorqynyshtysy, ondaylar Qazaqstan  Reseyden azattyq aldyq dep jýrgen 1991 jyldan bermen qaray dýniyagha kelgender. Al dýniyejýzining kóptegen elderinde ana tilin bilmeytinderdi, ana tilinde sóilemeytinderdi eng azghyn, eng mәngýrt adam dep esepteydi. Shynynda da nebir kórgensiz, nebir satqyn, ekijýzdi adamdar osynday óz tilinde sóilemeytin, óz últyn qúrmettemeytinderden shyghady. Ony ómir ózi kýnige dәleldep otyr. Sol bayghústar qay últtyng tilinde sóilep, qansha jerden sol últtyng ókiline ainalamyn dese de ainala almaydy, sol últqa siniisip kete almaydy. Ol últ ony sindirmeydi de, tek kózi tirisinde ózining jarnamashysyna, aitaqqa shabatyn asyrandysyna ainaldyryp, jandy quyrshaq qyp qoyady. Key memleketterde sonday preziydentter de kezdesedi. Ol da óz aldyna bir gәp.

Biraq býgingi Qazaqstanda qazaq tili at-kóligi aryp-ashyp, arbasynyng donghalaghy qisalandap ómir kóshine ilese almay aidalada qalyp bara jatqan bir gharip jannyng kýiin keshude. Al qazaqtar әli sol asyqpay arbamen qoyan alamyz degen «әgugәii» men «әlәulәiin» aityp kóshting shanyna kómilip qalyp bara jatqanyn bilmey, ózin-ózi júbatumen jýrgen júrt qana.. Odan da ashylau aitsaq, biz qazir

Ou, men zarlamay qayteyin,

Jan-jaghyma qarasam,

Shóbi bar da, maly joq,

Ári bar da, nәri joq

Zәmzәmynan zәri kóp

Topyraghynan shany kóp

JER SORLYSYN MEN KÓRDIM!

Áuezi bar, әni joq

Kiyimi bar sәni joq

Qatyny kóp, bayy joq,

Susyny kóp, shayy joq

Aqsaqalynda saqal joq

Maghynasyz maqal kóp

Tәni bar da, jany joq

Tәnin boylap aghatyn

Suy bar da qany joq

Tili bar da sózi joq

Mandayy bar kózi joq,- әldebir últqa ainalyp baramyz ba, әlde ainalyp boldyq pa dep qorqamyz. Mine, әlgi aitylghan ekinshi azaby, yaghni, tәn azaby mine osy tili bar da sózi joqtyqtan bastalady. Qazir Qazaqstandaghy qazaq tili ózining býkil bet-beynesinen, býkil ajar-kórkinen, keskin-kelbetien, týr-týsinen airylghan, orysshanyng audarmasyna, kserokóshirmesine ainalghan til. Osy sóilemde biz bir ghana bet sózining qanshama balamasy bar ekenin, tilimizding sonshalyqty bay ekenin isharalap beyne, kórik, keskin, kelbet, týr, týs degen balamalardy qosyp әdeyi lekite sóilep otyrmyz. Ol da az da bolsa týisigi bar qazaq týsiner degen peyilimiz. Sol bir ghana «bet» sózining әli de syqpyt, siyq, úsqyn, repet, bәshara siyaqty balamalary bar, onyng bәrin terseniz, bir «betinizdin» ózi 30-gha juyq «bet» bolyp shyghaly jәne solardyng әrqaysysy jaghymdy, jaghymsyz, ashy, túshy rayda óz ornymen, óz әuenimen aitylady. Mysaly súlu adamdy qazaq eshqashan úsqyndy, syqpytty, repetti demeydi kerisinshe, «úsqyny jaman», «syqpyty jaman», «repeti kelispegen adam» deydi. Múny aityp otyrghan sebebimiz, býgingi Qazaqstannyng býgingi qazaqtary tughan tilining әlgindey tolghauy toqsan iyirimderinen, aityluy bir bolsa da әlgindey jaghdaylarda aluan-aluan boyaugha malynyp, aluan syr men sipattan belgi berip otyratyn ghajayyp әserliliginen maqúrym qaldy. Sebebi, býgingi qazaq tili tek tughan kýn, jughan kýnderde pәlensheken, týgenshekenderding 80, 90, 100 jyldyq mereytoylarynda, onda da jinalghan halyqtyng arasynda orystar joq bolsa qoldanylatyn dastarhani, eng әri ketkende auyl-ýiding ainalasyndaghy kýiben, kýiki tirlikting tili dengeyinde ghana qalyp barady. Sonyng ózinde ara-arasynda «voobshem», «koroche», «normalino» siyaqty oryssha «garniyr» sózben әlemishtenip qoldanylady. Al ýkimet, el basyndaghy qazaqtar ótkizetin jiyndar men mәjilister bir-eki minuttyq qana qazaqshamen bastalyp, qalghany oryssha sayraumen ótedi. Baj etkishter baj etsin, osyndayda әlgibir orystildi shirigen júmyrtqalardyng «kazahskiy yazyk-yazyk zastoliya» degeni ras boldy ghoy» dep salyng sugha ketkendey bir kýige týsesin.

