V

"Ahymetqannyng búl әshkereleui Bighabilding tóbesin oiyp týsti» dep bilgen Lijuryn ojyraya qarady maghan. Qisyq kózinen qyzyl úshqyn jyltyldady. Aqsúry jýzine ses payda bolyp, kelte tanauy ýnireye qaldy.

- Joldastar, qazir nauqanymyzdyng әshkereleu satysy, -dedi sonan song kópshilkke qarap. - Ýstinen pikir týsushilerden jauapty keyin alamyz. Aldymen әshkereleushiler sóilep bolsyn. Ahymetqan joldas asa jaqsy sóiledi. Osy nauqanymyzdyng qarsy túratyn mәselesin dәl basyp sóiledi. Bәrimiz de Putynjannan ýlgi alayyq! Hupynshylardyng eshqanday mәselesi jasyrynyp qalmasyn! Ada-kýde әshkerelep, azat bolyndar! Al, ýstinen pikir týsken joldastardyng da ózi biletin basqa Hupynshylardyng mәselesin әshkereleuine bolady. Búl, olardyng ózderining kenshilik alu joly. Qane endi kim sóileydi?

Kópshilikting ýnsiz qaluynan tynyshsyzdanghanday jaltaqtaghan kýzetshi Ruzy ahún qyrma buryl saqalyn sipay týregeldi.

V

"Ahymetqannyng búl әshkereleui Bighabilding tóbesin oiyp týsti» dep bilgen Lijuryn ojyraya qarady maghan. Qisyq kózinen qyzyl úshqyn jyltyldady. Aqsúry jýzine ses payda bolyp, kelte tanauy ýnireye qaldy.

- Joldastar, qazir nauqanymyzdyng әshkereleu satysy, -dedi sonan song kópshilkke qarap. - Ýstinen pikir týsushilerden jauapty keyin alamyz. Aldymen әshkereleushiler sóilep bolsyn. Ahymetqan joldas asa jaqsy sóiledi. Osy nauqanymyzdyng qarsy túratyn mәselesin dәl basyp sóiledi. Bәrimiz de Putynjannan ýlgi alayyq! Hupynshylardyng eshqanday mәselesi jasyrynyp qalmasyn! Ada-kýde әshkerelep, azat bolyndar! Al, ýstinen pikir týsken joldastardyng da ózi biletin basqa Hupynshylardyng mәselesin әshkereleuine bolady. Búl, olardyng ózderining kenshilik alu joly. Qane endi kim sóileydi?

Kópshilikting ýnsiz qaluynan tynyshsyzdanghanday jaltaqtaghan kýzetshi Ruzy ahún qyrma buryl saqalyn sipay týregeldi.

- Men myna Ahymetqan tynjannyng pikirine qosylamyn. Bighabilding ýstinde basqa pikirim joq. Tanystyghym az eken. Mening Ábilemit joldasqa bir-jar ghana sualym bar. Jekege tabynushylargha qarsy әrekette búl kisi de nedәuir sóilegen. Sol shaqta maghan da bir ret «Rozy mýriyt» dep kýlgen. Kimge mýrit bolghanymdy, mýrit bolyp ne istegenimdi endi súramaqshymyn. Jәne Bighabil әpendining qanday әpendi ekendigin endi kórip otyryppyz. Ol әpendige búl әpendi sonshalyq kóp rashot shygharyp, toy jasap bergen, sondaghy maqsaty ne, qanday baylanys bar? Osyghan da aqiqy tolyq jauap bersin!

- Mende pikir bar, -dep Symayyl oraq auyz týregelgende, meni búl da bir oryp óter me eken degen oimen, Ábilmeyitke jymiya qarap edim. Ol miyghynan kýlip, tómen qarap aldy. - Joldastar, saqtyghymyzdy kýsheyteyik, myna eki әpendi bir-birine qarap kýlisip otyr, birlesip aldy kórdinizder me!

- Búl ekeui birlesip alghan bolsa, Hupynshyl top qúrghan bolsa, ashyq faktynyzdy qoyarsyz! -dedi Yusup Qasym. - Al, qazir kýldi dep, bir-birine qarap qoydy dep pәle japsyra beretin solshyldyqty takrarlamayyq, joldastar. Mәsele әshkereleude tek fakt qana qúqyq jýrgizedi, fakt boyynsha sóileyik!

- Osy kýlkisining ózi de fakt emes pe, joldas, siz jana keldiniz, bilmeysiz búlardyng syryn. Bórini bóri iyiskep tabady. Maghan osylardyng osynday kýlkisinen kisi óltiru shaykasynyng tirekti mýshesi degen jala jabylyp, ýsh ay qamaldym. Búlardyng bәri bir ormannyng bórisi! Bighabil әpendi jekege tabynugha qarsy әrekette sol ahualdaryn biraz sóz qylghanday bolyp edi. Osy aghalary qarap osylay kýlgen song jym bolyp qalghan. Sol kýlkimen-aq jasyrayyq degendi úghysyp, әshkereleytin mәselesin ayaqsyz qaltyryp qoyghan. Meni qamatqandar endi tolyq tabyldy. Osy Bighabil ghúnsúr[1] men anau jaqsy sóilep otyrghan qonqabay Ahymetqan tynjan. Bizdi «kisi óltiru shaykasy» dep shyqqan osy ekeui. Búlardyng pikirin partkom jiynynda qorghaghan, osy Ábilemit «akamyz»! Burjuaziya ziyalylary júmysshylar tabyna tis-tyrnaghymen qarsy. Bizdi joghaltudy ghana oilaydy. Burjuaziya shabuylyna qarsy búl әreketti qozghap bergen úly kósemimiz Maujushy týmen myng jasasyn!

Symayyl oraq auyzdyng búl sózine qarsy kýbir kóterildi. «Baghyraz!»[2], «baghraz!» desedi. Kózder alara qalghan eken. Birnesheui: «dóidala, laqpa pikirdi toqtatayyq!» desip, jiylys basqarushygha dabystady. Eng sonynda bireui:

- Bighabil joldastyng jekege tabynugha qarsy nauqanda kótergen pikiri asa dúrys, aqiqat pikir bolatyn! Ol pikirin biz qazir de qorghaymyz! -dep ornynan kóterile sóiledi. Búl sóz shyghysymen «jiyn uaqytynyng bitkeni» jariyalandy. Sol kýni keshke sheyin kýngýrledi Lijurynnyng bólmesi. Belsendiler bir-birden shaqyrylyp, tәrbiyelenip jatqanyn sezdim.

Ertenine tanertengi jiynda Ahymetqan taghy da birinshi bolyp sóiledi.

- Bighabilding jekege tabynugha qarsy nauqanda partiyanyng adal bir kadryna jasaghan shabuylyn keshegi jiynda key joldas aqtamaq boldy. Býgingi әshkereleytinim Bighabilding sol sózi, -dey bergende Oshúr búghaltyrdyng yzasy búryq ete týsti.

- «Partiyanyng adal kadyry» degeniniz kim ol?... «Partiyanyng adal kadyryna jasaghan shabuyl» dey bermey, «maghan jasaghan shabuyl» dep birer ret dúrysyn aitsanyz bolmay ma!

- Kimge qaratsa da, men Bighabilding sol sózining túp-tura Hupynnyng partiyagha jasaghan shabuyly ekendigin dәleldemekpin! -dep tastap Ahymetqan sózin qayta jalghastyrdy. - Sol sózi arqyly Bighabil Hupyn, jekege tabynushyny syndau daldasyna ótip, partiyagha jaqyndaushylardy joymaq boldy. «Tabynushylary joyylsa, partiyanyng ózi halyqqa tabynar edi, búl jaqsy bolar edi» degen kimge qarsy ekendigin ap-ashyq kórsetip túrmay ma! Sóitip, partiyany halyqqa tabyndyryp, onyng halyqqa jetekshilik rólin joymaq boldy!... Qane, Bighabil myrza, sondaghy әshkereleu sózinning osydan basqa ne maghynasy bar? Qane jauap berip kórshi!

- Mening ol sóilemimde «partiya» degen termin joq, «tabyndyrushy» degenmin sonda da. Búl súraghynyzgha súraq qana bolmasa, jauap shyghyn bola qoymas! -dep jymidym men. - Jiyn tóraghasy, myna әshkereleushiniz súraq qoyyp otyr maghan, jauap bereyin be?

