قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
V
"احىمەتقاننىڭ بۇل اشكەرەلەۋى بيعابىلدىڭ توبەسىن ويىپ ءتۇستى» دەپ بىلگەن ليجۋرىن وجىرايا قارادى ماعان. قيسىق كوزىنەن قىزىل ۇشقىن جىلتىلدادى. اقسۇرى جۇزىنە سەس پايدا بولىپ، كەلتە تاناۋى ۇڭىرەيە قالدى.
- جولداستار، قازىر ناۋقانىمىزدىڭ اشكەرەلەۋ ساتىسى، -دەدى سونان سوڭ كوپشىلككە قاراپ. - ۇستىنەن پىكىر تۇسۋشىلەردەن جاۋاپتى كەيىن الامىز. الدىمەن اشكەرەلەۋشىلەر سويلەپ بولسىن. احىمەتقان جولداس اسا جاقسى سويلەدى. وسى ناۋقانىمىزدىڭ قارسى تۇراتىن ماسەلەسىن ءدال باسىپ سويلەدى. ءبارىمىز دە پۋتىنجاڭنان ۇلگى الايىق! حۋپىڭشىلاردىڭ ەشقانداي ماسەلەسى جاسىرىنىپ قالماسىن! ادا-كۇدە اشكەرەلەپ، ازات بولىڭدار! ال، ۇستىنەن پىكىر تۇسكەن جولداستاردىڭ دا ءوزى بىلەتىن باسقا حۋپىڭشىلاردىڭ ماسەلەسىن اشكەرەلەۋىنە بولادى. بۇل، ولاردىڭ وزدەرىنىڭ كەڭشىلىك الۋ جولى. قانە ەندى كىم سويلەيدى؟
كوپشىلىكتىڭ ءۇنسىز قالۋىنان تىنىشسىزدانعانداي جالتاقتاعان كۇزەتشى رۋزى احۇن قىرما بۋرىل ساقالىن سيپاي تۇرەگەلدى.
V
"احىمەتقاننىڭ بۇل اشكەرەلەۋى بيعابىلدىڭ توبەسىن ويىپ ءتۇستى» دەپ بىلگەن ليجۋرىن وجىرايا قارادى ماعان. قيسىق كوزىنەن قىزىل ۇشقىن جىلتىلدادى. اقسۇرى جۇزىنە سەس پايدا بولىپ، كەلتە تاناۋى ۇڭىرەيە قالدى.
- جولداستار، قازىر ناۋقانىمىزدىڭ اشكەرەلەۋ ساتىسى، -دەدى سونان سوڭ كوپشىلككە قاراپ. - ۇستىنەن پىكىر تۇسۋشىلەردەن جاۋاپتى كەيىن الامىز. الدىمەن اشكەرەلەۋشىلەر سويلەپ بولسىن. احىمەتقان جولداس اسا جاقسى سويلەدى. وسى ناۋقانىمىزدىڭ قارسى تۇراتىن ماسەلەسىن ءدال باسىپ سويلەدى. ءبارىمىز دە پۋتىنجاڭنان ۇلگى الايىق! حۋپىڭشىلاردىڭ ەشقانداي ماسەلەسى جاسىرىنىپ قالماسىن! ادا-كۇدە اشكەرەلەپ، ازات بولىڭدار! ال، ۇستىنەن پىكىر تۇسكەن جولداستاردىڭ دا ءوزى بىلەتىن باسقا حۋپىڭشىلاردىڭ ماسەلەسىن اشكەرەلەۋىنە بولادى. بۇل، ولاردىڭ وزدەرىنىڭ كەڭشىلىك الۋ جولى. قانە ەندى كىم سويلەيدى؟
كوپشىلىكتىڭ ءۇنسىز قالۋىنان تىنىشسىزدانعانداي جالتاقتاعان كۇزەتشى رۋزى احۇن قىرما بۋرىل ساقالىن سيپاي تۇرەگەلدى.
- مەن مىنا احىمەتقان تىنجاڭنىڭ پىكىرىنە قوسىلامىن. بيعابىلدىڭ ۇستىندە باسقا پىكىرىم جوق. تانىستىعىم از ەكەن. مەنىڭ ابىلەميت جولداسقا ءبىر-جار عانا سۋالىم بار. جەكەگە تابىنۋشىلارعا قارسى ارەكەتتە بۇل كىسى دە نەداۋىر سويلەگەن. سول شاقتا ماعان دا ءبىر رەت «روزى ءمۇريت» دەپ كۇلگەن. كىمگە ءمۇريت بولعانىمدى، ءمۇريت بولىپ نە ىستەگەنىمدى ەندى سۇراماقشىمىن. جانە بيعابىل اپەندىنىڭ قانداي اپەندى ەكەندىگىن ەندى كورىپ وتىرىپپىز. ول اپەندىگە بۇل اپەندى سونشالىق كوپ راسحوت شىعارىپ، توي جاساپ بەرگەن، سونداعى ماقساتى نە، قانداي بايلانىس بار؟ وسىعان دا اقيقي تولىق جاۋاپ بەرسىن!
- مەندە پىكىر بار، -دەپ سىمايىل وراق اۋىز تۇرەگەلگەندە، مەنى بۇل دا ءبىر ورىپ وتەر مە ەكەن دەگەن ويمەن، ابىلمەيىتكە جىميا قاراپ ەدىم. ول ميىعىنان كۇلىپ، تومەن قاراپ الدى. - جولداستار، ساقتىعىمىزدى كۇشەيتەيىك، مىنا ەكى اپەندى ءبىر-بىرىنە قاراپ كۇلىسىپ وتىر، بىرلەسىپ الدى كوردىڭىزدەر مە!
- بۇل ەكەۋى بىرلەسىپ العان بولسا، حۋپىڭشىل توپ قۇرعان بولسا، اشىق فاكتىڭىزدى قويارسىز! -دەدى يۋسۋپ قاسىم. - ال، قازىر كۇلدى دەپ، ءبىر-بىرىنە قاراپ قويدى دەپ پالە جاپسىرا بەرەتىن سولشىلدىقتى تاكرارلامايىق، جولداستار. ماسەلە اشكەرەلەۋدە تەك فاكت قانا قۇقىق جۇرگىزەدى، فاكت بويىنشا سويلەيىك!
- وسى كۇلكىسىنىڭ ءوزى دە فاكت ەمەس پە، جولداس، ءسىز جاڭا كەلدىڭىز، بىلمەيسىز بۇلاردىڭ سىرىن. ءبورىنى ءبورى يىسكەپ تابادى. ماعان وسىلاردىڭ وسىنداي كۇلكىسىنەن كىسى ءولتىرۋ شايكاسىنىڭ تىرەكتى مۇشەسى دەگەن جالا جابىلىپ، ءۇش اي قامالدىم. بۇلاردىڭ ءبارى ءبىر ورماننىڭ ءبورىسى! بيعابىل اپەندى جەكەگە تابىنۋعا قارسى ارەكەتتە سول احۋالدارىن ءبىراز ءسوز قىلعانداي بولىپ ەدى. وسى اعالارى قاراپ وسىلاي كۇلگەن سوڭ جىم بولىپ قالعان. سول كۇلكىمەن-اق جاسىرايىق دەگەندى ۇعىسىپ، اشكەرەلەيتىن ماسەلەسىن اياقسىز قالتىرىپ قويعان. مەنى قاماتقاندار ەندى تولىق تابىلدى. وسى بيعابىل عۇنسۇر[1] مەن اناۋ جاقسى سويلەپ وتىرعان قوڭقاباي احىمەتقان تىنجاڭ. ءبىزدى «كىسى ءولتىرۋ شايكاسى» دەپ شىققان وسى ەكەۋى. بۇلاردىڭ پىكىرىن پارتكوم جيىنىندا قورعاعان، وسى ابىلەميت «اكامىز»! بۋرجۋازيا زيالىلارى جۇمىسشىلار تابىنا ءتىس-تىرناعىمەن قارسى. ءبىزدى جوعالتۋدى عانا ويلايدى. بۋرجۋازيا شابۋىلىنا قارسى بۇل ارەكەتتى قوزعاپ بەرگەن ۇلى كوسەمىمىز ماۋجۋشي تۇمەن مىڭ جاساسىن!
سىمايىل وراق اۋىزدىڭ بۇل سوزىنە قارسى كۇبىر كوتەرىلدى. «باعىراز!»[2], «باعراز!» دەسەدى. كوزدەر الارا قالعان ەكەن. بىرنەشەۋى: «ءدويدالا، لاقپا پىكىردى توقتاتايىق!» دەسىپ، جيىلىس باسقارۋشىعا دابىستادى. ەڭ سوڭىندا بىرەۋى:
- بيعابىل جولداستىڭ جەكەگە تابىنۋعا قارسى ناۋقاندا كوتەرگەن پىكىرى اسا دۇرىس، اقيقات پىكىر بولاتىن! ول پىكىرىن ءبىز قازىر دە قورعايمىز! -دەپ ورنىنان كوتەرىلە سويلەدى. بۇل ءسوز شىعىسىمەن «جيىن ۋاقىتىنىڭ بىتكەنى» جاريالاندى. سول كۇنى كەشكە شەيىن كۇڭگۇرلەدى ليجۋرىننىڭ بولمەسى. بەلسەندىلەر ءبىر-بىردەن شاقىرىلىپ، تاربيەلەنىپ جاتقانىن سەزدىم.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭگى جيىندا احىمەتقان تاعى دا ءبىرىنشى بولىپ سويلەدى.
- بيعابىلدىڭ جەكەگە تابىنۋعا قارسى ناۋقاندا پارتيانىڭ ادال ءبىر كادرىنا جاساعان شابۋىلىن كەشەگى جيىندا كەي جولداس اقتاماق بولدى. بۇگىنگى اشكەرەلەيتىنىم بيعابىلدىڭ سول ءسوزى، -دەي بەرگەندە وشۇر بۇعالتىردىڭ ىزاسى بۇرىق ەتە ءتۇستى.
- «پارتيانىڭ ادال كادىرى» دەگەنىڭىز كىم ول؟... «پارتيانىڭ ادال كادىرىنا جاساعان شابۋىل» دەي بەرمەي، «ماعان جاساعان شابۋىل» دەپ بىرەر رەت دۇرىسىن ايتساڭىز بولماي ما!