Mine, últtyq tiling turaly osynday qayghy-múndy aita bastasan-aq býginde ózin-ózi «tolerantnyi», «sivilizovannyi», «evropizirovannyi», «svetskiy» dep ataugha kóshken keybir bayghús qazekem «asyqpau kerek», «bәri birden bola qoymaydy», «asyqpaghan arbamen qoyangha jetedi» dep kósemsy jónelgende  múndaylargha birnәrseni dәleldeuding ózi dinkendi qúrtatynyn bilip taghy da ýnsiz qoya salasyn. Sóitesing de apyr-au eng qymbattym da, kiyeli-qasiyettim de tughan tilim dep oilamaytyn, elim tәuelsizdik aldym dep shuyldaghanyna 21 jyl bolsa da sol tilim óz elinde mynaday mýsәpir kýige týsti ghoy, onyng endigi kýni ne bolar eken dep et jýregi ezile bermeytin últtyng keleshegi de kýmәndi, túmandy emes pe dep kýiinesin. Sondyqtan әlgi «asyqpaytyndargha» qarsy «Aynalayyn, qazaghym-au, sening asyqpayyq degenine jiyrma jyldan asyp ketti ghoy! Osy sen eng bolmasa osy Qazaqstanda túratyn orystyng bir mújyghy qazaq tilin ýireneyik, eng bolmasa «nan», «túz», «su», «sýt», «et» degen eki-ýsh-aq әripten túratyn sózin aityp ýireneyik degenin estiding be? Olar óitpek týgil qazaqsha birnәrse desen, «govory chelovecheskim yazykom» dep ózindi qorlaghanyn talay oqydyng ghoy» dep baqyryp jylaghyng keledi. Óitpek týgil, qazaqtyng asyn iship, osy elding býkil iygiligin qazaqtan artyq bolmasa kem paydalanyp otyrmaghan orys-slavyandardyng «Lad» degen qozghalysynyng Maksim Kramarenko degen tóraghasy qazir qazaqtyng jogharghy biylik basyndaghylary arasynda Resey men Qazaqstan arasyndaghy integrasiyalyq ýderisterge kedergi keltiretin jәne orysqa qarsylyq, Reseyghe qarsylyq kýsheydi» dey kelip, búl ýshin qazaqtyng últshyl oqshaulanushylary (nasional-izolyasionisty.-M.K) orys túrghyndaryn assimilyasiyagha úshyratugha reseylik-qazaqstandyq tarihy jәne mәdeny baylanystardy búzugha baghyshtalghan «til mәselesin» qaru qyp otyr»-dep qazaq dalasyn ashuly aighaymen janghyrtty. Qazaq tiline qarsy múnday aiqay-úiqaydyng arjaghynda bir jaghynan qazaqtyng «tynyshtyqsýigishtigin», juastyghyn, qazaq basshylarynyng otarlyqtan aryla almaghan qúlminezin basynu men bayaghy «úly orystyq», orysqa tәn shovinistik aurudyng ashy yzghary túrghany bep-belgili. Oilap kórinizshi, qazaqtar óz elindegi ana tilin auru-syrqauynan aiyqtyrugha, óz elining qaq tórine otyrghyzugha asyqpay arbamen qoyan qualap qana ilby bereyik dese, orystar nege osynshama aldyn-ala aiqaygha oibay qosady? Óitkeni, olar  eng aldymen qay elde kimning tili ýstem bolsa, sol últ qay jaghynan da ýstem, kýshti bolyp túratynyn óte jaqsy týsinedi. Átten, eki sózining birinde «aluan týrli inisiativalar kóterip», «yadrolyq soghysty boldyrmauda býkil әlemge ýlgi bolyp» otyrghan qazaq basshylary Kramarenko siyaqty orys qarapayym ghana biletin osy nәrseni bilmeytini qyzyq-aq! Sol qazaq atqaminerleri auyldaghy qitaban qazaqtan bastap, shaharda shorty kiyip shoshandap jýrgen shәltik qazaqqa deyin qúlaghyna qúiyp tastaghan «Elimizde tynyshtyq» degen sóz bar. Biraq sol tynyshtyq qazaq jerining biraz bóligi ústaghannyng qolynda, tistegenning auzynda ketuinin, jer baylyghy jat jerlikterding qolyna ótip ketkeninin, ýisiz-kýisiz qanghyryp jýrgender, kelin-balasymen, nemeresimen jataqhanada túryp jatqandar tek qazaqtar ekendiginin, tili jetim balasha mekemelerding esiginen syghalap nemese syghalayda almay sormanday kýige týsuining arqasynda ghana saqtalyp otyrghanyn jogharydaghylar aitpaydy, al jәy qazaqtyng ony týsinuge jetesi jetpeydi. Jәy qazaqqa qarny toq bolsa, basynda baspanasy bolsa «shýkirshilik». Biraq, kim kóringen әlgindey birese tiline tiyisip, birese meshitte azan shaqyru úiqymyzdy búzdy, ony Qazaqstanda toqtatu kerek dep óz ýiinde dinkildep otyrghanda ony tynyshtyq dey qoydyng ózi qalay bolar eken? Sol orys-slavyan ortalyghy, sol Kramarenko, sol Bunakov siyaqtylar eger Qazaqstannan basqa ne Týrkimenstanda, ne Ázirbayjanda, ne Ózbekstan men Tәjikstanda, ne Armeniya men Gruziyada әlgindey solardyng ne tiline, ne dinine qarsy bir sóz aityp kórsinshi... Qúday saqtasyn, ertenine tughan-tuystary solardyng ornyn tappay qaluy da mýmkin-au! Al bizde she? Olar tek Qazaqstanda ghana osylaysha auzyna kelgenin sóileydi.