Ly jurin qasynda kýbirlep otyrghan tilmәsh hanzushagha audaryp bolghansong ghana sóiledi.

- Sizding jauap beruinizge qazir rúqsat joq. Áshkereleushiler sóilep bolghan song ghana jauap beresiz. Jaqsy tyndap jazyp ala beriniz

- Sóilesin, sóilesin! -dep dýr ete týsti kópshilik. - Áshkereleushining ózi súrap otyrghanda jauap bergizbeu, ne degen sóz!

Lijuryn kópshilikke jaltaqtay qarady da, maghan iyegin kóterip qaldy. Maghan sóz bergeni edi.

- Ahymetqan aqsaqal osy retki sózi arqyly maghan taghy da ýlken jala jauyp túr! -dep bastadym sózimdi. - Búl qylmysyn myna eki súraumen ghana moyyndata alamyn. 1-shi súrau. Mauziydúng joldas «biz, halyqtyng ógizi bola biluimiz qajet» degen be, iyә, partiyanyng ógizi bola biluimiz qajet degen be?...

- Halyqtyn!... Halyqtyng ógizi boludy aitqan! -dep qaldy bireuler.

- Endeshe, halyqqa tabynudyn, yaghny ózimizding jaratushymyzgha, partiyamyzdyng әkesine tabynudyng qateligi qay jerinde? - Janaghy japqan jalasyna qarsy osy súrau tuylady. Ekinshi súrau: partiyagha tabynushy qúl qajet pe, iyә, azamattyq erki,  adal jýregi bar joldas qajet pe? Yaghny mýshelerin joldastyqqa shaqyra ma, qúldyqqa shaqyra ma? Birinshi súrauyma Maujushiyding jauaby jetkilikti. Al, osy, keyingi súrauyma ghana jauap berinizshi, óz súrauynyzgha jauapty sodan shygharyp bereyin!...

Ahymetqan shalqalay qúlady oryndyq arqalyghyna. Sol qylyghyna jaray manayynda otyrghandar ashuly ýnmen qaytalap súrady:

- Jauap beriniz, biz de sony súraymyz sizden! - Alshaymay tyndanyz súraudy!  Aytynyz, bir ghana sóz ghoy jauaby, «partiyagha qúl qajet pe, joldas qajet pe?»

Ahymetqannyng jana týsken kelindey qymtyryluyna alara qarap, Lijurynnyng ózi de qinaldy.

- Búghan jauap bere almaydy, qinamanyzdar endi! -dedim osy ahualdaryn kórgen son. - «Partiyagha joldas kerek» deyin dese, maghan japqan jalasy uytynan airlyp qalady. Al, «partiyagha qúl kerek» deyin dese, ózine qorqynysh. Mening ornyma ózi Hupyng bolyp «saylanbaq». Eger partiya ózine tabynugha jol qoysa, partiyam dep jekege tabynuyn osy borsyq qoyar ma!

Kópshilik duylday kýldi. Men jiyn tóraghasyna ózinshe iyek qagha salyp otyra kettim.

- Qane, Bighabil әpendining ýstinde әshkereleytinderiniz bar ma, sóilenizder! -dedi Lijuryn.

- Joq! Joq, pikirimiz joq! -desti kópshilik.

- Bar, bar! -dep eki jigit qol kóterdi. Áli de birdeme shyghar degendey jymighan Lijuryn ym qaqty bireuine. Keshe keshtegi eng jaqsy qayralghany bolsa kerek. Maghan sýze qarap, shúqshiya sóiledi.

- Bighabil «әpendi» sizding ýstinizden Ahymetqan joldas eki kýnnen beri auyr mәselelerding ashyq faktterin qoydy. Al, siz ol faktterdi eki súraumen ghana toytarmaq bolyp, qarsy pozisiya kórsettiniz. Biz onynyzdan qoryqpaymyz! Sizding burjuaziyalyq biliminiz bir tiyn! Bizding súraghymyzgha qarsy súraq qoymay, juastyqpen jauap beriniz sol faktterge! Onyng sonynan kezek alghan ekinshisi de sol pikirdi quattady.

- Bighabil «myrza» qazir jauap bersin! -dedi ol aiqyndap sóilep. - Bizding qoyatyn әshkereleu faktterimiz ben pikirimiz sonan song sóilenedi!

- Jauap bersin, ózin teksersin! -dep taghy ekeui aiqaylap jiberdi.

- Ahymetqan «joldastarynyzdyn» meni Hupyngha qosu ýshin qoyyp otyrghan dәlelsymaqtarynyng bәri jala! -dedim qayta týregelip. - Mening sózimdi qanshalyq búrmalaghandyghyn biletin myna kópshilikting aldynda tipti ashyqtan-ashyq jala. Birneshe nauqan әbden dәnigip semirip alghan, beti óte qalyng jala. Múnday qalyng batpaqqa ketpennen basqanyng kýshi jetpeydi. Búghan mening qaytaratyn jauabym jay jauap emes. Ketpenmen qúraldanghan jauap bolugha tiyisti. Ketpendep ashamyn múndaghy mәseleni. Býtindey qarsy fakt qoyyp, qarsy kýres ashamyn. Odan myna nauqanymyzgha jaman әser jetetindigi sózsiz. Sondyqtan partiya gruppasynda ghana sóileyin! Qazir menen jauap súramay, әshkereleytinderiniz bolsa әshkereley berinizder!... Gýlnisa joldas! -dep qalyppyn sonan son. Kópshilikpen birge kýlip otyrghan jiyn hatshysyna qaradym. - Mening osy pikirimdi tolyq jazynyz!

- Joldasynyzdy tauyp joldas deniz, joldas! -dep shanq ete týsti hatshy әiel. Úighyr tilinde ózining júbayyn «yldash(ym)» dep ataytyn әdeti boyynsha shamdana qaldy. - Men sizding joldas emes!

Búl sәtsizdigime kópshilik du kýldi.

- Nemene kýlki! -dep zirk ete týsti Symayyl oraq auyz. Kópshilik tyna qoydy. Symayyldyng oinaqtap ketken tasyr kózi mening basymnan asa shaqshidy. - osy jiynda qoyylghan mәselege osy jiyn mýshelerining ózi jauap alady! Qalay deysizder, joldastar? -oraq auyz osylay sapyldasymen serikteri saqylday jóneldi.

- Jauap bersin, jauap bersin!

- Bighabil Hupyng bizdi qorqytpasyn, jauap almay qoymaymyz!

- Hosh, bizding búl tónkeristik әreketimige jaman әser tiygizip kórshi qane! -dep Ruzy kýzetshi týregeldi. - Jiynymyzdy búzatyn ónerindi kórsetshi, qane! Ketpening men baltandy shygharshy, qane, kórip alayyq!

- Men ol ketpendi eshtene týsinbey baqyldap túrghan sizderge emes, tónkeristik myna nauqangha da emes, basshylaryna ghana kórsetpekpin. Bizding aramyzda qaytalap ónip túratyn apattardyng bir tamyryn partiya gruppasynyng aldynda qazyp kórsetip qoymaqpyn! Osyny da týsinbeysizder me?

Búl sózime Symayyl oraq auyz bastatqan ýsh-tórti anyra qarap túryp qaldy da, Ruzy ahún sәl bәsendeu ýnmen súrady:

- Olay bolsa, nauqangha jaman tәsiri tiyedi degening ne sóz?

- Mәselen, men әlgi aitylghan qalyng batpaqty qazghanymda Lijurynnyng betine shashyraytyny sózsiz. Al, Lijuryn qazyr partgruppasynyng uaqyttyq sekretary. Osy nauqandy jýrgizip otyrghan birden-bir bastyq. Basqarushynyng betine batpaq jabysqanda nauqangha әseri tiymey qala ma! Men osy nauqandy sonday nәjesten ayap sóilemey túrmyn. Keshirinder! Men jeke jerde partiya gruppasyna ghana sóilep bereyin!

Partiyanyng Ábilemit bastatqan birneshe mýshesi Lijuryndy qorshap kýbirlese qalyp edi. Jana kelgendiginen ghana sóz qatystyrmay otyrghan Yntyqbay zirkildep jiberdi osy sәtte:

- Partiya gruppasyna jauap beruine ne sebepti qarsy boldynyzdar osynsha! Mekemening eng negizgi basshylyq úiytqysyn, partiyanyng mekemedegi ókildik etetin orynyn tanymaysyzdar ma? IYә, partiyagha baghynghylarynyz kelmey me?