- كىمگە قاراتسا دا، مەن بيعابىلدىڭ سول ءسوزىنىڭ تۇپ-تۋرا حۋپىڭنىڭ پارتياعا جاساعان شابۋىلى ەكەندىگىن دالەلدەمەكپىن! -دەپ تاستاپ احىمەتقان ءسوزىن قايتا جالعاستىردى. - سول ءسوزى ارقىلى بيعابىل حۋپىڭ، جەكەگە تابىنۋشىنى سىنداۋ دالداسىنا ءوتىپ، پارتياعا جاقىنداۋشىلاردى جويماق بولدى. «تابىنۋشىلارى جويىلسا، پارتيانىڭ ءوزى حالىققا تابىنار ەدى، بۇل جاقسى بولار ەدى» دەگەن كىمگە قارسى ەكەندىگىن اپ-اشىق كورسەتىپ تۇرماي ما! ءسويتىپ، پارتيانى حالىققا تابىندىرىپ، ونىڭ حالىققا جەتەكشىلىك ءرولىن جويماق بولدى!... قانە، بيعابىل مىرزا، سونداعى اشكەرەلەۋ ءسوزىڭنىڭ وسىدان باسقا نە ماعىناسى بار؟ قانە جاۋاپ بەرىپ كورشى!
- مەنىڭ ول سويلەمىمدە «پارتيا» دەگەن تەرمين جوق، «تابىندىرۋشى» دەگەنمىن سوندا دا. بۇل سۇراعىڭىزعا سۇراق قانا بولماسا، جاۋاپ شىعىن بولا قويماس! -دەپ جىميدىم مەن. - جيىن توراعاسى، مىنا اشكەرەلەۋشىڭىز سۇراق قويىپ وتىر ماعان، جاۋاپ بەرەيىن بە؟
لي ءجۋرىن قاسىندا كۇبىرلەپ وتىرعان ءتىلماش حانزۋشاعا اۋدارىپ بولعانسوڭ عانا سويلەدى.
- ءسىزدىڭ جاۋاپ بەرۋىڭىزگە قازىر رۇقسات جوق. اشكەرەلەۋشىلەر سويلەپ بولعان سوڭ عانا جاۋاپ بەرەسىز. جاقسى تىڭداپ جازىپ الا بەرىڭىز
- سويلەسىن، سويلەسىن! -دەپ ءدۇر ەتە ءتۇستى كوپشىلىك. - اشكەرەلەۋشىنىڭ ءوزى سۇراپ وتىرعاندا جاۋاپ بەرگىزبەۋ، نە دەگەن ءسوز!
ليجۋرىن كوپشىلىككە جالتاقتاي قارادى دا، ماعان يەگىن كوتەرىپ قالدى. ماعان ءسوز بەرگەنى ەدى.
- احىمەتقان اقساقال وسى رەتكى ءسوزى ارقىلى ماعان تاعى دا ۇلكەن جالا جاۋىپ تۇر! -دەپ باستادىم ءسوزىمدى. - بۇل قىلمىسىن مىنا ەكى سۇراۋمەن عانا مويىنداتا الامىن. 1-ءشى سۇراۋ. ماۋزيدۇڭ جولداس «ءبىز، حالىقتىڭ وگىزى بولا ءبىلۋىمىز قاجەت» دەگەن بە، ءيا، پارتيانىڭ وگىزى بولا ءبىلۋىمىز قاجەت دەگەن بە؟...
- حالىقتىڭ!... حالىقتىڭ وگىزى بولۋدى ايتقان! -دەپ قالدى بىرەۋلەر.
- ەندەشە، حالىققا تابىنۋدىڭ، ياعني ءوزىمىزدىڭ جاراتۋشىمىزعا، پارتيامىزدىڭ اكەسىنە تابىنۋدىڭ قاتەلىگى قاي جەرىندە؟ - جاڭاعى جاپقان جالاسىنا قارسى وسى سۇراۋ تۋىلادى. ەكىنشى سۇراۋ: پارتياعا تابىنۋشى قۇل قاجەت پە، ءيا، ازاماتتىق ەركى، ادال جۇرەگى بار جولداس قاجەت پە؟ ياعني مۇشەلەرىن جولداستىققا شاقىرا ما، قۇلدىققا شاقىرا ما؟ ءبىرىنشى سۇراۋىما ءماۋجۋشيدىڭ جاۋابى جەتكىلىكتى. ال، وسى، كەيىنگى سۇراۋىما عانا جاۋاپ بەرىڭىزشى، ءوز سۇراۋىڭىزعا جاۋاپتى سودان شىعارىپ بەرەيىن!...
احىمەتقان شالقالاي قۇلادى ورىندىق ارقالىعىنا. سول قىلىعىنا جاراي ماڭايىندا وتىرعاندار اشۋلى ۇنمەن قايتالاپ سۇرادى:
- جاۋاپ بەرىڭىز، ءبىز دە سونى سۇرايمىز سىزدەن! - الشايماي تىڭداڭىز سۇراۋدى! ايتىڭىز، ءبىر عانا ءسوز عوي جاۋابى، «پارتياعا قۇل قاجەت پە، جولداس قاجەت پە؟»
احىمەتقاننىڭ جاڭا تۇسكەن كەلىندەي قىمتىرىلۋىنا الارا قاراپ، ليجۋرىننىڭ ءوزى دە قينالدى.
- بۇعان جاۋاپ بەرە المايدى، قيناماڭىزدار ەندى! -دەدىم وسى احۋالدارىن كورگەن سوڭ. - «پارتياعا جولداس كەرەك» دەيىن دەسە، ماعان جاپقان جالاسى ۋىتىنان ايرلىپ قالادى. ال، «پارتياعا قۇل كەرەك» دەيىن دەسە، وزىنە قورقىنىش. مەنىڭ ورنىما ءوزى حۋپىڭ بولىپ «سايلانباق». ەگەر پارتيا وزىنە تابىنۋعا جول قويسا، پارتيام دەپ جەكەگە تابىنۋىن وسى بورسىق قويار ما!
كوپشىلىك دۋىلداي كۇلدى. مەن جيىن توراعاسىنا وزىنشە يەك قاعا سالىپ وتىرا كەتتىم.
- قانە، بيعابىل اپەندىنىڭ ۇستىندە اشكەرەلەيتىندەرىڭىز بار ما، سويلەڭىزدەر! -دەدى ليجۋرىن.
- جوق! جوق، پىكىرىمىز جوق! -دەستى كوپشىلىك.
- بار، بار! -دەپ ەكى جىگىت قول كوتەردى. ءالى دە بىردەمە شىعار دەگەندەي جىميعان ليجۋرىن ىم قاقتى بىرەۋىنە. كەشە كەشتەگى ەڭ جاقسى قايرالعانى بولسا كەرەك. ماعان سۇزە قاراپ، شۇقشيا سويلەدى.
- بيعابىل «اپەندى» ءسىزدىڭ ۇستىڭىزدەن احىمەتقان جولداس ەكى كۇننەن بەرى اۋىر ماسەلەلەردىڭ اشىق فاكتتەرىن قويدى. ال، ءسىز ول فاكتتەردى ەكى سۇراۋمەن عانا تويتارماق بولىپ، قارسى پوزيتسيا كورسەتتىڭىز. ءبىز ونىڭىزدان قورىقپايمىز! ءسىزدىڭ بۋرجۋازيالىق ءبىلىمىڭىز ءبىر تيىن! ءبىزدىڭ سۇراعىمىزعا قارسى سۇراق قويماي، جۋاستىقپەن جاۋاپ بەرىڭىز سول فاكتتەرگە! ونىڭ سوڭىنان كەزەك العان ەكىنشىسى دە سول پىكىردى قۋاتتادى.
- بيعابىل «مىرزا» قازىر جاۋاپ بەرسىن! -دەدى ول ايقىنداپ سويلەپ. - ءبىزدىڭ قوياتىن اشكەرەلەۋ فاكتتەرىمىز بەن پىكىرىمىز سونان سوڭ سويلەنەدى!
- جاۋاپ بەرسىن، ءوزىن تەكسەرسىن! -دەپ تاعى ەكەۋى ايقايلاپ جىبەردى.
- احىمەتقان «جولداستارىڭىزدىڭ» مەنى حۋپىڭعا قوسۋ ءۇشىن قويىپ وتىرعان دالەلسىماقتارىنىڭ ءبارى جالا! -دەدىم قايتا تۇرەگەلىپ. - مەنىڭ ءسوزىمدى قانشالىق بۇرمالاعاندىعىن بىلەتىن مىنا كوپشىلىكتىڭ الدىندا ءتىپتى اشىقتان-اشىق جالا. بىرنەشە ناۋقان ابدەن دانىگىپ سەمىرىپ العان، بەتى وتە قالىڭ جالا. مۇنداي قالىڭ باتپاققا كەتپەننەن باسقانىڭ كۇشى جەتپەيدى. بۇعان مەنىڭ قايتاراتىن جاۋابىم جاي جاۋاپ ەمەس. كەتپەنمەن قۇرالدانعان جاۋاپ بولۋعا ءتيىستى. كەتپەندەپ اشامىن مۇنداعى ماسەلەنى. بۇتىندەي قارسى فاكت قويىپ، قارسى كۇرەس اشامىن. ودان مىنا ناۋقانىمىزعا جامان اسەر جەتەتىندىگى ءسوزسىز. سوندىقتان پارتيا گرۋپپاسىندا عانا سويلەيىن! قازىر مەنەن جاۋاپ سۇراماي، اشكەرەلەيتىندەرىڭىز بولسا اشكەرەلەي بەرىڭىزدەر!... گۇلنيسا جولداس! -دەپ قالىپپىن سونان سوڭ. كوپشىلىكپەن بىرگە كۇلىپ وتىرعان جيىن حاتشىسىنا قارادىم. - مەنىڭ وسى پىكىرىمدى تولىق جازىڭىز!
- جولداسىڭىزدى تاۋىپ جولداس دەڭىز، جولداس! -دەپ شاڭق ەتە ءتۇستى حاتشى ايەل. ۇيعىر تىلىندە ءوزىنىڭ جۇبايىن «يۋلداش(ىم)» دەپ اتايتىن ادەتى بويىنشا شامدانا قالدى. - مەن ءسىزدىڭ جولداس ەمەس!
بۇل ساتسىزدىگىمە كوپشىلىك دۋ كۇلدى.
- نەمەنە كۇلكى! -دەپ زىرك ەتە ءتۇستى سىمايىل وراق اۋىز. كوپشىلىك تىنا قويدى. سىمايىلدىڭ ويناقتاپ كەتكەن تاسىر كوزى مەنىڭ باسىمنان اسا شاقشيدى. - وسى جيىندا قويىلعان ماسەلەگە وسى جيىن مۇشەلەرىنىڭ ءوزى جاۋاپ الادى! قالاي دەيسىزدەر، جولداستار؟ -وراق اۋىز وسىلاي ساپىلداسىمەن سەرىكتەرى ساقىلداي جونەلدى.
- جاۋاپ بەرسىن، جاۋاپ بەرسىن!
- بيعابىل حۋپىڭ ءبىزدى قورقىتپاسىن، جاۋاپ الماي قويمايمىز!