Bizding jaghday bir kezde tileu Sarysholaq shayyr

Áulie Mónke aitqany

Aynymay keldi aldyma

Baghymnyng neden qaytqany

Qúdaydyng kónili qaldy ma?

Elimdi biylep alady-au

Keshegi kelgen qanghyma,-degenge dәl kelip-aq túr.

IYә, otarshyldyq auruynan, shovinizm shoshymasynan aiygha almaghan orystar, әsirese Qazaqstandaghy orys gazetteri qazaq tilining óz elinde adymyn ashtyrmaudyng nebir sayasy sayqalizmderin qoldanyp baghuda. Olar búl ýshin tili oryssha shyghyp, oryssha auyzdanghan, oryssha sóileytin qazaqtardy óz últyna qarsy sóiletu ýshin nebir әnjilik súraqtar, súhbattar úiymdastyrady. Al tili oryssha shyqqan, oryssha sóileytin adam eshqashan taza óz últynyng perzenti bola almaydy. Yaghniy,  dana shayyr Ábubәkir Kerderi aitqanday, qashanda «tili ekeuding - dini ekeu». Qazaq tilin Qazaqstanda qargha adym attatpau nemese ekinshi, ýshinshi súryptaghy til etip qoyghysy keletin orys «bratandar» qazaq azamattary arasyndaghy últshyl-patriottardy da júrtqa jekkórinishti, tipti, el birligin búzushylar retinde kórsetuge kýsh saluda. Olar elde til mәselesin syltau qyp tónkeris jasaugha dayyndaluda degendey úyatsyz ósekterdi de taratady. Al Reseyde, «Rossiya toliko dlya russkiyh!», «Ochistim Rossii ot chujezemsev!» dep aiqaylap jýrgenderding kópshiligi orystardyng últshyl-patriottary. Keshegi songhy saylau kezinde Putinning ózi orystyng últshyl-patriottaryna arqa sýiegenin de kórdik. Al qazaq basshylary she?.. Qazir keybir qazaq basshylaryna әlgi orystargha úqsap aiqaylamaq týgil, qazaqtyng ózge últ ókilinen qorlyq, zorlyq kórgenin, әnebir kezdegi BÚÚ-nyng túraqty komissiyasy Qazaqstanda qazaq últy kedey túratynyn mәlimdegenin aitsang «terrorist», «islamist», «ekstrenist», «últ arazdyghyn qozdyrushy» atanyp aidalyp ketem be dep te qorqasyn.