- Joq, partiya iyәsheykasyn tanidy. Mәsele mynada, - dep Yusup Qasym kópshilikke әdeyi estirte jauap berdi oghan. - Partiya gruppasynda ýstinen pikir týsken joldastyng joqqa shygharu, qarsy pikir aitu qúqyghy bolady ghoy. Al, myna nauqan jiynynyng prinsiypinde ýstinen pikir týsken azamattyng qarsy sóileu qúqyghy bolmaydy. Búlar sol prinsipten paydalanyp, joyghysy kelgen «jaularyn» osy zalda jóndep almaq!...

Maghan tóngen myqtylar aiqaydan mýlde qaldy. Zal jym-jyrt. Jiyn tóraghasyna birdeme dep qolyn sermey salghan Ábilemit syrtqa shygha jónelip edi. Mengerme bastyghynyng artynan qarap qalghan Lijuryn ornynan kýrsine týregeldi.

- Býgingi jiyn osymen toqtady. Qazir ózdi-óz bólmelerine qaytyp, pikirge-әshkereleuge dayyndala berinder, erteng jalghastyramyz!

Mekememizdegi partiya gruppasynyng Uang familiyaly jóndemi sekretary Kuliyge emdeluge rúqsat alyp, ornyna osy hatshylar bólimining balstyghy Ly Juryndy uaqyttyq saylap ketken bolatyn. Nauqan jiynyn tarata sala sekratar bólmesining esgiin ashyp, partiya gruppasyn kezekten tys jiyngha shaqyrdy. Mýshelerining sanyn jana kelgen Yusup Qasym men Yntyqbay on birge әreng toltyrypty. Ózara biraz sóilesip alghan song shaqyrtty meni. Qaq tórdegi oryndyqta sekretar stolynda shashyn qúiyn soqqanday dudyratyp Ly juryn otyr eken. Men kirip kelgenimde, shekterirek bir oryndyqqa otyruymdy núsqady.

- Búl retki jiynymyz Bighabil joldastyng talaby boyynsha kezekten tys shaqyrylyp otyr, -dep bastady Ly Juryn sózin. Búl bólmege kirisimen «joldas» atalghanyma jymiyp otyrghanymda, joldastyqtan qaldyratynday sózdi taghy shyghardy. - Búl joldastyng ózining ýstinen mәsele әshkereleushilerge kórsetken pozisiyasyn ózderiniz kórdinizder. «Partiyagha qúl kerek pe, joldas kerek pe?» dep aiqaylaugha deyin jetti. Partiyanyng әrqanday dәrejeli mýshesi Júngo kompartiyasnyng abyroyyna núqsan jetkizetin múnday úran kótermeydi! Al, óz ýstinen pikir kóterilip jatqanda mәsele qoyghan sol kópshilikke jauap beruden bas tartyp, mekemening partgruppasyna ghana jauap beruge siresip aluy da dúrys kadrdyng isi emes. Komunist synnan qoryqpaydy. Talaby boyynsha sózdi endi Bighabilding ózine berelik. Qazirshe otyryp sóilesin. Eger búl gruppada mәselesin jasyryp ketpek bolsa, bәri-bir kópshilikting aldynda qayta shygharugha mәjbýr bolamyz. Úqtyng ba, Bighabil, qane sóile!

- Men kópshilikting aldynda sóileuden bas tartqan bolsam, qazir-aq anyqtalady. Asyqpanyz, osy sóziniz de jauapsyz qala qoymas! Nauqan jiynyndaghy jauabymdy jaqsy úqpapsyz. Audaruda jansaqtyq boldy ma eken! Solay da, meni týsiretin tor toqudy ghana oilamay, jauapkerlikpen, yqylas qoyyp tyndauynyzdy talap etemin! Tilmash joldas, sekratergha osy sózimdi bir jetkizip qoyynyzshy! -Hanzusha, úighyrsha, qazaqsha tilge jetik sibe tilmash audarghanda ózim de tyndap otyryp sóiledim. - Ýlken jiynda mening ýstimnen Ahymetqan Putynjannan basqa eshkimnen «fakt» týspegenin bilesizder. Demek, mening barlyq әshkereleushi talapkerim de osy bólmede, osy jiyngha qatynasyp otyr. Syrtta mening ýstimnen pikir kóteretin basqa eshkim qalghan joq. Sózim qate bolsa, ózinshe búrmalap, ótirik qossam osy jerde aityp, betime týkirsin! Eger ózi taghy búrmalasa men de endi keshire qoymaspyn! Osyny bir jetkizip qoyynyz, tilmash!... Men endi týsinikti bolu ýshin Aqymetqan ekeuimizding aramyzdaghy mәseleden bastayyn. Byltyr kýzde Abylanyng jasyryn pyshaqtaluy jónindegi tergeu kýsheygen shaqta, «kisi óltiru shaykasy» dep atalghandar qamalyp jatqan shaqta, men de bir ret tergeuge týstim. Sodan eki-ýsh kýn ótkende Ahymetqan Putynjang meni qonaqqa shaqyrdy. Ángimemiz bylay bastaldy...

- Múny sóileuding ne keregi bar! -dep tyjyryna qaldy Ahymetqan. - Ábilemitti kózimen núsqap, onyng aldynda múny sóileme degendey basyn shayqap qaldy. Men sózime osynysyn da qostym.

- Sekretar, myna әshkereleushi belsendiniz kýrestegi Hupynmen ymdasyp otyrghanyn kórdiniz be? -dep qarqylday kýlip edim, qyzaraqtay eskertti Ahymetqan:

- Joldastardy bir-birine óshiktirip, arandatpay-aq, óz mәselene jauap berseng bolmay ma! Tipti últtar ara óshpendilik salmaqsyng ghoy!

- Ketpenning basyn bassan, saby túmsyghyna tiymey qayda tiymek! Sen jala jabugha deyin jetkende meni shynyn da aita almaytyn ynjyq dep bilgenbisin? -dep ashyna jalghastyrdym sózimdi. - Mening ketpenmen qazamyn degenim osy bolatyn. Maghan japqan aldynghy eki jalang sondaghy sózden búrmalap jasalghan jala ekendigin úmyttyng ba? Sol pәlennen osy faktterdi ashpay qalay qútylmaqpyn!... Qonaqqa shaqyryp alyp sóilegen Ahymetqannyng sol sózderin qazirshe qysqartyp qana bayanday túrayyn. «Kisi óltiru shaykasy» dep atalyp sol qamalghandar jónindegi kózqarasyn Ahymetqan maghan bylay sóilegen: «bizge partiyadan basqa midyng da, kózding de qajeti joq. Búl mәseleden qamalghandardyng eshqaysysyn aqtaushy bolma, partiyanyng ynghayyna qarap, aldyna týs te, týisingenindi de, kýmәnindi da dәlel etip sóiley ber! Aqtaudy da, qaralaudy da partiyanyng ózi biledi!» - osylay sóilep pe ediniz «Aqsaqal», men ótirik aityp qoydym ba? -dep súradym. Ahymetqan ýnsiz tonyraya týsti. Men sózimdi jalghastyrdym. - Sondaghy Ahymetqannyng osynshalyq passiv ýgitine qarsy bylay jauap qaytarghanmyn: «Partiyanyng әrqanday mýshesi múnday jauapty mәselede shyndyqty is jýzinen izdeuge boryshty. Partiyanyng menen kýtetini senim ghana dep kózdi júmyp qostay salugha boryshty emes... Partiya úiymy sizden onday mýrittik ýmit kýtpeydi de! Al, soqyrsha shúlghy saluyndy kýtetin keybir kadrlar kompartiyagha ókildik ete almaydy!» -degenmin. Osy jauaptarymnan Ahymetqan mynaday súraq shygharyp kijingen sonda: «demek, partiyanyng úigharyma boyynsha qamalsa da, osy qamalyp jatqandardy týgel aqtaghan ekensing ghoy? -degen.

«Abyla pyshaqtalghan týni toygha qatynasqandardan qaqpa syrtyna eshkim shyqpaghanyn dәleldep aqtaghanym ras» degenimde, Ahymetqan, mine ózi otyr, maghan qaharyn tógip shygha kelgen bolatyn.