- حوش، ءبىزدىڭ بۇل توڭكەرىستىك ارەكەتىمىگە جامان اسەر تيگىزىپ كورشى قانە! -دەپ رۋزى كۇزەتشى تۇرەگەلدى. - جيىنىمىزدى بۇزاتىن ونەرىڭدى كورسەتشى، قانە! كەتپەنىڭ مەن بالتاڭدى شىعارشى، قانە، كورىپ الايىق!
- مەن ول كەتپەندى ەشتەڭە تۇسىنبەي باقىلداپ تۇرعان سىزدەرگە ەمەس، توڭكەرىستىك مىنا ناۋقانعا دا ەمەس، باسشىلارىڭا عانا كورسەتپەكپىن. ءبىزدىڭ ارامىزدا قايتالاپ ءونىپ تۇراتىن اپاتتاردىڭ ءبىر تامىرىن پارتيا گرۋپپاسىنىڭ الدىندا قازىپ كورسەتىپ قويماقپىن! وسىنى دا تۇسىنبەيسىزدەر مە؟
بۇل سوزىمە سىمايىل وراق اۋىز باستاتقان ءۇش-ءتورتى اڭىرا قاراپ تۇرىپ قالدى دا، رۋزى احۇن ءسال باسەڭدەۋ ۇنمەن سۇرادى:
- ولاي بولسا، ناۋقانعا جامان ءتاسىرى تيەدى دەگەنىڭ نە ءسوز؟
- ماسەلەن، مەن الگى ايتىلعان قالىڭ باتپاقتى قازعانىمدا ليجۋرىننىڭ بەتىنە شاشىرايتىنى ءسوزسىز. ال، ليجۋرىن قازىر پارتگرۋپپاسىنىڭ ۋاقىتتىق سەكرەتارى. وسى ناۋقاندى جۇرگىزىپ وتىرعان بىردەن-ءبىر باستىق. باسقارۋشىنىڭ بەتىنە باتپاق جابىسقاندا ناۋقانعا اسەرى تيمەي قالا ما! مەن وسى ناۋقاندى سونداي ناجەستەن اياپ سويلەمەي تۇرمىن. كەشىرىڭدەر! مەن جەكە جەردە پارتيا گرۋپپاسىنا عانا سويلەپ بەرەيىن!
پارتيانىڭ ابىلەميت باستاتقان بىرنەشە مۇشەسى ليجۋرىندى قورشاپ كۇبىرلەسە قالىپ ەدى. جاڭا كەلگەندىگىنەن عانا ءسوز قاتىستىرماي وتىرعان ىنتىقباي زىركىلدەپ جىبەردى وسى ساتتە:
- پارتيا گرۋپپاسىنا جاۋاپ بەرۋىنە نە سەبەپتى قارسى بولدىڭىزدار وسىنشا! مەكەمەنىڭ ەڭ نەگىزگى باسشىلىق ۇيىتقىسىن، پارتيانىڭ مەكەمەدەگى وكىلدىك ەتەتىن ورىنىن تانىمايسىزدار ما؟ ءيا، پارتياعا باعىنعىلارىڭىز كەلمەي مە؟
- جوق، پارتيا ياشەيكاسىن تانيدى. ماسەلە مىنادا، - دەپ يۋسۋپ قاسىم كوپشىلىككە ادەيى ەستىرتە جاۋاپ بەردى وعان. - پارتيا گرۋپپاسىندا ۇستىنەن پىكىر تۇسكەن جولداستىڭ جوققا شىعارۋ، قارسى پىكىر ايتۋ قۇقىعى بولادى عوي. ال، مىنا ناۋقان جيىنىنىڭ پرينتسيپىندە ۇستىنەن پىكىر تۇسكەن ازاماتتىڭ قارسى سويلەۋ قۇقىعى بولمايدى. بۇلار سول پرينتسيپتەن پايدالانىپ، جويعىسى كەلگەن «جاۋلارىن» وسى زالدا جوندەپ الماق!...
ماعان تونگەن مىقتىلار ايقايدان مۇلدە قالدى. زال جىم-جىرت. جيىن توراعاسىنا بىردەمە دەپ قولىن سەرمەي سالعان ابىلەميت سىرتقا شىعا جونەلىپ ەدى. مەڭگەرمە باستىعىنىڭ ارتىنان قاراپ قالعان ليجۋرىن ورنىنان كۇرسىنە تۇرەگەلدى.
- بۇگىنگى جيىن وسىمەن توقتادى. قازىر ءوزدى-ءوز بولمەلەرىڭە قايتىپ، پىكىرگە-اشكەرەلەۋگە دايىندالا بەرىڭدەر، ەرتەڭ جالعاستىرامىز!
مەكەمەمىزدەگى پارتيا گرۋپپاسىنىڭ ۋاڭ فاميليالى جوندەمى سەكرەتارى كۋليگە ەمدەلۋگە رۇقسات الىپ، ورنىنا وسى حاتشىلار ءبولىمىنىڭ بالستىعى لي جۋرىندى ۋاقىتتىق سايلاپ كەتكەن بولاتىن. ناۋقان جيىنىن تاراتا سالا سەكراتار بولمەسىنىڭ ەسگىىن اشىپ، پارتيا گرۋپپاسىن كەزەكتەن تىس جيىنعا شاقىردى. مۇشەلەرىنىڭ سانىن جاڭا كەلگەن يۋسۋپ قاسىم مەن ىنتىقباي ون بىرگە ارەڭ تولتىرىپتى. ءوزارا ءبىراز سويلەسىپ العان سوڭ شاقىرتتى مەنى. قاق توردەگى ورىندىقتا سەكرەتار ستولىندا شاشىن قۇيىن سوققانداي دۋدىراتىپ لي جۋرىن وتىر ەكەن. مەن كىرىپ كەلگەنىمدە، شەكتەرىرەك ءبىر ورىندىققا وتىرۋىمدى نۇسقادى.
- بۇل رەتكى جيىنىمىز بيعابىل جولداستىڭ تالابى بويىنشا كەزەكتەن تىس شاقىرىلىپ وتىر، -دەپ باستادى لي جۋرىن ءسوزىن. بۇل بولمەگە كىرىسىمەن «جولداس» اتالعانىما جىميىپ وتىرعانىمدا، جولداستىقتان قالدىراتىنداي ءسوزدى تاعى شىعاردى. - بۇل جولداستىڭ ءوزىنىڭ ۇستىنەن ماسەلە اشكەرەلەۋشىلەرگە كورسەتكەن پوزيتسياسىن وزدەرىڭىز كوردىڭىزدەر. «پارتياعا قۇل كەرەك پە، جولداس كەرەك پە؟» دەپ ايقايلاۋعا دەيىن جەتتى. پارتيانىڭ ارقانداي دارەجەلى مۇشەسى جۇڭگو كومپارتياسنىڭ ابىرويىنا نۇقسان جەتكىزەتىن مۇنداي ۇران كوتەرمەيدى! ال، ءوز ۇستىنەن پىكىر كوتەرىلىپ جاتقاندا ماسەلە قويعان سول كوپشىلىككە جاۋاپ بەرۋدەن باس تارتىپ، مەكەمەنىڭ پارتگرۋپپاسىنا عانا جاۋاپ بەرۋگە سىرەسىپ الۋى دا دۇرىس كادردىڭ ءىسى ەمەس. كومۋنيست سىننان قورىقپايدى. تالابى بويىنشا ءسوزدى ەندى بيعابىلدىڭ وزىنە بەرەلىك. قازىرشە وتىرىپ سويلەسىن. ەگەر بۇل گرۋپپادا ماسەلەسىن جاسىرىپ كەتپەك بولسا، ءبارى-ءبىر كوپشىلىكتىڭ الدىندا قايتا شىعارۋعا ءماجبۇر بولامىز. ۇقتىڭ با، بيعابىل، قانە سويلە!
- مەن كوپشىلىكتىڭ الدىندا سويلەۋدەن باس تارتقان بولسام، قازىر-اق انىقتالادى. اسىقپاڭىز، وسى ءسوزىڭىز دە جاۋاپسىز قالا قويماس! ناۋقان جيىنىنداعى جاۋابىمدى جاقسى ۇقپاپسىز. اۋدارۋدا جاڭساقتىق بولدى ما ەكەن! سولاي دا، مەنى تۇسىرەتىن تور توقۋدى عانا ويلاماي، جاۋاپكەرلىكپەن، ىقىلاس قويىپ تىڭداۋىڭىزدى تالاپ ەتەمىن! ءتىلماش جولداس، سەكراتەرعا وسى ءسوزىمدى ءبىر جەتكىزىپ قويىڭىزشى! -حانزۋشا، ۇيعىرشا، قازاقشا تىلگە جەتىك سىبە ءتىلماش اۋدارعاندا ءوزىم دە تىڭداپ وتىرىپ سويلەدىم. - ۇلكەن جيىندا مەنىڭ ۇستىمنەن احىمەتقان پۋتىنجاڭنان باسقا ەشكىمنەن «فاكت» تۇسپەگەنىن بىلەسىزدەر. دەمەك، مەنىڭ بارلىق اشكەرەلەۋشى تالاپكەرىم دە وسى بولمەدە، وسى جيىنعا قاتىناسىپ وتىر. سىرتتا مەنىڭ ۇستىمنەن پىكىر كوتەرەتىن باسقا ەشكىم قالعان جوق. ءسوزىم قاتە بولسا، وزىنشە بۇرمالاپ، وتىرىك قوسسام وسى جەردە ايتىپ، بەتىمە تۇكىرسىن! ەگەر ءوزى تاعى بۇرمالاسا مەن دە ەندى كەشىرە قويماسپىن! وسىنى ءبىر جەتكىزىپ قويىڭىز، ءتىلماش!... مەن ەندى تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن اقىمەتقان ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزداعى ماسەلەدەن باستايىن. بىلتىر كۇزدە ابىلانىڭ جاسىرىن پىشاقتالۋى جونىندەگى تەرگەۋ كۇشەيگەن شاقتا، «كىسى ءولتىرۋ شايكاسى» دەپ اتالعاندار قامالىپ جاتقان شاقتا، مەن دە ءبىر رەت تەرگەۋگە ءتۇستىم. سودان ەكى-ءۇش كۇن وتكەندە احىمەتقان پۋتىنجاڭ مەنى قوناققا شاقىردى. اڭگىمەمىز بىلاي باستالدى...
- مۇنى سويلەۋدىڭ نە كەرەگى بار! -دەپ تىجىرىنا قالدى احىمەتقان. - ابىلەميتتى كوزىمەن نۇسقاپ، ونىڭ الدىندا مۇنى سويلەمە دەگەندەي باسىن شايقاپ قالدى. مەن سوزىمە وسىنىسىن دا قوستىم.