Sonymen qazekeng óz elinde qazaqtyng tili mәselesine kelgende de, últtyq salt-dәstýrin, ata-baba dәstýrin janghyrtu, jalpy últtyq namys pen últtyq oi-sanany oyatu mәselesine kelgende әli de arbamen qoyan aulaumen keledi. Ol az bolsa, «kósh jýre týzeledi» degen ózin-ózi aldarqatu maqaly taghy bar. Al ol kóshting bastalghanyna mine, 21 jyl boldy. 21 jylda týzelmegen til kóshi endi týzelui «әi, qaydam...» Óitkeni, qazaqtar Reseyden azattyq aldyq deuge batyly barmay «egemen boldyq», «tәuelsizdik aldyq» dep bas-ayaghy joq júmbaq sózdi qaytalay bastaghaly tughan sәby qazir 21-ge keldi. Sol «egemen bolghanda» tughan balalardyng qazir kópshiligi oryssha sóileydi. Odan qalghandary aghylshynsha, qytaysha, japonsha ýirenude. Sonda sol 21-degi jastar endi Qúday miyna sәl ghana sәule týsirip, qazaqsha ýirenuge kirise qoyghannyng ózinde taghy da 20-30 jyl kerek. Dәl myna kýiinde, mynaday til sayasatymen endi 20-30 jylda Alla betin әrmen qylsyn qazaq tili joyylyp ketpese neghylsyn. Al tili joyylghan últ jer betinen op-onay joyylyp ketedi. Orystar sony bilgendikten qayda jýrse de tilin aldyna salyp jýredi.

Devid Kristal degen ghalymnyng «til ajaly» degen enbegin oqyghanym bar. Sonda ol kez-kelgen últty joyyp jiberu ýshin sol elge qostildilik sayasatyn engizse jetip jatyr deydi. Al Qazaqstan mektepterinde biylghy 1-shi qyrkýiekten bastap ýshtildilik engizildi, yaghni, aghylshyn tili 1-shi synyptan bastap mәjbýrlep oqytyluda. Búl qazaqtyng miyn ózge últtardan ózgeshe artyq my etu ýshin jasalyp jatyr dep eshkim de aita almaydy. Búl - esi dúrys qazaq enirep jylaytyn jaghday. Kerisinshe, sәbiylerimizding miyna jýk týsiruding jәne últsyz úrpaqty últsyz, dýbәra úrpaqqa ainaldyru ma dep qorqamyz. Útyry kelgende aita keteyik: qazir qazaqtardyng qúlaghyna «kóp til bilgen paydaly», «kóp til bilu kerek» degen siyaqty әnjilik, yaghny sayqalizm sózder sinirilude. Anqau qazaq soghan erip, oryssha sóileui az bolghanday balalaryn ananyng da, mynanyng da tilinde oqytatyn mektepterge, kolledjderge berude. Al orys, aghylshyn, fransuz, nemis, ispan eshqashan basqa tildi ýireneyik, kóp til bileyik demeydi. Olar óitkeni, birneshe tilde sóilegen bala óse kele naghyz óz últynyng qamyn oilaytyn, jýregi últym dep soghatyn adam bolmaytynyn biledi. Onday bala óse kele últy, nәsili, dini, tili dýbәra shóre-shóre bireu bolyp shyghatynyyn kýndelikti ómir kórsetip otyr. Qazir óz tiline, óz últtyq bolmysyna qarsy shyghyp, óz últy turaly orys gazetterine auzyna kelgenin sóilep súhbat berip jýrgender týp-týgel oryssha oqyghandar. Oryssha jaqsy sóileydi. Ondaylardy Mәskeudin, shetelding joghary oqu ornyn bitirgen dep ýlken-ýlken qyzmetterge qong da bizding basshylardyng ne biliksizdigi, ne ózderi oryssha oqyghandyghynyng kesirinen bolyp otyr. Aqsha úrlap, el baylyghyn tonap shetelge qashyp ketkender týp-týgel oryssha oqyghan qazaqtar. Olardyng qazaq últyna, eline degen, «sýiispenshiligi» qanday bolatynyn sodan-aq bile beriniz.

Sonymen, toqsan auyz sózding tobyqtay týiini mynau: Biz әli de bolsa Reseyding otarshyldyq, imperiyashyldyq, shovinistik sayasatynan týpkilikti arylyp kete almay otyrmyz. Resey patshalyq Resey kezinde qazaqqa qarsy qanday sayasat jýrgizse, kenestik Resey sol sayasattyng syrtynan «internasionalizm» dep atalatyn qyzyl kóilek kiygen sayasat jýrgizdi. Al qazirgi Resey endi aluan týrli «odaq», «úiym», «kenistik» dep atalatyn jelbir jalaulardy oilap tabuda. Soghan baylanysty qazir orys tili Qazaqstanda til sayasatynyng qaq tórinde otyr. Al tórde qonaq qana otyrady. Qonaq erte me, kesh pe ýiine qaytady. Demek, ýy iyesi óz tórinde ózi otyru kerek. Til de solay!

«Abay-aqparat»