- Joq, qahar tókkenim joq, pikir ghana bildirgenmin! -dep Ahymetqan shalqalay týsti.

- Al, qahar tókpegen-aq bolynyz, maqúl! - kýlip jiberdim men. - «Yapyray, balaqay-ay, óte bir qaterli jolgha týsken ekensin-au!» degensiz, solay ma? -«Shyndyqty is jýzinen ózi-aq tabatyn úly partiya men ýzengi qaghysyp, is jýzinen oghan qarsy shyndyq tabamyn dep qarsylasugha dәting qalay jetti eken!» dep titiregensiz, solay ghoy?... Ashyghyn aitayyn, Ahannyng osy nadandyghyna qarsy týsinik bermesime bolmady, joldastar, sondaghy bergen týsinigimning dәl ózin búzbay sol boyynda oqyp bereyin, bәrinizding de jazyp alyp tekserulerinizdi ýmit etemin! Maghan «Ahan» japqan jalanyng eng negizgisi osy sózimde bolghandyqtan týgel jazyp alularynyz, aq pen qarany anyqtap ajyratu ýshin óte qajet! Hupynnyng sózine úqsatu ýshin osy aqsaqalymyzdyng qanshalyq búrmalaghandyghyn osydan kóresizder!... Búl týsinik Ahannyng janaghy, «dәting qalay jetti eken» degen kýiinishti sózine jauap retinde aitylghan.

«Bizge onday jýrek pen onday dit bergen, pikir aitugha qúqyq bergen sol úly partiyanyng ózi! Tegende osy partiyany úly dey alatyn seniminiz bolsa, kózdi júmyp shúlghy beruimizdi talap etedi dep oilamanyz! Mýshelerine ózderining kózin de, miyn da kereksiz etip, adamsha kórmey, adamsha oilamay mýrit boludy ýiretedi dep qorlay kórmeniz! Eger mýshelerin osylay tәrbiyeleytin partiya bolsa, ol partiyanyng ózi de kóz ben midan airylghan keuek bas bolyp qalar edi! Olay bolatyny, partiya degenimiz - bir ýlken maqsat jolynda birikken sol jekelerding qúramy. Ol, partiya úiymy ornalasqan tam da emes, bir ghana qúqyqty bastyghy da emes, myqtap úiymdasqan osy kollektiyv!» degenmin. - Mineky meni Hupyng etip «saylatyp» - qatelestirip otyrghan sózim osy ghana. Asty syzylghan sózderimdi tútas denesinen qalay ýzip, qalay iylep, qanday ugha ainaldyryp otyrghanyn kórdiniz der me!

- Endi oilashy, osy sózing u bolmay, bal bolmaq pa, tekserip kóreyikshi, qane! -dep Ahymetqan úshyp túrdy.

- U bolsa da, bal bolsa da, partiya gruppasyndaghy senen basqa joldastar aiyrady. Talqylap, aq-nahaghyn teksersin dep bayandap otyrmyn. Sening baghang nauqan jiynynda aitylyp bolmady ma!... «Partiyany kózben midan airylghan keuek bas dedin», «Maujushy kompartiyadan basqa adam dedin», «kompartiya degen bir iydeyamen birikken emes, qúrama dedin» dep búrmalaghanynda beting býlk etpegen ghoy!... Qazir óz sózimdi ózim búrmalap otyrghan bolsam ghana sóileytin erking bar! IYә, tolyqtap qayta sóilep ber deymisin?...

Ahymetqan sylyq etip shalqalay qaldy da, Ábilemit myrs etip kýlip jiberdi.

- Rahymet, Bighabil joldas! -dep kýrsindi sonan son. - Ahymetqan joldasqa bergen búl týsiniging partiyanyng nedәuir kóp mýshesine zәruli sóz eken!... Al, qalghan sózing bolsa... neqadar qaltyrmay sóilep shyqqanyng jaqsy!

- Mening ózime týsken mәselelerden endigi qalghany -Ahymetqannyng jekege tabynugha qarsy әrekettegi sózime japqan jalasy ghana. Mening ondaghy «eger jekege tabynushylargha tiym salynsa, tabyndyrushysynyng ózi halyqqa tabynar edi» degen sózimdi «partiyanyng ózi halyqqa shoqynar edi dedi» dep búrmalaghan. Múnysy meni qúigha batyra almaytyn jala bolsa da, qúiryghynyng qanshalyq kóterilip, qanshalyq basynghandyghymen ashyndyrdy. Ondaghy sózimdi osy otyrghan bәriniz de estip, tolyq úqqansyzdar. Bәriniz de qarsy alghansyzdar ghoy!... Tabyndyrushy degen sózdi partiya dep kópe-kórneu búrmalaghandyghyna ózimnen basqa eshkimning týzetu aitpay ýndemey qaluy tipti ashyndyrady. Eger jekege tabynugha qarsy nauqandy jogharghy jaq qate dep jariyalamaghan bolsa, sondaghy dúrys maydanda túryp syndy pikir kótergenderden ósh alghysy kelgenderdi myqtap týzetu, tónkeristik shart!... Olay bolatyny, nauqanda dúrys pikir kóterushiden ósh alu degen keri tónkeristik әreket!

- Sizderge endigi mәlimdeytinim myna Lijurynnyng ýstinde. Búl kisige men birneshe súrau qoymaqpyn!..

- Búl kisige súrauyndy keyinirek qoysang qalay? -dep Yntyqpay kýbirledi. - Aldymen Ahang ekeuinning arandaghy mәseleni aiyryp alghanymyz jón shyghar!

- Joq, bәri birtútas mәsele. Týgel bayandayyn da, partgruppa talqysyna tastap shygha túrayyn!... Ly shuji, -dep shaqyra qaradym onyng jýzine. - Endigi pikirim sizge qaratylady: jekege tabynugha qarsy nauqanda men atyn atamay, Ahymetqannyng ýstinen syn kótergenimdi әriyne úmytpaghan shygharsyz, sol kýnning keshinde siz osy bólmege meni shaqyryp alyp, aitqan nasihatynyzdy esinizge týsirinizshi! Sol sóziniz týgelimen Ahymetqandy ashyq synnan, ózin-ózi tekseruden qútqaryp qalu ýshin sóilendi, solay emespe?

- Ol sózim, isimizdi sol nauqan jónindegi jogharghy jaqtyng belgilep bergen kóleminen asyryp jibermeu ýshin ghana sóilengen. Joghary jaq ol nauqandy synnyng shekten asyp, kýreske ainalyp ketpeuin tapsyrghan!

- Sonda da jekege shoqynushylar syndalmasyn, jekege shoqynushylargha týzetu berilmesin, ózin-ózi teksermesin, tipti onyng mәselesi mәsele retinde qaralmay ayaqsyz qaldyrylsyn demegen shyghar? Joghary jaqtyng sizge bergen jol-joryghy әlde gazet-jurnaldargha bsylghan jol-joryghynan basqa jol-joryq pa edi?

- Bighabily joldas, múny joghary jaqtan súranyz! -dep Lijuryn qyzaraqtay kýlimsiredi. - Búl mәseleni jogharghy jaqtan Hupyng da súraghan, onysy ýshin eshkim kinalamaghan, siz de súrasanyz bolar!

- Húp, Hupynnyng ózinen týrmede súray jatarmyn. Jogharghy jaqtyng alty jýz million halyqqa jariyalap qoyghan gazetine senbey, ózinen qaytalap súrauym, baryp túrghan arsyzdyq bolar!... Sizge endi bir súrauym, Ahymetqan ekeuimizdi sol «yntymaqtastyru» nasihatynyzda maghan: «sizding synynyzdan Ahymetqan joldastyng ózi de jaqsy әser alghanyn aitty» degensiz ghoy. Jaqsy әser alsa, osylay búrmalap, osynday jala jauyp, osylay ósh alugha kirise me? Shujy basynyzben ne ýshin ótirik aitasyz?.. Sol jerde taghy da: «Ahymetqannyng men syndaghan mәselesining ne mәsele ekendigin, kimdi jaghympazdyqpen aljastyrghandyghyn ózinen anyqtap súradynyzba?» -degenimde «súradyq, súradyq, bәrin de súradyq. Ahymetqan joldastyng ózi de moyyndady!» degensiz, qane moyyndaghany? «Partiyanyng adal bir kadyryna shabuyl jasady» dep meni qazirge deyin jútyp jibergisi kelip otyrmay ma! Al, onyng aiyrym mәnsaptylardy ghana «partiya» dep sanaytyndyghyn, «Ahymetqan joldas partiyagha ghana tabynamyn deydi, múnysy jaqsy ghoy!» degeniniz - qansha birokrattyng újdany jetetin aqtau? Syn aitushynyng ashynarlyq dәleli, kópshilikting ashuly aiqayy qúlaghynyzgha ilinbey, Ahymetqannyng sybyrynyng ghana jýreginizge sinip ala jóneletin sebebi ne? Sizding kózinizge basqa qyzmettesterinizden onyng nesi artyq kórinedi?... Jaghympazdyghy, qúldyghy, mýrittigi emes pe!...