- سەكرەتار، مىنا اشكەرەلەۋشى بەلسەندىڭىز كۇرەستەگى حۋپىڭمەن ىمداسىپ وتىرعانىن كوردىڭىز بە؟ -دەپ قارقىلداي كۇلىپ ەدىم، قىزاراقتاي ەسكەرتتى احىمەتقان:
- جولداستاردى ءبىر-بىرىنە وشىكتىرىپ، ارانداتپاي-اق، ءوز ماسەلەڭە جاۋاپ بەرسەڭ بولماي ما! ءتىپتى ۇلتتار ارا وشپەندىلىك سالماقسىڭ عوي!
- كەتپەننىڭ باسىن باسساڭ، سابى تۇمسىعىڭا تيمەي قايدا تيمەك! سەن جالا جابۋعا دەيىن جەتكەندە مەنى شىنىن دا ايتا المايتىن ىنجىق دەپ بىلگەنبىسىڭ؟ -دەپ اشىنا جالعاستىردىم ءسوزىمدى. - مەنىڭ كەتپەنمەن قازامىن دەگەنىم وسى بولاتىن. ماعان جاپقان الدىڭعى ەكى جالاڭ سونداعى سوزدەن بۇرمالاپ جاسالعان جالا ەكەندىگىن ۇمىتتىڭ با؟ سول پالەڭنەن وسى فاكتتەردى اشپاي قالاي قۇتىلماقپىن!... قوناققا شاقىرىپ الىپ سويلەگەن احىمەتقاننىڭ سول سوزدەرىن قازىرشە قىسقارتىپ قانا بايانداي تۇرايىن. «كىسى ءولتىرۋ شايكاسى» دەپ اتالىپ سول قامالعاندار جونىندەگى كوزقاراسىن احىمەتقان ماعان بىلاي سويلەگەن: «بىزگە پارتيادان باسقا ميدىڭ دا، كوزدىڭ دە قاجەتى جوق. بۇل ماسەلەدەن قامالعانداردىڭ ەشقايسىسىن اقتاۋشى بولما، پارتيانىڭ ىڭعايىنا قاراپ، الدىنا ءتۇس تە، تۇيسىنگەنىڭدى دە، كۇمانىڭدى دا دالەل ەتىپ سويلەي بەر! اقتاۋدى دا، قارالاۋدى دا پارتيانىڭ ءوزى بىلەدى!» - وسىلاي سويلەپ پە ەدىڭىز «اقساقال»، مەن وتىرىك ايتىپ قويدىم با؟ -دەپ سۇرادىم. احىمەتقان ءۇنسىز توڭىرايا ءتۇستى. مەن ءسوزىمدى جالعاستىردىم. - سونداعى احىمەتقاننىڭ وسىنشالىق پاسسيۆ ۇگىتىنە قارسى بىلاي جاۋاپ قايتارعانمىن: «پارتيانىڭ ارقانداي مۇشەسى مۇنداي جاۋاپتى ماسەلەدە شىندىقتى ءىس جۇزىنەن ىزدەۋگە بورىشتى. پارتيانىڭ مەنەن كۇتەتىنى سەنىم عانا دەپ كوزدى جۇمىپ قوستاي سالۋعا بورىشتى ەمەس... پارتيا ۇيىمى سىزدەن ونداي مۇريتتىك ءۇمىت كۇتپەيدى دە! ال، سوقىرشا شۇلعي سالۋىڭدى كۇتەتىن كەيبىر كادرلار كومپارتياعا وكىلدىك ەتە المايدى!» -دەگەنمىن. وسى جاۋاپتارىمنان احىمەتقان مىناداي سۇراق شىعارىپ كىجىنگەن سوندا: «دەمەك، پارتيانىڭ ۇيعارىما بويىنشا قامالسا دا، وسى قامالىپ جاتقانداردى تۇگەل اقتاعان ەكەنسىڭ عوي؟ -دەگەن.
«ابىلا پىشاقتالعان ءتۇنى تويعا قاتىناسقانداردان قاقپا سىرتىنا ەشكىم شىقپاعانىن دالەلدەپ اقتاعانىم راس» دەگەنىمدە، احىمەتقان، مىنە ءوزى وتىر، ماعان قاھارىن توگىپ شىعا كەلگەن بولاتىن.
- جوق، قاھار توككەنىم جوق، پىكىر عانا بىلدىرگەنمىن! -دەپ احىمەتقان شالقالاي ءتۇستى.
- ال، قاھار توكپەگەن-اق بولىڭىز، ماقۇل! - كۇلىپ جىبەردىم مەن. - «ياپىراي، بالاقاي-اي، وتە ءبىر قاتەرلى جولعا تۇسكەن ەكەنسىڭ-اۋ!» دەگەنسىز، سولاي ما؟ -«شىندىقتى ءىس جۇزىنەن ءوزى-اق تاباتىن ۇلى پارتيا مەن ۇزەڭگى قاعىسىپ، ءىس جۇزىنەن وعان قارسى شىندىق تابامىن دەپ قارسىلاسۋعا ءداتىڭ قالاي جەتتى ەكەن!» دەپ تىتىرەگەنسىز، سولاي عوي؟... اشىعىن ايتايىن، احاڭنىڭ وسى ناداندىعىنا قارسى تۇسىنىك بەرمەسىمە بولمادى، جولداستار، سونداعى بەرگەن تۇسىنىگىمنىڭ ءدال ءوزىن بۇزباي سول بويىندا وقىپ بەرەيىن، ءبارىڭىزدىڭ دە جازىپ الىپ تەكسەرۋلەرىڭىزدى ءۇمىت ەتەمىن! ماعان «احاڭ» جاپقان جالانىڭ ەڭ نەگىزگىسى وسى سوزىمدە بولعاندىقتان تۇگەل جازىپ الۋلارىڭىز، اق پەن قارانى انىقتاپ اجىراتۋ ءۇشىن وتە قاجەت! حۋپىڭنىڭ سوزىنە ۇقساتۋ ءۇشىن وسى اقساقالىمىزدىڭ قانشالىق بۇرمالاعاندىعىن وسىدان كورەسىزدەر!... بۇل تۇسىنىك احاڭنىڭ جاڭاعى، «ءداتىڭ قالاي جەتتى ەكەن» دەگەن كۇيىنىشتى سوزىنە جاۋاپ رەتىندە ايتىلعان.
«بىزگە ونداي جۇرەك پەن ونداي ءدىت بەرگەن، پىكىر ايتۋعا قۇقىق بەرگەن سول ۇلى پارتيانىڭ ءوزى! تەگەندە وسى پارتيانى ۇلى دەي الاتىن سەنىمىڭىز بولسا، كوزدى جۇمىپ شۇلعي بەرۋىمىزدى تالاپ ەتەدى دەپ ويلاماڭىز! مۇشەلەرىنە وزدەرىنىڭ كوزىن دە، ميىن دا كەرەكسىز ەتىپ، ادامشا كورمەي، ادامشا ويلاماي ءمۇريت بولۋدى ۇيرەتەدى دەپ قورلاي كورمەڭىز! ەگەر مۇشەلەرىن وسىلاي تاربيەلەيتىن پارتيا بولسا، ول پارتيانىڭ ءوزى دە كوز بەن ميدان ايرىلعان كەۋەك باس بولىپ قالار ەدى! ولاي بولاتىنى، پارتيا دەگەنىمىز - ءبىر ۇلكەن ماقسات جولىندا بىرىككەن سول جەكەلەردىڭ قۇرامى. ول، پارتيا ۇيىمى ورنالاسقان تام دا ەمەس، ءبىر عانا قۇقىقتى باستىعى دا ەمەس، مىقتاپ ۇيىمداسقان وسى كوللەكتيۆ!» دەگەنمىن. - مىنەكي مەنى حۋپىڭ ەتىپ «سايلاتىپ» - قاتەلەستىرىپ وتىرعان ءسوزىم وسى عانا. استى سىزىلعان سوزدەرىمدى تۇتاس دەنەسىنەن قالاي ءۇزىپ، قالاي يلەپ، قانداي ۋعا اينالدىرىپ وتىرعانىن كوردىڭىز دەر مە!
- ەندى ويلاشى، وسى ءسوزىڭ ۋ بولماي، بال بولماق پا، تەكسەرىپ كورەيىكشى، قانە! -دەپ احىمەتقان ۇشىپ تۇردى.
- ۋ بولسا دا، بال بولسا دا، پارتيا گرۋپپاسىنداعى سەنەن باسقا جولداستار ايىرادى. تالقىلاپ، اق-ناحاعىن تەكسەرسىن دەپ بايانداپ وتىرمىن. سەنىڭ باعاڭ ناۋقان جيىنىندا ايتىلىپ بولمادى ما!... «پارتيانى كوزبەن ميدان ايرىلعان كەۋەك باس دەدىڭ»، «ماۋجۋشي كومپارتيادان باسقا ادام دەدىڭ»، «كومپارتيا دەگەن ءبىر يدەيامەن بىرىككەن ەمەس، قۇراما دەدىڭ» دەپ بۇرمالاعانىڭدا بەتىڭ بۇلك ەتپەگەن عوي!... قازىر ءوز ءسوزىمدى ءوزىم بۇرمالاپ وتىرعان بولسام عانا سويلەيتىن ەركىڭ بار! ءيا، تولىقتاپ قايتا سويلەپ بەر دەيمىسىڭ؟...
احىمەتقان سىلىق ەتىپ شالقالاي قالدى دا، ابىلەميت مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
- راحىمەت، بيعابىل جولداس! -دەپ كۇرسىندى سونان سوڭ. - احىمەتقان جولداسقا بەرگەن بۇل تۇسىنىگىڭ پارتيانىڭ نەداۋىر كوپ مۇشەسىنە ءزارۋلى ءسوز ەكەن!... ال، قالعان ءسوزىڭ بولسا... نەقادار قالتىرماي سويلەپ شىققانىڭ جاقسى!