- Siz artyq ketip barasyz! -dep sekretar stolyn týrtip qaldy.

- Artyq ketsem artynan kórersiz, sabyr etiniz, sekretar! Óziniz aitqanday «kommunist synnan qoryqpaydy».

Búl sózime Ábilemit bastatyp birnesheu kýlgende, úyalghanynan ózi qattyraq kýldi. Sonysy ýshin men de kýle jalghastyrdym sózimdi.

- «Ahymetqan joldas partiyanyng jaqsy mýshesi, Bighabily joldas, siz de jaqsy, bir-birinizge shabuyldamanyzdar!» dep ayaqtaghan sol nasihatynyzben sol nauqandy ayaqsyz qaldyrghansyz ghoy! Al, osy nauqanda sol jaqsy mýsheniz býtindey jala japty. Men onyng ýstinen partiya gruppasyna shaghym aitqaly kelip otyrghanymdy bilesiz. Bile otyryp-aq, osy jiynda aldymen mәsele anyqtaudyng ornyna mening ýstimnen kýres ashudyng qamyna kiristiniz!.. anyqtap aitqanda jiyn ashu sóziniz, aq-nahaqty aiyrghysy keletin sekretardyng sózi emes, moynyna arqan saludyng sózi bolyp shyqpady ma! Maghan kózinizdi alarta bergenshe, sol sózinizdi gruppa jiynnyng myna estelik dәpterinen qayta oqyp kóriniz! «Teksermegen adamnyng sóileu qúqyghy joq» degen Maujushidyng núsqauy qayda qalghan! «sekretardyng ornyna otyryp, ne sóilesem de Júngo kompartiyasynyng auzynan shyqqan sóz bola salady, myna mýrit joldastar men jaqqa aua salady da, myna elementting auzyn bua salady» dep mynaday mýritten әbden dәnikkendegi sóziniz ghoy búl, iye, solay emes pe! Olay bolmasa ýlken jala jabylyp, partiyanyng әdildigine jýginudi talap etip kelgen adamnyng ýstinen múnday ýkim shygharugha ne qúqyghynyz bar edi!

- Qane joldastar, mening qylmysym qanshalyq ekendigin endi talqylap, tekserip-ólshep kórinizder! -dey sala týregelip esikke bettedim. Myna ekeui moyyndamay, menen qaytalap súraytyn mәsele shyqsa, óz bólmemnen tabylamyn! -dey kettim.

Sol kýni týsten keyin de, keshte de meni izdegen eshkim bolmady. Ár inirde jana otaugha kelip,Kýlәnmen kóz sýzistirip qaytatyn Yntyqbay da kelmedi. Maqpaldyng ýige qaytpaytyn keshi. Quanyshymyzdy da, múnymyzdy da ortaqtastyryp ósken Kýlәn ekeuimizge onasha tiydi sol kesh. Múnday qonaqsyz keshting taghamyn Kýlәnning ýiinen shetinmin. Yntyqpay әli de kelip qalar degendey, ózi әkelip dastarqan jasady. Mening oryndyghyma býiirlese taqau túrghan oryndyqqa Maqpalsha kelip otyra ketkende, tizemiz tiyise qaldy. Ekeuimiz de sezgenimizben, elensiz jaqyndyghymyz, esepsiz dostyghymyz edi búl. Tamyrlary bir bolmasa da jabysyp, etene egiz ósken eki týp qayyng siyaqtymyz. Jaghynysumen jalghasudy oigha da almaytyn múnday pәk sýiispenshilik, ten-tústyghy jarasqan eki jynystyng jastarynda siyrek kezdeser-aq!... IYe, Maqpaldyng tabyluynan ýmitim ýzile bastaghanda, osy tizesi men osy bilegi ot bolyp ta sezilgen ghoy maghan. Sol kezende denesin osylay tiyistirip aludan bir shaq saqtana qoyghan osy kelinshek, qazir menen boy tartudy eskeretin emes. Býgin tipti kelisip jasanypty ózi. Bizding belsendilerimizding «syrapqorlyq» dep tyrjiya syndaytyn iyismaydy da kóbirek qúiynypty. Tegi búl kesh Yntyqbay ekeuining kýtken tarihy kezendik kesh bolsa kerek dep oiladym.

- Kýlәsh, men bir syr súrasam, shynyndy aitar ma edin?

- Senen qashan syr jasyryp kórip edim!

- Yntyqbay ekeuing qalaysyndar qazir?

- Ne qalayyn súraysyn? -dep Kýlәn syqylyqtay kýldi. - Ómirlik kelisim onay tanystyqpen jasalsa, onbaytyndyghyn Yntyqbay ekeuimiz biletin «balalarmyz» ghoy!... Endi-endi tanysyp kele jatyrmyz.

- Tanysyp bolghansha bastaryng taqyrlanyp keter me eken dep qorqyp jýrmin. Aytyp edim ghoy ózine, saghan qastyq oilaymyn ba, búl jigit baqyty - sәl ortalau qyzgha tabyla qoymaytyn jigit!

- Men turaly oghan da osyny aityp jýrgenindi bilemin. Kóriskeli bir aigha tolmay ekeuimizdi bir qazyqqa arqandaghanday, bir-birimizge qarattyng da qoydyn!... Endi ótinerim, birimizge-birimizding kemshiligimizdi de adaldyqpen tanystyr, әsirese mening kemshiligim turaly ýstemelep sinirshi oghan, tym bolmasa asyqpay synap kóretin oigha kelsin!

- Asyqtyryp jýrme seni? -degenimde túqyra kýldi. - Ózim kórgennen bergi Kýlәshtan tittey kinәrat taba almasam, nemdi aitamyn oghan! -degenimde kýrsinip jiberdi.

- Maghan kelgende ýlken kózben, zor keshirimmen qaraytynyndy bilemin ghoy, Bighashym! -dep qaldy da, qyzghysh tarta týiildi. - Ózing solay týsinsen... solay-aq bolsyn, biraq meni Yntyqbaygha onday keshirimmen tanystyrma, neghúrlym kemirek tanystyrsang әdildik bolady. Keyin men onyng oilaghan jerinen shyqpay qalyp jýrmeyin!

- Ózinning odan bayqaghan mining bar ma?

- Búryn... oqushy shaqtaryndaghy saghan istegen teris azulyghynan jasyrynyp qalghany bolmasa...

- Pәle, - dep qarqyldap kýldim. - Mәselen, sening ózinning on alty jasynda Músataygha sonshalyq tez aldanghanyndy qazirgi mining dep eseptesem, mening kim bolghanym!... Onyng balalyq-tәjiriybesizdik qana emespe edi. Al, ol shaqtaghy Altay tauynyng aqsaqaldyq besiginen basqany kórmey kelgen Yntyqpaygha da sol min әli jabysyp jýr dep oilaymysyn, odan beri ol ekeuimiz ne kórmedik! Sodan bir jyl ótisimen-aq nadandyqtyng ol toryn byt-shyt etpedik pe! Mynauyn, basqa min taba almaghandyqtan ghana tapqan әsire talghampazdyq jal ghoy!

- IYe, solay-aq shyghar. Maghan múnday kýmәn oilatqan Músataydyng jylymdyghy men Berdiqúldyng zúlymdyghy ghoy, basqa negiz joq. Shyndyghynda men onyng búryn sóz berip qoyghan taghy bireui bolyp, maghan kórse qyzarlyqpen kóz tigip jýr me eken dep qana shektelemin.