- مەنىڭ وزىمە تۇسكەن ماسەلەلەردەن ەندىگى قالعانى -احىمەتقاننىڭ جەكەگە تابىنۋعا قارسى ارەكەتتەگى سوزىمە جاپقان جالاسى عانا. مەنىڭ ونداعى «ەگەر جەكەگە تابىنۋشىلارعا تيىم سالىنسا، تابىندىرۋشىسىنىڭ ءوزى حالىققا تابىنار ەدى» دەگەن ءسوزىمدى «پارتيانىڭ ءوزى حالىققا شوقىنار ەدى دەدى» دەپ بۇرمالاعان. مۇنىسى مەنى قۇيعا باتىرا المايتىن جالا بولسا دا، قۇيرىعىنىڭ قانشالىق كوتەرىلىپ، قانشالىق باسىنعاندىعىمەن اشىندىردى. ونداعى ءسوزىمدى وسى وتىرعان ءبارىڭىز دە ەستىپ، تولىق ۇققانسىزدار. ءبارىڭىز دە قارسى العانسىزدار عوي!... تابىندىرۋشى دەگەن ءسوزدى پارتيا دەپ كوپە-كورنەۋ بۇرمالاعاندىعىنا وزىمنەن باسقا ەشكىمنىڭ تۇزەتۋ ايتپاي ۇندەمەي قالۋى ءتىپتى اشىندىرادى. ەگەر جەكەگە تابىنۋعا قارسى ناۋقاندى جوعارعى جاق قاتە دەپ جاريالاماعان بولسا، سونداعى دۇرىس مايداندا تۇرىپ سىندى پىكىر كوتەرگەندەردەن ءوش العىسى كەلگەندەردى مىقتاپ تۇزەتۋ، توڭكەرىستىك شارت!... ولاي بولاتىنى، ناۋقاندا دۇرىس پىكىر كوتەرۋشىدەن ءوش الۋ دەگەن كەرى توڭكەرىستىك ارەكەت!
- سىزدەرگە ەندىگى مالىمدەيتىنىم مىنا ليجۋرىننىڭ ۇستىندە. بۇل كىسىگە مەن بىرنەشە سۇراۋ قويماقپىن!..
- بۇل كىسىگە سۇراۋىڭدى كەيىنىرەك قويساڭ قالاي؟ -دەپ ىنتىقپاي كۇبىرلەدى. - الدىمەن احاڭ ەكەۋىڭنىڭ اراڭداعى ماسەلەنى ايىرىپ العانىمىز ءجون شىعار!
- جوق، ءبارى ءبىرتۇتاس ماسەلە. تۇگەل باياندايىن دا، پارتگرۋپپا تالقىسىنا تاستاپ شىعا تۇرايىن!... لي شۋجي، -دەپ شاقىرا قارادىم ونىڭ جۇزىنە. - ەندىگى پىكىرىم سىزگە قاراتىلادى: جەكەگە تابىنۋعا قارسى ناۋقاندا مەن اتىن اتاماي، احىمەتقاننىڭ ۇستىنەن سىن كوتەرگەنىمدى ارينە ۇمىتپاعان شىعارسىز، سول كۇننىڭ كەشىندە ءسىز وسى بولمەگە مەنى شاقىرىپ الىپ، ايتقان ناسيحاتىڭىزدى ەسىڭىزگە ءتۇسىرىڭىزشى! سول ءسوزىڭىز تۇگەلىمەن احىمەتقاندى اشىق سىننان، ءوزىن-ءوزى تەكسەرۋدەن قۇتقارىپ قالۋ ءۇشىن سويلەندى، سولاي ەمەسپە؟
- ول ءسوزىم، ءىسىمىزدى سول ناۋقان جونىندەگى جوعارعى جاقتىڭ بەلگىلەپ بەرگەن كولەمىنەن اسىرىپ جىبەرمەۋ ءۇشىن عانا سويلەنگەن. جوعارى جاق ول ناۋقاندى سىننىڭ شەكتەن اسىپ، كۇرەسكە اينالىپ كەتپەۋىن تاپسىرعان!
- سوندا دا جەكەگە شوقىنۋشىلار سىندالماسىن، جەكەگە شوقىنۋشىلارعا تۇزەتۋ بەرىلمەسىن، ءوزىن-ءوزى تەكسەرمەسىن، ءتىپتى ونىڭ ماسەلەسى ماسەلە رەتىندە قارالماي اياقسىز قالدىرىلسىن دەمەگەن شىعار؟ جوعارى جاقتىڭ سىزگە بەرگەن جول-جورىعى الدە گازەت-جۋرنالدارعا بسىلعان جول-جورىعىنان باسقا جول-جورىق پا ەدى؟
- بيعابيلي جولداس، مۇنى جوعارى جاقتان سۇراڭىز! -دەپ ليجۋرىن قىزاراقتاي كۇلىمسىرەدى. - بۇل ماسەلەنى جوعارعى جاقتان حۋپىڭ دا سۇراعان، ونىسى ءۇشىن ەشكىم كىنالاماعان، ءسىز دە سۇراساڭىز بولار!
- حۇپ، حۋپىڭنىڭ وزىنەن تۇرمەدە سۇراي جاتارمىن. جوعارعى جاقتىڭ التى ءجۇز ميلليون حالىققا جاريالاپ قويعان گازەتىنە سەنبەي، وزىنەن قايتالاپ سۇراۋىم، بارىپ تۇرعان ارسىزدىق بولار!... سىزگە ەندى ءبىر سۇراۋىم، احىمەتقان ەكەۋىمىزدى سول «ىنتىماقتاستىرۋ» ناسيحاتىڭىزدا ماعان: «ءسىزدىڭ سىنىڭىزدان احىمەتقان جولداستىڭ ءوزى دە جاقسى اسەر العانىن ايتتى» دەگەنسىز عوي. جاقسى اسەر السا، وسىلاي بۇرمالاپ، وسىنداي جالا جاۋىپ، وسىلاي ءوش الۋعا كىرىسە مە؟ شۋجي باسىڭىزبەن نە ءۇشىن وتىرىك ايتاسىز؟.. سول جەردە تاعى دا: «احىمەتقاننىڭ مەن سىنداعان ماسەلەسىنىڭ نە ماسەلە ەكەندىگىن، كىمدى جاعىمپازدىقپەن الجاستىرعاندىعىن وزىنەن انىقتاپ سۇرادىڭىزبا؟» -دەگەنىمدە «سۇرادىق، سۇرادىق، ءبارىن دە سۇرادىق. احىمەتقان جولداستىڭ ءوزى دە مويىندادى!» دەگەنسىز، قانە مويىنداعانى؟ «پارتيانىڭ ادال ءبىر كادىرىنا شابۋىل جاسادى» دەپ مەنى قازىرگە دەيىن جۇتىپ جىبەرگىسى كەلىپ وتىرماي ما! ال، ونىڭ ايىرىم ءمانساپتىلاردى عانا «پارتيا» دەپ سانايتىندىعىن، «احىمەتقان جولداس پارتياعا عانا تابىنامىن دەيدى، مۇنىسى جاقسى عوي!» دەگەنىڭىز - قانشا بيروكراتتىڭ ۇجدانى جەتەتىن اقتاۋ؟ سىن ايتۋشىنىڭ اشىنارلىق دالەلى، كوپشىلىكتىڭ اشۋلى ايقايى قۇلاعىڭىزعا ىلىنبەي، احىمەتقاننىڭ سىبىرىنىڭ عانا جۇرەگىڭىزگە ءسىڭىپ الا جونەلەتىن سەبەبى نە؟ ءسىزدىڭ كوزىڭىزگە باسقا قىزمەتتەستەرىڭىزدەن ونىڭ نەسى ارتىق كورىنەدى؟... جاعىمپازدىعى، قۇلدىعى، مۇريتتىگى ەمەس پە!...
- ءسىز ارتىق كەتىپ باراسىز! -دەپ سەكرەتار ستولىن ءتۇرتىپ قالدى.
- ارتىق كەتسەم ارتىنان كورەرسىز، سابىر ەتىڭىز، سەكرەتار! ءوزىڭىز ايتقانداي «كوممۋنيست سىننان قورىقپايدى».
بۇل سوزىمە ابىلەميت باستاتىپ بىرنەشەۋ كۇلگەندە، ۇيالعانىنان ءوزى قاتتىراق كۇلدى. سونىسى ءۇشىن مەن دە كۇلە جالعاستىردىم ءسوزىمدى.
- «احىمەتقان جولداس پارتيانىڭ جاقسى مۇشەسى، بيعابيلي جولداس، ءسىز دە جاقسى، ءبىر-بىرىڭىزگە شابۋىلداماڭىزدار!» دەپ اياقتاعان سول ناسيحاتىڭىزبەن سول ناۋقاندى اياقسىز قالدىرعانسىز عوي! ال، وسى ناۋقاندا سول جاقسى مۇشەڭىز بۇتىندەي جالا جاپتى. مەن ونىڭ ۇستىنەن پارتيا گرۋپپاسىنا شاعىم ايتقالى كەلىپ وتىرعانىمدى بىلەسىز. بىلە وتىرىپ-اق، وسى جيىندا الدىمەن ماسەلە انىقتاۋدىڭ ورنىنا مەنىڭ ۇستىمنەن كۇرەس اشۋدىڭ قامىنا كىرىستىڭىز!.. انىقتاپ ايتقاندا جيىن اشۋ ءسوزىڭىز، اق-ناحاقتى ايىرعىسى كەلەتىن سەكرەتاردىڭ ءسوزى ەمەس، موينىنا ارقان سالۋدىڭ ءسوزى بولىپ شىقپادى ما! ماعان كوزىڭىزدى الارتا بەرگەنشە، سول ءسوزىڭىزدى گرۋپپا جيىننىڭ مىنا ەستەلىك داپتەرىنەن قايتا وقىپ كورىڭىز! «تەكسەرمەگەن ادامنىڭ سويلەۋ قۇقىعى جوق» دەگەن ماۋجۋشيدىڭ نۇسقاۋى قايدا قالعان! «سەكرەتاردىڭ ورنىنا وتىرىپ، نە سويلەسەم دە جۇڭگو كومپارتياسىنىڭ اۋزىنان شىققان ءسوز بولا سالادى، مىنا ءمۇريت جولداستار مەن جاققا اۋا سالادى دا، مىنا ەلەمەنتتىڭ اۋزىن بۋا سالادى» دەپ مىناداي مۇريتتەن ابدەن دانىككەندەگى ءسوزىڭىز عوي بۇل، يە، سولاي ەمەس پە! ولاي بولماسا ۇلكەن جالا جابىلىپ، پارتيانىڭ ادىلدىگىنە جۇگىنۋدى تالاپ ەتىپ كەلگەن ادامنىڭ ۇستىنەن مۇنداي ۇكىم شىعارۋعا نە قۇقىعىڭىز بار ەدى!
- قانە جولداستار، مەنىڭ قىلمىسىم قانشالىق ەكەندىگىن ەندى تالقىلاپ، تەكسەرىپ-ولشەپ كورىڭىزدەر! -دەي سالا تۇرەگەلىپ ەسىككە بەتتەدىم. مىنا ەكەۋى مويىنداماي، مەنەن قايتالاپ سۇرايتىن ماسەلە شىقسا، ءوز بولمەمنەن تابىلامىن! -دەي كەتتىم.
سول كۇنى تۇستەن كەيىن دە، كەشتە دە مەنى ىزدەگەن ەشكىم بولمادى. ءار ىڭىردە جاڭا وتاۋعا كەلىپ،كۇلانمەن كوز ءسۇزىستىرىپ قايتاتىن ىنتىقباي دا كەلمەدى. ماقپالدىڭ ۇيگە قايتپايتىن كەشى. قۋانىشىمىزدى دا، مۇڭىمىزدى دا ورتاقتاستىرىپ وسكەن كۇلان ەكەۋىمىزگە وڭاشا ءتيدى سول كەش. مۇنداي قوناقسىز كەشتىڭ تاعامىن كۇلاننىڭ ۇيىنەن شەتىنمىن. ىنتىقپاي ءالى دە كەلىپ قالار دەگەندەي، ءوزى اكەلىپ داستارقان جاسادى. مەنىڭ ورىندىعىما بۇيىرلەسە تاقاۋ تۇرعان ورىندىققا ماقپالشا كەلىپ وتىرا كەتكەندە، تىزەمىز تيىسە قالدى. ەكەۋىمىز دە سەزگەنىمىزبەن، ەلەڭسىز جاقىندىعىمىز، ەسەپسىز دوستىعىمىز ەدى بۇل. تامىرلارى ءبىر بولماسا دا جابىسىپ، ەتەنە ەگىز وسكەن ەكى ءتۇپ قايىڭ سياقتىمىز. جاعىنىسۋمەن جالعاسۋدى ويعا دا المايتىن مۇنداي پاك سۇيىسپەنشىلىك، تەڭ-تۇستىعى جاراسقان ەكى جىنىستىڭ جاستارىندا سيرەك كەزدەسەر-اق!... يە، ماقپالدىڭ تابىلۋىنان ءۇمىتىم ۇزىلە باستاعاندا، وسى تىزەسى مەن وسى بىلەگى وت بولىپ تا سەزىلگەن عوي ماعان. سول كەزەڭدە دەنەسىن وسىلاي ءتيىستىرىپ الۋدان ءبىر شاق ساقتانا قويعان وسى كەلىنشەك، قازىر مەنەن بوي تارتۋدى ەسكەرەتىن ەمەس. بۇگىن ءتىپتى كەلىسىپ جاسانىپتى ءوزى. ءبىزدىڭ بەلسەندىلەرىمىزدىڭ «سىراپقورلىق» دەپ تىرجيا سىندايتىن ءيىسمايدى دا كوبىرەك قۇيىنىپتى. تەگى بۇل كەش ىنتىقباي ەكەۋىنىڭ كۇتكەن تاريحي كەزەڭدىك كەش بولسا كەرەك دەپ ويلادىم.
- كۇلاش، مەن ءبىر سىر سۇراسام، شىنىڭدى ايتار ما ەدىڭ؟
- سەنەن قاشان سىر جاسىرىپ كورىپ ەدىم!
- ىنتىقباي ەكەۋىڭ قالايسىڭدار قازىر؟
- نە قالايىن سۇرايسىڭ؟ -دەپ كۇلان سىقىلىقتاي كۇلدى. - ومىرلىك كەلىسىم وڭاي تانىستىقپەن جاسالسا، وڭبايتىندىعىن ىنتىقباي ەكەۋىمىز بىلەتىن «بالالارمىز» عوي!... ەندى-ەندى تانىسىپ كەلە جاتىرمىز.
- تانىسىپ بولعانشا باستارىڭ تاقىرلانىپ كەتەر مە ەكەن دەپ قورقىپ ءجۇرمىن. ايتىپ ەدىم عوي وزىڭە، ساعان قاستىق ويلايمىن با، بۇل جىگىت باقىتى - ءسال ورتالاۋ قىزعا تابىلا قويمايتىن جىگىت!
- مەن تۋرالى وعان دا وسىنى ايتىپ جۇرگەنىڭدى بىلەمىن. كورىسكەلى ءبىر ايعا تولماي ەكەۋىمىزدى ءبىر قازىققا ارقانداعانداي، ءبىر-بىرىمىزگە قاراتتىڭ دا قويدىڭ!... ەندى وتىنەرىم، بىرىمىزگە-ءبىرىمىزدىڭ كەمشىلىگىمىزدى دە ادالدىقپەن تانىستىر، اسىرەسە مەنىڭ كەمشىلىگىم تۋرالى ۇستەمەلەپ ءسىڭىرشى وعان، تىم بولماسا اسىقپاي سىناپ كورەتىن ويعا كەلسىن!
- اسىقتىرىپ جۇرمە سەنى؟ -دەگەنىمدە تۇقىرا كۇلدى. - ءوزىم كورگەننەن بەرگى كۇلاشتان تيتتەي كىنارات تابا الماسام، نەمدى ايتامىن وعان! -دەگەنىمدە كۇرسىنىپ جىبەردى.
- ماعان كەلگەندە ۇلكەن كوزبەن، زور كەشىرىممەن قارايتىنىڭدى بىلەمىن عوي، بيعاشىم! -دەپ قالدى دا، قىزعىش تارتا ءتۇيىلدى. - ءوزىڭ سولاي تۇسىنسەڭ... سولاي-اق بولسىن، بىراق مەنى ىنتىقبايعا ونداي كەشىرىممەن تانىستىرما، نەعۇرلىم كەمىرەك تانىستىرساڭ ادىلدىك بولادى. كەيىن مەن ونىڭ ويلاعان جەرىنەن شىقپاي قالىپ جۇرمەيىن!
- ءوزىڭنىڭ ودان بايقاعان ءمىنىڭ بار ما؟
- بۇرىن... وقۋشى شاقتارىڭداعى ساعان ىستەگەن تەرىس ازۋلىعىنان جاسىرىنىپ قالعانى بولماسا...
- پالە، - دەپ قارقىلداپ كۇلدىم. - ماسەلەن، سەنىڭ ءوزىڭنىڭ ون التى جاسىڭدا مۇساتايعا سونشالىق تەز الدانعانىڭدى قازىرگى ءمىنىڭ دەپ ەسەپتەسەم، مەنىڭ كىم بولعانىم!... ونىڭ بالالىق-تاجىريبەسىزدىك قانا ەمەسپە ەدى. ال، ول شاقتاعى التاي تاۋىنىڭ اقساقالدىق بەسىگىنەن باسقانى كورمەي كەلگەن ىنتىقپايعا دا سول ءمىن ءالى جابىسىپ ءجۇر دەپ ويلايمىسىڭ، ودان بەرى ول ەكەۋىمىز نە كورمەدىك! سودان ءبىر جىل وتىسىمەن-اق ناداندىقتىڭ ول تورىن بىت-شىت ەتپەدىك پە! مىناۋىڭ، باسقا ءمىن تابا الماعاندىقتان عانا تاپقان اسىرە تالعامپازدىق جال عوي!
- يە، سولاي-اق شىعار. ماعان مۇنداي كۇمان ويلاتقان مۇساتايدىڭ جىلىمدىعى مەن بەردىقۇلدىڭ زۇلىمدىعى عوي، باسقا نەگىز جوق. شىندىعىندا مەن ونىڭ بۇرىن ءسوز بەرىپ قويعان تاعى بىرەۋى بولىپ، ماعان كورسە قىزارلىقپەن كوز تىگىپ ءجۇر مە ەكەن دەپ قانا شەكتەلەمىن.
- «كوز تىگىپ» دەمەي، «ءسۇزىپ» دەسەڭشى، ەكەۋىڭ قاراسقاندا تۇپ-تۋرا سۇزىسۋگە ىڭعايلانعانداي كورىنەسىڭدەر. ماقپال ەكەۋىمىز قورقىپ قالامىز. ەكەۋىڭنەن ناعىز قىزىلقاسقا بۇقا تۋار-اۋ!
كۇلان جەلكەمنەن قويىپ جىبەرىپ، شەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلدى.
- ءسويتىپ، وزىڭە سايما-ساي، جاقسى جىگىت ەكەندىگىن مويىندادىڭ عوي؟ -دەپ سۇرادىم كۇلكىدەن توقتاعان شاعىندا.
- «سايما-ساي» عانا ەمەس، وزىمنەن الدەقايدا ارتىق ەكەندىگىن مويىندايمىن. سەنىمەن جانقيار دوس بولىپ شىعۋىنان دا بەلگىلى عوي. كوپ شەكىسىپ، كوپ تارتىسىپ ءجۇرىپ، ۇزاق سىناسىپ ءجۇرىپ دوستاستىڭدار عوي، ول جايلارىڭنان دا حاباردار بولاتىنمىن.
- ال، مىنا سوڭعى كۇمانعا قالاي كەلدىڭ؟ .. قانداي نەگىز بار؟
- بۇل كۇمانعا دا سەن نەگىز بولدىڭ... اڭىراسىڭ عوي، ۇمىتىپ قالدىڭ با؟.. ەگەر وسى نۇرياشىڭ سول دەرەكسىز قالپىندا تاعى ەكى اي كەشىككەندە قالاي بولار ەدىڭ؟... سوندا مەن الدى-ارتىما قاراماي، ءوز باسىمنىڭ ارمانىن عانا كۇيتتەپ، ساعان كونە سالسام، ەكەۋىڭنىڭ تابىسار جولدارىڭا وسكەن اقتىكەن بولار ەدىم عوي، ومىرلىك وكىنىشتەرىڭە سەبەپ بولىپ، وبالدارىڭا قالماس پا ەدىم!... اسىرەسە اۋماعان نۇرياشىمنىڭ ءوزىن سورلاتقانىم، ىشىمنەن جەگىدەي جەپ، ءوزىمدى دە سورلى ەتەر ەدىم عوي!... تويلارىڭ بولىپ، نۇرياشىڭ ءتىرىلىپ، ءان سالىپ تۇرعاندا سول سابىرىما قانشالىق ءسۇيىنىپ، باقىت تەڭىزىندە قانشالىق جۇزگەنىمدى سەزدىڭ بە؟... ال، ىنتىقبايدىڭ ارتىندا قانداي نۇرياشتىڭ جاتقانىن كىم ءبىلسىن، ەندى ونىڭ وبالىنا قالماي، تاعى دا سول سابىرىممەن ساقتانىپ، كۇتە تۇرايىن دەگەنىم بولاتىن.
- بۇگىن ەرەكشە جاسانىپسىڭ عوي، ەسىن شىعارىپ، سونىسى بولسا، ۇمىتتىرايىن دەگەنىڭ ەمەسپە؟
- وندايىنىڭ جوقتىعىنا كەشە ءبىر رەت انت بەرگەن.
- ە، ولاي بولسا، بۇگىن...
- قويشى! -دەپ سەرپىلىپ تۇردى ورنىنان.
- ال، ىنتىقبايدىڭ بۇگىن نە سەبەپتەن كەلمەي قالعانىن بىلەمىسىڭ؟ -دەپ باستاپ، اڭگىمەنى ءوز احۋالىما بۇردىم.