- «Kóz tigip» demey, «sýzip» desenshi, ekeuing qarasqanda túp-tura sýzisuge ynghaylanghanday kórinesinder. Maqpal ekeuimiz qorqyp qalamyz. Ekeuinnen naghyz qyzylqasqa búqa tuar-au!

Kýlәn jelkemnen qoyyp jiberip, shek-silesi qatqansha kýldi.

- Sóitip, ózine sayma-say, jaqsy jigit ekendigin moyyndadyng ghoy? -dep súradym kýlkiden toqtaghan shaghynda.

- «Sayma-say» ghana emes, ózimnen әldeqayda artyq ekendigin moyyndaymyn. Senimen janqiyar dos bolyp shyghuynan da belgili ghoy. Kóp shekisip, kóp tartysyp jýrip, úzaq synasyp jýrip dostastyndar ghoy, ol jaylarynnan da habardar bolatynmyn.

- Al, myna songhy kýmәngha qalay keldin? .. Qanday negiz bar?

- Búl kýmәngha da sen negiz boldyn... Anyrasyng ghoy, úmytyp qaldyng ba?.. Eger osy Núriyashyng sol dereksiz qalpynda taghy eki ay keshikkende qalay bolar edin?... Sonda men aldy-artyma qaramay, óz basymnyng armanyn ghana kýittep, saghan kóne salsam, ekeuinning tabysar joldaryna ósken aqtiken bolar edim ghoy, ómirlik ókinishterine sebep bolyp, obaldaryna qalmas pa edim!... Ásirese aumaghan Núriyashymnyng ózin sorlatqanym, ishimnen jegidey jep, ózimdi de sorly eter edim ghoy!... Toylaryng bolyp, Núriyashyng tirilip, әn salyp túrghanda sol sabyryma qanshalyq sýiinip, baqyt tenizinde qanshalyq jýzgenimdi sezding be?... Al, Yntyqbaydyng artynda qanday Núriyashtyng jatqanyn kim bilsin, endi onyng obalyna qalmay, taghy da sol sabyrymmen saqtanyp, kýte túrayyn degenim bolatyn.

- Býgin erekshe jasanypsyng ghoy, esin shygharyp, sonysy bolsa, úmyttyrayyn degening emespe?

- Ondayynyng joqtyghyna keshe bir ret ant bergen.

- E, olay bolsa, býgin...

- Qoyshy! -dep serpilip túrdy ornynan.

- Al, Yntyqbaydyng býgin ne sebepten kelmey qalghanyn bilemisin? -dep bastap, әngimeni óz ahualyma búrdym.

Partiya gruppasynyng sol jiyny keshe men ketken song keriske ainalghanyn ertenine estidim. Keris bolghanda da, Ahymetqan men uaqyttyq shujidyng maghan istegen isin ashyq qastandyq prinsiypine kóterip, kergilegen keris bolypty. Tórt úighyr, eki hanzu, bir qazaq, bir qyrghyzdan qúralghan segiz mýshe fakt jaghynan qanshalyq tyqsyrsa da, ol ekeui «ashyq qastandyq» qalpaghynyng astyna kirmey qoyghan eken. Týn ortasyna deyin sozylghan sol jiyn ertenge qaldyrylyp, tiyanaqsyz tarapty.

- Gruppa jiynyn Ábilemit býgin partkomnan ókil shaqyryp jalghastyratyn boldy! - dep kýbirledi Yntyqbay.

Nauqannyng zaldaghy jiyny tanertengi óz uaqytynda ashylsa da, órekpimey-ózeurespey ayaqtady búl kýni. Ly juryn men Ahymetqan maghan sóileuden tәubagha kelgendey, betime qaraudan taysaqtap qalghandyqtary bayqalady. Hupyng iydeyasy jónindegi basqalargha auyp, shymshuyrsyz, qyspaqsyz, shәkene sózderimen ghana jyljyp-jyljyp, aghyp qana ótti. Partiya gruppasynyng keshke jaqyn qayta ashylghan jiynyna ólkelik partkomnan Nuhanbeng kelgeni estildi. Partgúrppadan maghan jauap shyqpaghandyqtan óz bólmeme - qyzmetime baryp otyryp edim. Jarym saghattan keyin Nuhanbeng shaqyrtypty. Sekretar bólmesine kirip barghanymda, ol týregelip qolymdy alsa da, ýstingi erninen asyp túratyn úzyn múrny jybyr qaqty. Meni iyiskelep túrghanyn sezip, «men de iyiskelegen porymgha kele qoyayyn ba» degen oimen kýlip jibere jazdadym.

- Bighabily joldas, partgúrppa jiynyna pikir berip jýr ekensin, býgin nege qatynaspay qoydyn? -dep ol kýlimsirey súrady.

- Keshe qatynasyp, barlyq «qylmysymdy» bayandap bolghanmyn. Endi osy joldastardan ýkim kýtkennen basqa júmysym joq.

- Býgin men de estiyin, qaytadan sóilep ber!

- Qayta sóileuden nervim qozady. Myna ekeuine jaralanghan jolbarys, qútyrghan hupyng bolyp tiyisuim mýmkin. Onday boluymdy kórginiz kelse, sóileyin!

- Neghúrlym solay, ashyq sóilegening jaqsy! -degende Nuhanbenning múrny tipti jybyrlap edi, bir hanzu joldas kýbirlep oghan qarsy úsynys qoydy:

- ... Ol sóilep bolghan, úzaq oqigha... barlyghyn biz bilemiz. -degen maghyna estildi.

- Mәseleni myna halys joldastardan úghasyz! -dedi Ábilemiyt, qalghandary da osy pikirdi qostaghan. Ynghay bildirip, «Bighabil joldas býgin de qatynaspasyn!» degenge keliskendey boldy.

- Tolyqtap qayta sóilep bereyin be, ei? -dep Ahymetqangha qaradym men. Ol qauqalaq qaqty:

- Jo-jo-jo, kópshilik aitty ghoy, mende basqaday pikir joq!

Kópshilik kýlip jiberdi «Futynjannyn» búl aujayyna, Nuhanbenning múrny Ahymetqandy tintigendey jybyrlay berdi.

- Týgel qosylasyndar ma búl pikirge? -dep alyp, sonan song Lijuryngha qarady. Onyng bas iyzegenin kórip, ózi de iyzektedi. - Bighabily joldas, olay bolsa, mening myna pikirimdi jaqsy tyndap, oilanyp kór! Teginde syn-pikir degenning barlyghy dúrys bola bermeydi. Bәri dúrys bolsa, sosiyalizm әldeqashan qúrylyp bolmas pa edi, ha-ha-ha-ha.. Key bireu bilmey, qate mәsele qoyyp qalady. Qatesin bilgen song týzetedi. Ózdiginen keshirim súraydy. Jaqsy joldas bolyp ketedi. Maujushy aitqan ghoy, eger synnyng bes prosenti dúrys bolsa, syndalushy shyn jýrekpen qabyldauy qajet, odan ziyan joq. Úqtyng ba, syn berushini jau kóretin adam kommunist bola almaydy. Solay emes pe?

- Solay, syn jaqsy, syn dostyng pikiri, -dedim men - syn týzelmey min týzelmeydi. Syndy kótere almaghan adam kommunist bola almaydy. Al, jala jabu degen syn emes, jalany jau ghana jabady. Jaugha keshirimshil bolghan adam tiri jasay almaydy. Múny siz de eskeriniz!

Túmsyghyn búrandata kýlip, Nuhanbeng qaldy da, men shyghyp jýre berdim... Joldastardan kýlip qana kóp pikir tyndap, kýlip qana az sóilep, Nuhanbeng qaytty. Barlyq núsqau joldastar ara tatulyq-yntymaq qana eken. Sodan eki kýn ótkende meni Ly juryn shaqyryp, Ahymetqannyng pikirin bilmestikten qoldap qoyghanyn aityp, keshirim súrady. Osynysyn kópshilikting aldynda sóileuin talap etip men shyqtym. Al, Ahymetqannyng shaqyruyna mýlde barmay qoyyp edim. «Hupyngha qarsy túru» nauqanyn qortyndylau jiynynda ózin-ózi tәp-tәuir syndady. «Kóp bilimi joq» ekendigi men «ózi biledi dep senetin key bilikti basshylardyng pikirin partiyanyng pikiri dep qabylday salatyndyghyn» eptep tiyip qashyp qana sóilep shyqty. Kópshilik aldynda jyrtylghan abyroysymaqtaryn qaytadan jamap-qúrap alu ýshin múny búlay sóiletken Lijuryn edi. Ótirik bolsyn, shyn bolsyn, onashada qauqalaqtay bergen son, «Ahandy» men de keshirdim. Múnan song tatu bolugha kelistik. Biraq, sodan eki-ýsh ay ótkende taghy bir «sәti» týsip, tatu bola almay qalghan jayymyz boldy.