پارتيا گرۋپپاسىنىڭ سول جيىنى كەشە مەن كەتكەن سوڭ كەرىسكە اينالعانىن ەرتەڭىنە ەستىدىم. كەرىس بولعاندا دا، احىمەتقان مەن ۋاقىتتىق شۋجيدىڭ ماعان ىستەگەن ءىسىن اشىق قاستاندىق پرينتسيپىنە كوتەرىپ، كەرگىلەگەن كەرىس بولىپتى. ءتورت ۇيعىر، ەكى حانزۋ، ءبىر قازاق، ءبىر قىرعىزدان قۇرالعان سەگىز مۇشە فاكت جاعىنان قانشالىق تىقسىرسا دا، ول ەكەۋى «اشىق قاستاندىق» قالپاعىنىڭ استىنا كىرمەي قويعان ەكەن. ءتۇن ورتاسىنا دەيىن سوزىلعان سول جيىن ەرتەڭگە قالدىرىلىپ، تياناقسىز تاراپتى.
- گرۋپپا جيىنىن ابىلەميت بۇگىن پارتكومنان وكىل شاقىرىپ جالعاستىراتىن بولدى! - دەپ كۇبىرلەدى ىنتىقباي.
ناۋقاننىڭ زالداعى جيىنى تاڭەرتەڭگى ءوز ۋاقىتىندا اشىلسا دا، ورەكپىمەي-وزەۋرەسپەي اياقتادى بۇل كۇنى. لي جۋرىن مەن احىمەتقان ماعان سويلەۋدەن تاۋباعا كەلگەندەي، بەتىمە قاراۋدان تايساقتاپ قالعاندىقتارى بايقالادى. حۋپىڭ يدەياسى جونىندەگى باسقالارعا اۋىپ، شىمشۋىرسىز، قىسپاقسىز، شاكەنە سوزدەرىمەن عانا جىلجىپ-جىلجىپ، اعىپ قانا ءوتتى. پارتيا گرۋپپاسىنىڭ كەشكە جاقىن قايتا اشىلعان جيىنىنا ولكەلىك پارتكومنان نيۋحانبەڭ كەلگەنى ەستىلدى. پارتگۇرپپادان ماعان جاۋاپ شىقپاعاندىقتان ءوز بولمەمە - قىزمەتىمە بارىپ وتىرىپ ەدىم. جارىم ساعاتتان كەيىن نيۋحانبەڭ شاقىرتىپتى. سەكرەتار بولمەسىنە كىرىپ بارعانىمدا، ول تۇرەگەلىپ قولىمدى السا دا، ۇستىڭگى ەرنىنەن اسىپ تۇراتىن ۇزىن مۇرنى جىبىر قاقتى. مەنى يىسكەلەپ تۇرعانىن سەزىپ، «مەن دە يىسكەلەگەن پورىمعا كەلە قويايىن با» دەگەن ويمەن كۇلىپ جىبەرە جازدادىم.
- بيعابيلي جولداس، پارتگۇرپپا جيىنىنا پىكىر بەرىپ ءجۇر ەكەنسىڭ، بۇگىن نەگە قاتىناسپاي قويدىڭ؟ -دەپ ول كۇلىمسىرەي سۇرادى.
- كەشە قاتىناسىپ، بارلىق «قىلمىسىمدى» بايانداپ بولعانمىن. ەندى وسى جولداستاردان ۇكىم كۇتكەننەن باسقا جۇمىسىم جوق.
- بۇگىن مەن دە ەستيىن، قايتادان سويلەپ بەر!
- قايتا سويلەۋدەن نەرۆىم قوزادى. مىنا ەكەۋىنە جارالانعان جولبارىس، قۇتىرعان حۋپىڭ بولىپ ءتيىسۋىم مۇمكىن. ونداي بولۋىمدى كورگىڭىز كەلسە، سويلەيىن!
- نەعۇرلىم سولاي، اشىق سويلەگەنىڭ جاقسى! -دەگەندە نيۋحانبەڭنىڭ مۇرنى ءتىپتى جىبىرلاپ ەدى، ءبىر حانزۋ جولداس كۇبىرلەپ وعان قارسى ۇسىنىس قويدى:
- ... ول سويلەپ بولعان، ۇزاق وقيعا... بارلىعىن ءبىز بىلەمىز. -دەگەن ماعىنا ەستىلدى.
- ماسەلەنى مىنا حالىس جولداستاردان ۇعاسىز! -دەدى ابىلەميت، قالعاندارى دا وسى پىكىردى قوستاعان. ىڭعاي ءبىلدىرىپ، «بيعابىل جولداس بۇگىن دە قاتىناسپاسىن!» دەگەنگە كەلىسكەندەي بولدى.
- تولىقتاپ قايتا سويلەپ بەرەيىن بە، ەي؟ -دەپ احىمەتقانعا قارادىم مەن. ول قاۋقالاق قاقتى:
- جو-جو-جو، كوپشىلىك ايتتى عوي، مەندە باسقاداي پىكىر جوق!
كوپشىلىك كۇلىپ جىبەردى «فۋتىنجاڭنىڭ» بۇل اۋجايىنا، نيۋحانبەڭنىڭ مۇرنى احىمەتقاندى تىنتىگەندەي جىبىرلاي بەردى.
- تۇگەل قوسىلاسىڭدار ما بۇل پىكىرگە؟ -دەپ الىپ، سونان سوڭ ليجۋرىنعا قارادى. ونىڭ باس يزەگەنىن كورىپ، ءوزى دە يزەكتەدى. - بيعابيلي جولداس، ولاي بولسا، مەنىڭ مىنا پىكىرىمدى جاقسى تىڭداپ، ويلانىپ كور! تەگىندە سىن-پىكىر دەگەننىڭ بارلىعى دۇرىس بولا بەرمەيدى. ءبارى دۇرىس بولسا، سوتسياليزم الدەقاشان قۇرىلىپ بولماس پا ەدى، حا-ھا-ھا-ھا.. كەي بىرەۋ بىلمەي، قاتە ماسەلە قويىپ قالادى. قاتەسىن بىلگەن سوڭ تۇزەتەدى. وزدىگىنەن كەشىرىم سۇرايدى. جاقسى جولداس بولىپ كەتەدى. ماۋجۋشي ايتقان عوي، ەگەر سىننىڭ بەس پروتسەنتى دۇرىس بولسا، سىندالۋشى شىن جۇرەكپەن قابىلداۋى قاجەت، ودان زيان جوق. ۇقتىڭ با، سىن بەرۋشىنى جاۋ كورەتىن ادام كوممۋنيست بولا المايدى. سولاي ەمەس پە؟
- سولاي، سىن جاقسى، سىن دوستىڭ پىكىرى، -دەدىم مەن - سىن تۇزەلمەي ءمىن تۇزەلمەيدى. سىندى كوتەرە الماعان ادام كوممۋنيست بولا المايدى. ال، جالا جابۋ دەگەن سىن ەمەس، جالانى جاۋ عانا جابادى. جاۋعا كەشىرىمشىل بولعان ادام ءتىرى جاساي المايدى. مۇنى ءسىز دە ەسكەرىڭىز!
تۇمسىعىن بۇراڭداتا كۇلىپ، نيۋحانبەڭ قالدى دا، مەن شىعىپ جۇرە بەردىم... جولداستاردان كۇلىپ قانا كوپ پىكىر تىڭداپ، كۇلىپ قانا از سويلەپ، نيۋحانبەڭ قايتتى. بارلىق نۇسقاۋ جولداستار ارا تاتۋلىق-ىنتىماق قانا ەكەن. سودان ەكى كۇن وتكەندە مەنى لي جۋرىن شاقىرىپ، احىمەتقاننىڭ پىكىرىن بىلمەستىكتەن قولداپ قويعانىن ايتىپ، كەشىرىم سۇرادى. وسىنىسىن كوپشىلىكتىڭ الدىندا سويلەۋىن تالاپ ەتىپ مەن شىقتىم. ال، احىمەتقاننىڭ شاقىرۋىنا مۇلدە بارماي قويىپ ەدىم. «حۋپىڭعا قارسى تۇرۋ» ناۋقانىن قورتىندىلاۋ جيىنىندا ءوزىن-ءوزى ءتاپ-ءتاۋىر سىندادى. «كوپ ءبىلىمى جوق» ەكەندىگى مەن «ءوزى بىلەدى دەپ سەنەتىن كەي بىلىكتى باسشىلاردىڭ پىكىرىن پارتيانىڭ پىكىرى دەپ قابىلداي سالاتىندىعىن» ەپتەپ ءتيىپ قاشىپ قانا سويلەپ شىقتى. كوپشىلىك الدىندا جىرتىلعان ابىرويسىماقتارىن قايتادان جاماپ-قۇراپ الۋ ءۇشىن مۇنى بۇلاي سويلەتكەن ليجۋرىن ەدى. وتىرىك بولسىن، شىن بولسىن، وڭاشادا قاۋقالاقتاي بەرگەن سوڭ، «احاڭدى» مەن دە كەشىردىم. مۇنان سوڭ تاتۋ بولۋعا كەلىستىك. بىراق، سودان ەكى-ءۇش اي وتكەندە تاعى ءبىر «ءساتى» ءتۇسىپ، تاتۋ بولا الماي قالعان جايىمىز بولدى.
1954-ءشى جىلدىڭ جاز سوڭىنا تامان «شينجانداعى شاعىن ساندى ۇلتتارعا جەرلىك ءوزىن-ءوزى باسقارۋ قۇقىعىن بەرۋ» ساياساتى جاريالاندى. ولكەلىك پارتكوم ءار ۇلت زيالىلارىنان وكىل شاقىرىپ، پىكىر الا باستادى. ءبىزدىڭ مەكەمەدەگى قازاقتاردان «زيالى» اتالىپ شاقىرىلعانى احىمەتقان عانا ەدى. «قانداي اۆتونوميا قۇرۋدى قالايسىڭدار؟»، «قاي كولەمدە قۇرۋدى تالاپ ەتەسىڭدەر؟» دەپ سۇراپتى.