1954-shi jyldyng jaz sonyna taman «Shinjandaghy shaghyn sandy últtargha jerlik ózin-ózi basqaru qúqyghyn beru» sayasaty jariyalandy. Ólkelik partkom әr últ ziyalylarynan ókil shaqyryp, pikir ala bastady. Bizding mekemedegi qazaqtardan «ziyaly» atalyp shaqyrylghany Ahymetqan ghana edi. «Qanday avtonomiya qúrudy qalaysyndar?», «Qay kólemde qúrudy talap etesinder?» dep súrapty.

- Qazaqtardan býkil ólke boyynsha on shaqty ghana ekenbiz, -dep әldeneden renjip qaytty týsten keyin. - Maujushy men partiya qalay basqarsa da ózi bilsin, bizding eshqanday pikirimiz joq dedik, Bighabil bauyr, qaysysy jaqsy ekenin sen bilesing ghoy, týsindirshi maghan!... «Últtyq avtonomiya», taghy nemene edi?... IYә, iyә, «últtyq teritoriyalyq avtonomiya» dey me, osylarynyng qaysysy jaqsy?

- Bilmeymin! -dep basymdy jalghyz-aq shayqap edim, qarsymdaghy stolda otyrghan Yntyqbay kýlip jiberip, qaghazyna ýnile túqyrdy. Endi odan súrady Ahymetqan:

- Sen aitshy shyraghym, Yntyqbay, teginde qajet bola qalghanda qaysysyn tandasaq bolar eken?

- Aha, qaysysyn tandaudy óz iydeyanyz biledi. Búlardyng nendey maghynada ekendikterin ghana aityp bereyin: últtyq avtonomiya degen últqa bólip basqaru әdisi. Mәselen, qazaq últtyq avtonomiyasy bolsa, Shinjandaghy qazaq halqyn ghana basqaratyn avtonomiya.

- Olay bolghanda, bastyqtary ynghay qazaqtan saylanady deshi!... Mynasy tәuir eken!

- IYe, solay! -dep myrs-myrs kýldi Yntyqbay. - Basqa últtardan bólip alyp basqaru mashaqaty bolmasa!... Al, úighyr últtyq avtonomiyasy qúrylsa, úighyrlar basqarady.

- Qúday saqtasyn, mynasy qiyn eken! -dep taghy da kýbir ete týsti Ahymetqan. - Al, «últtyq teritoriyaly avtonomiya» degeni qalay?

- Ol - jergilikti ózin-ózi basqaru degen sóz. Belgili bir jer aumaghynda jergilikti últtardyng qaysysy kóbirek san ústasa, sony negiz etip qúrylatyn avtonomiya. Mәselen, Shinjang kóleminde úighyrlar kóp sandy ústaydy. Sondyqtan, búl ólke boyynsha úighyr halqyn negiz etip, basqa últtardy óz ishine alghan avtonomiya qúrugha bolady. Múny Shinjang úighyr avtonomiyaly ólke dep atauy mýmkin.

- Al, olay bolghanda, seninshe, Shinjannyng  Erenqabyrgha teriskeyindegi jarym jerin qaptap jatqan qazaqtargha eshnәrse tiymeytin bolghany ghoy?

- Joq, tiyedi, aqsaqal. Býkil Shinjang ólkesi úighyr atyndaghy avtonomiya bolghanymen, sonyng ishinde qazaq týgil odan әldeqayda az sandy últtargha da ózin-ózi basqaru qúqyghy beriledi. Mәselen, sibe, daghúr últtary delik, onyng da kóp sandy ústaghan jerinde... audan bola ma, rayon, tipti auyl ghana bola ma, belgili dәrejede avtonomiyalyq ýkimeti qúrylady degen sóz bar ghoy!

- E...e... solay de, býitip yryn-jyryng bolghansha, sonysyn súramay-aq qoyghanymyz jón deshi!..

Avtonomiya jónindegi keneske ertenine taghy qatynasqan Ahymetqan keshke jaqyn taghy kirdi bizding bólimge. Súrghylt jýzinde apalan-topalang abyrju bar.

- Ói, tipti sol avtonomiyasyn bermey qoymaytyn siyaqty! -dep bastady sózin. - "Kompartiya bolghan song boldy bizge, bólinip jeke әkimshilik qúrmay-aq qoydyq» dep taghy sony aityp ek, zekirip úrsugha deyin jetti bir sekretar. «Búl, Júngo kompartiyasy belgilegen sayasy jol. Múny atqarmay qoymaymyz!» deydi. «Partiya sayasatyn atqarasyndar ma, joq pa»degendey qatal ajar kórsetedi. Al, bizden basqa key últ ókilderi, әsirese sarttar tipti jeligip alypty. Jerge talasyp jatyr. Qazaq halqynyng avtonomiyasyna tipti Ile aimaghyn da bermek emes. Ár últ óz avtonomiya kólemin kenitse, tym bolmaghanda, kadrlary kóbeyip, qyzmet dәrejesi ósetindey paydasy barlyghyn sol talastarynan úqtym. Sondyqtan, týsten keyin men de týstim talasqa. «Eger soltýstik Shinjandy qazaq avtonomiyasyna bermese, býkil Erenqabyrgha boyymen Qúmylgha deyin sozylghan qazaqtarymyzdy tónkeristik ýsh aimaghymyzgha kóshirip bersin, qazaq últtyq avtonomiya qúramyz!» dedim.

Ahymetqannyng búl sózine Yntyqbay ekeuimiz shek-silemiz qatqansha kýlip otyrghanymyzda, sol keneske bizdi de shaqyrghan qaghaz keldi.

- Áb bәle, mine! -dedi Ahymetqan. - Endi sarttardyng erik aldyna qoymaspyz! Jigitter, әiteuir, qay jerde qansha halyq, qansha qazaq baryna sender jetiksinder ghoy, bir sýiem jer bermender, jigitter, «erdi namys, qoyandy qamys óltiredi»!

Ár últ «ziyalylaryn» әr zalgha shaqyrghan eken. Qazaqtan qyryq shaqty ókil jiylghan shaghyn ghana jiyn zalyn Ahymetqan spettes birnesheu bastaryna kóterip dauryghysyp jatqanda jettim. Eng kesheuildep barghany men ekenmin. Sóileushilerding pikirlerin tynday kele dauryqtyng birneshe úighyr ziyalylarynyng qoyghan talaptaryna ashynudan shyqqandyghy bayqaldy:

- Eng yza bolatyn jerin, "qazaqtar Altay men Tarbaghatayda ghana" deydi, tyndandarshy, joldastar! -dep Ahymetqan kóterildi. - Shinjang qazaghynyng shyghystaghy eng sheti Barkól audany ghoy. Sol audanda neshe sart bar eken? Al Morida, Shonjyda, Jemsaryda, Ýrimji audanynda, Sanjyda, Qútybida, Manasta, Sauanda, Shihuda qansha sart bar eken? Búlar sol audandardyng qala men qalashyqtaryndaghy birneshe aspúzylshy, kauapshylaryn ghana kórgen. Tauy men dalalarynda qoysha qaptap jatqan qalyng qazaqty joqqa shygharuy netken jolsyzdyq!

- Ýi, Aqa, ony býgin kóripti. Basqa estiyarlary týzetipti. Joqqa shyghara almapty. Endi boldy ghoy! Biraq ondaghy dýngenderdi sizding de kórmey ketuinizge bola ma! -dep bireui kýldi.

- Kórdik, ony da bilemiz. Eki-ýsh qalashyqty manaylap jiy qonystanghan dýngender bar. Biraq, sol audandardyng ózinde de jalpy sanda qazaq kóp ekendigine olar da daulasa almaydy. Al, bәrinen de ashynarlyghy mine: bir ghana Qúlja qalasyndaghy úighyr sanyna qarap, býkil Ile aimaghyn úighyr aimaghy deuin qarandarshy!... Tipti, sol Qúljanyng ózining audany boyynsha alynghan sanaghyna qaralyqshy, qane, kim kóp eken!... Qorytyp aitqanda men ózim Soltýstik Shinjang tútas qazaq avtonomiyasyna bólinuin talap etemin!

- Myna kisining múzday tayghaq basyna mýnshalyq últshyldyq qalay qonystanghan, ýi! -dep qaljynshyl jatyparlar kýldi de, kópshiligi búl pikirge qosymsha qosyp, qúptay jóneldi: Sanjydaghy dýngender men Borataladaghy múnghúldargha óz kólemindegi audandardan «otau tigip berip», soltýstik Shinjandy qazaq avtonomiyaly rayon etip qúrudy ortagha qoydy. Ahymetqan órshy týsti múny estip:

- Azamattar, mening pikirimdi әli de tolyq úqpay otyrsyzdar, men túp-tura últtyq avtonomiya talap etemin! Úighyrstan qúrmaq bolyp otyrghan myna Ábilemit әpendilerding qol astyna soltýstik Shinjiandy qaratuyna qosylmaymyn! Múnda Biyjinge tóte qarasty qazaq últtyq avtonomiyasyn qúruymyz qajet. Olay bolatyny, jana aittym ghoy, Erenqabyrghanyng búl ónirinde úighyr tipti az. Nanbasanyzdar múndaghy últtardan san parqyn tolyq biletin myna Bighabil, Yntyqbay joldastardan tyndap kórinizdershi, әr audannyng oqu jasyndaghy balalarynyng últtyq sanaqtaryn osylar alyp túrady!:.

Ólkelik partkomnyng sayasiy-zang bóliminen kelip, jiyn basqaryp otyrghan Jaghay joldas maghan kýlimsirey qarap, iyek qagha sóiledi.

- Búl ózi últtyq jiyn, múnda avtonomiya jónindegi qanday talap bolsa da tartynbay ashyq sóileudi partiyamyz qadaghalap-qaytalap tapsyryp otyr. Qane Bighabil joldas, Ahymetqan aqsaqal kuәlik súrady. Sóz kezegi sizdiki:

- Men sóilesem, Ahana qarsy sóilep qoyamyn ghoy, toytarghandyq bolyp qalmay ma?

- Osy zalda ne sóileseniz de eriktisiz. Tek kóshede aiqaylamasaq bolghany!

- Olay bolsa, men Aqana kuәger bola almaymyn. Sebebi, óz pikirim basqasha. Aldymen aityp alayyn: Aqang talap etip otyrghan «últtyq avtonomiya» deytin nәrse bizding elimizde, әsirese, Shinjanda joq sóz. Joq sóz bolatyny, múnda shaghyn sandy últtardyng sap-taza últtyq avtonomiya alatynday bir-birine aralassyz qorghan soghyp qonystanghan bir de rayony joq. Al, aralaryna tizimdep, ynghay qazaq últynyng últtyq avtonomiyasyn qúrsa, onyng ýkimeti tek telefonmen ghana basqaratyn telefon ýkimeti bolar edi. Solay bolghan kýnde de, onday kýrdeli teleofn baghanalary ýshin Aziyany týgel basyp almasaq, aghashymyz da jetpeydi ghoy!.. Kópshilik du kýldi.

- Aqannyng ózin saylasaq symsyz telefonmen basqarar!

- Aghash jetpegende, iyendegi әr qoyshynyng ýiine onday aspap qaytyp jetpek!

- Osynshalyq aspap satyp alugha Aqannyng shәshi da jetpes!

- Bәle, taqyr jerge endi otyrghyzdyn, Aqannyng basynda shash joq emes pe!...Ha-ha-ha...ha... myna úzaqqa sozylghan ajualy kýlki Aqannyng taqyr basynan su, betinen qan shyghardy.

- Mening aitpaghym qaljyn-kýlki emes, joldastar, shyn sóz! -dep toqtattym kýlkini. - «Últtyq avtonomiya» degenimiz - biz ýshin mýlde mýmkindigi joq, qúrghaq armannyng ghana avtonomiyasy! Aqannyng búl talaby - mýlde ýilespeytin talap. Al, «Soltýstik Shinjang qazaq avtonomiyaly rayony» dep últtyq teritoriyaly avtonomiya talap etse, onysyn tym laqpa talap demek emespin. Sebebi, búl ónirde úighyrdan qazaq sany kóbirek ekeni ras. Partiya osy týrdegi avtonomiya qúrugha shaqyryp otyr ghoy. Biraq, Shinjandaghy alty jýz myng ghana shamasyndaghy qazaqqa tórt million úighyr halqymen bәs talasudyng eshqanday qajeti joq: jer sharynda úighyr halqynyng osy Shinjannan basqa jii qonystanyp, atameken dep atalghan rayony joq. Men endi naqtyly óz talabymdy qoyayyn: partiyamyzdyng últtyq teritoriyaly avtonomiya qúrugha shaqyrudaghy negizgi maqsaty bireu ghana bolsa kerek. Ol, últtar tendigin iske asyryp, tatu-tәtti yntymaqty sosialistik qogham qúrudyng qyzmetin onaylastyru ghana. Al, mening talabym, osy maqsatty tolyghymen iske asyrudyng eng onay joly, avtonomiyalyq territoriyagha, mәnsap-dәrejege búlay talaspay-aq sheshim tabatyn joly últtardy shynayy tendik-yntymaqqa jetkizuding tamasha, eng ómirsheng bir joly, tendik-yntymaqqa qarsy últshyldyqty qatal tergeuge alyp, syn otymen joyyp otyru, әsirese zoreker últshyldardy raqymsyzdyqpen tizgindeu. Múny basa aitatyn sebebim, eger agha últ adamdary zoreker últshyldyqtan uaqyt-uaqyt juynyp-tazaryp otyrsa, shaghyn sandy kishi últ halqy aghasyn úryp ta qútyla almaydy, qashyp ta qútyla almaydy. Ýlken balyq kishkene balyqtyng auzyna simaydy. Al, bizding ýlken aghamyz, jer jýzindegi kishkene balyqtyng bәri jabylsa da moyymaytyn alyp agha ghoy. Sondyqtan bizding elimizde últtar tendigi shyn mәninde ornasa, últtar ara alalyqtan keletin apat joq dep sendire alamyn. Bizge avtonomiyanyng da, mәnsap-lauazymnyng da qajeti joq. Últtar ara kadyr-qyzmetkerler ara tendik jasasyn!

Tyndaushylarymnyng qolshapalaghy shatyrlay jónelgende manayyma tinte qaradym. Ahymetqan men qataryndaghy tórteuining qoldary ghana tize qúshaqtap qalypty. Tanaularyn tyjyryp, yrsiya qarasty maghan.

- Últtyq ar-namys joq eken mynada! -dep «Aqan» kýbirledi de, men alara qaradym. Jaghay әrkimnen pikir súrastyra kele, qortyndy sózinde mening pikirimdi quattady.

- Biz shyn mәnindegi osynday tendikten basqa avtonomiya talap etpeymiz. Eger, almasa bolmaytyn, shart retinde qoyylghan avtonomiya bolsa, ýlken-kishili eki aghanyng ózderi bilip bersin!

Kóregen tergeushim, «qyrsyghy bar jigitti tórde otyrghanda it qabady» degen maqal bar ghoy. Búl jiyngha qatynasushylardyng týgelge juyghy mening pikirimdi quattasa da, bir súry tóbetting maghan ars ete týskenin siz de kórgen shygharsyz. Ózi búryn últtyq ziyalylargha qaqpan qúru kәsibimen sizder jaqtan jez qarghy taghynghan tóbet eken. Qojalaryna meni jaryp berip, endi altyn qarghy taghynbaq dәmesi bar kórinedi. Dәnigip alghan qylmysty kenirdeginen tirep qútylghanyma jauapty bola qoymaspyn!

(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»

---

[1] Ghúnsúr (úighyrsha) - element.

[2] Baghyraz (úighyrsha) - týisiksiz, jarymes.