- قازاقتاردان بۇكىل ولكە بويىنشا ون شاقتى عانا ەكەنبىز، -دەپ الدەنەدەن رەنجىپ قايتتى تۇستەن كەيىن. - ماۋجۋشي مەن پارتيا قالاي باسقارسا دا ءوزى ءبىلسىن، ءبىزدىڭ ەشقانداي پىكىرىمىز جوق دەدىك، بيعابىل باۋىر، قايسىسى جاقسى ەكەنىن سەن بىلەسىڭ عوي، ءتۇسىندىرشى ماعان!... «ۇلتتىق اۆتونوميا»، تاعى نەمەنە ەدى؟... ءيا، ءيا، «ۇلتتىق تەريتوريالىق اۆتونوميا» دەي مە، وسىلارىنىڭ قايسىسى جاقسى؟
- بىلمەيمىن! -دەپ باسىمدى جالعىز-اق شايقاپ ەدىم، قارسىمداعى ستولدا وتىرعان ىنتىقباي كۇلىپ جىبەرىپ، قاعازىنا ۇڭىلە تۇقىردى. ەندى ودان سۇرادى احىمەتقان:
- سەن ايتشى شىراعىم، ىنتىقباي، تەگىندە قاجەت بولا قالعاندا قايسىسىن تاڭداساق بولار ەكەن؟
- احا، قايسىسىن تاڭداۋدى ءوز يدەياڭىز بىلەدى. بۇلاردىڭ نەندەي ماعىنادا ەكەندىكتەرىن عانا ايتىپ بەرەيىن: ۇلتتىق اۆتونوميا دەگەن ۇلتقا ءبولىپ باسقارۋ ءادىسى. ماسەلەن، قازاق ۇلتتىق اۆتونومياسى بولسا، شينجاڭداعى قازاق حالقىن عانا باسقاراتىن اۆتونوميا.
- ولاي بولعاندا، باستىقتارى ىڭعاي قازاقتان سايلانادى دەشى!... مىناسى ءتاۋىر ەكەن!
- يە، سولاي! -دەپ مىرس-مىرس كۇلدى ىنتىقباي. - باسقا ۇلتتاردان ءبولىپ الىپ باسقارۋ ماشاقاتى بولماسا!... ال، ۇيعىر ۇلتتىق اۆتونومياسى قۇرىلسا، ۇيعىرلار باسقارادى.
- قۇداي ساقتاسىن، مىناسى قيىن ەكەن! -دەپ تاعى دا كۇبىر ەتە ءتۇستى احىمەتقان. - ال، «ۇلتتىق تەريتوريالى اۆتونوميا» دەگەنى قالاي؟
- ول - جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ دەگەن ءسوز. بەلگىلى ءبىر جەر اۋماعىندا جەرگىلىكتى ۇلتتاردىڭ قايسىسى كوبىرەك سان ۇستاسا، سونى نەگىز ەتىپ قۇرىلاتىن اۆتونوميا. ماسەلەن، شينجاڭ كولەمىندە ۇيعىرلار كوپ ساندى ۇستايدى. سوندىقتان، بۇل ولكە بويىنشا ۇيعىر حالقىن نەگىز ەتىپ، باسقا ۇلتتاردى ءوز ىشىنە العان اۆتونوميا قۇرۋعا بولادى. مۇنى شينجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى ولكە دەپ اتاۋى مۇمكىن.
- ال، ولاي بولعاندا، سەنىڭشە، شينجاڭنىڭ ەرەنقابىرعا تەرىسكەيىندەگى جارىم جەرىن قاپتاپ جاتقان قازاقتارعا ەشنارسە تيمەيتىن بولعانى عوي؟
- جوق، تيەدى، اقساقال. بۇكىل شينجاڭ ولكەسى ۇيعىر اتىنداعى اۆتونوميا بولعانىمەن، سونىڭ ىشىندە قازاق تۇگىل ودان الدەقايدا از ساندى ۇلتتارعا دا ءوزىن-ءوزى باسقارۋ قۇقىعى بەرىلەدى. ماسەلەن، سىبە، داعۇر ۇلتتارى دەلىك، ونىڭ دا كوپ ساندى ۇستاعان جەرىندە... اۋدان بولا ما، رايون، ءتىپتى اۋىل عانا بولا ما، بەلگىلى دارەجەدە اۆتونوميالىق ۇكىمەتى قۇرىلادى دەگەن ءسوز بار عوي!
- ە...ە... سولاي دە، ءبۇيتىپ ىرىڭ-جىرىڭ بولعانشا، سونىسىن سۇراماي-اق قويعانىمىز ءجون دەشى!..
اۆتونوميا جونىندەگى كەڭەسكە ەرتەڭىنە تاعى قاتىناسقان احىمەتقان كەشكە جاقىن تاعى كىردى ءبىزدىڭ بولىمگە. سۇرعىلت جۇزىندە اپالاڭ-توپالاڭ ابىرجۋ بار.
- ءوي، ءتىپتى سول اۆتونومياسىن بەرمەي قويمايتىن سياقتى! -دەپ باستادى ءسوزىن. - "كومپارتيا بولعان سوڭ بولدى بىزگە، ءبولىنىپ جەكە اكىمشىلىك قۇرماي-اق قويدىق» دەپ تاعى سونى ايتىپ ەك، زەكىرىپ ۇرسۋعا دەيىن جەتتى ءبىر سەكرەتار. «بۇل، جۇڭگو كومپارتياسى بەلگىلەگەن ساياسي جول. مۇنى اتقارماي قويمايمىز!» دەيدى. «پارتيا ساياساتىن اتقاراسىڭدار ما، جوق پا»دەگەندەي قاتال اجار كورسەتەدى. ال، بىزدەن باسقا كەي ۇلت وكىلدەرى، اسىرەسە سارتتار ءتىپتى جەلىگىپ الىپتى. جەرگە تالاسىپ جاتىر. قازاق حالقىنىڭ اۆتونومياسىنا ءتىپتى ىلە ايماعىن دا بەرمەك ەمەس. ءار ۇلت ءوز اۆتونوميا كولەمىن كەڭىتسە، تىم بولماعاندا، كادرلارى كوبەيىپ، قىزمەت دارەجەسى وسەتىندەي پايداسى بارلىعىن سول تالاستارىنان ۇقتىم. سوندىقتان، تۇستەن كەيىن مەن دە ءتۇستىم تالاسقا. «ەگەر سولتۇستىك شينجاندى قازاق اۆتونومياسىنا بەرمەسە، بۇكىل ەرەنقابىرعا بويىمەن قۇمىلعا دەيىن سوزىلعان قازاقتارىمىزدى توڭكەرىستىك ءۇش ايماعىمىزعا كوشىرىپ بەرسىن، قازاق ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرامىز!» دەدىم.
احىمەتقاننىڭ بۇل سوزىنە ىنتىقباي ەكەۋىمىز شەك-سىلەمىز قاتقانشا كۇلىپ وتىرعانىمىزدا، سول كەڭەسكە ءبىزدى دە شاقىرعان قاعاز كەلدى.
- ءاب بالە، مىنە! -دەدى احىمەتقان. - ەندى سارتتاردىڭ ەرىك الدىنا قويماسپىز! جىگىتتەر، ايتەۋىر، قاي جەردە قانشا حالىق، قانشا قازاق بارىنا سەندەر جەتىكسىڭدەر عوي، ءبىر سۇيەم جەر بەرمەڭدەر، جىگىتتەر، «ەردى نامىس، قوياندى قامىس ولتىرەدى»!
ءار ۇلت «زيالىلارىن» ءار زالعا شاقىرعان ەكەن. قازاقتان قىرىق شاقتى وكىل جيىلعان شاعىن عانا جيىن زالىن احىمەتقان سپەتتەس بىرنەشەۋ باستارىنا كوتەرىپ داۋرىعىسىپ جاتقاندا جەتتىم. ەڭ كەشەۋىلدەپ بارعانى مەن ەكەنمىن. سويلەۋشىلەردىڭ پىكىرلەرىن تىڭداي كەلە داۋرىقتىڭ بىرنەشە ۇيعىر زيالىلارىنىڭ قويعان تالاپتارىنا اشىنۋدان شىققاندىعى بايقالدى:
- ەڭ ىزا بولاتىن جەرىڭ، "قازاقتار التاي مەن تارباعاتايدا عانا" دەيدى، تىڭداڭدارشى، جولداستار! -دەپ احىمەتقان كوتەرىلدى. - شينجاڭ قازاعىنىڭ شىعىستاعى ەڭ شەتى باركول اۋدانى عوي. سول اۋداندا نەشە سارت بار ەكەن؟ ال موريدا، شونجىدا، جەمسارىدا، ءۇرىمجى اۋدانىندا، سانجىدا، قۇتىبيدا، ماناستا، ساۋاندا، شيحۋدا قانشا سارت بار ەكەن؟ بۇلار سول اۋدانداردىڭ قالا مەن قالاشىقتارىنداعى بىرنەشە اسپۇزىلشى، كاۋاپشىلارىن عانا كورگەن. تاۋى مەن دالالارىندا قويشا قاپتاپ جاتقان قالىڭ قازاقتى جوققا شىعارۋى نەتكەن جولسىزدىق!
- ءۇي، اقا، ونى بۇگىن كورىپتى. باسقا ەستيارلارى تۇزەتىپتى. جوققا شىعارا الماپتى. ەندى بولدى عوي! بىراق ونداعى دۇڭگەندەردى ءسىزدىڭ دە كورمەي كەتۋىڭىزگە بولا ما! -دەپ بىرەۋى كۇلدى.
- كوردىك، ونى دا بىلەمىز. ەكى-ءۇش قالاشىقتى ماڭايلاپ جيى قونىستانعان دۇڭگەندەر بار. بىراق، سول اۋدانداردىڭ وزىندە دە جالپى ساندا قازاق كوپ ەكەندىگىنە ولار دا داۋلاسا المايدى. ال، بارىنەن دە اشىنارلىعى مىنە: ءبىر عانا قۇلجا قالاسىنداعى ۇيعىر سانىنا قاراپ، بۇكىل ىلە ايماعىن ۇيعىر ايماعى دەۋىن قاراڭدارشى!... ءتىپتى، سول قۇلجانىڭ ءوزىنىڭ اۋدانى بويىنشا الىنعان ساناعىنا قارالىقشى، قانە، كىم كوپ ەكەن!... قورىتىپ ايتقاندا مەن ءوزىم سولتۇستىك شينجاڭ تۇتاس قازاق اۆتونومياسىنا ءبولىنۋىن تالاپ ەتەمىن!
- مىنا كىسىنىڭ مۇزداي تايعاق باسىنا مۇنشالىق ۇلتشىلدىق قالاي قونىستانعان، ءۇي! -دەپ قالجىڭشىل جاتىپارلار كۇلدى دە، كوپشىلىگى بۇل پىكىرگە قوسىمشا قوسىپ، قۇپتاي جونەلدى: سانجىداعى دۇڭگەندەر مەن بوراتالاداعى مۇڭعۇلدارعا ءوز كولەمىندەگى اۋدانداردان «وتاۋ تىگىپ بەرىپ»، سولتۇستىك شينجاڭدى قازاق اۆتونوميالى رايون ەتىپ قۇرۋدى ورتاعا قويدى. احىمەتقان ءورشي ءتۇستى مۇنى ەستىپ:
- ازاماتتار، مەنىڭ پىكىرىمدى ءالى دە تولىق ۇقپاي وتىرسىزدار، مەن تۇپ-تۋرا ۇلتتىق اۆتونوميا تالاپ ەتەمىن! ۇيعىرستان قۇرماق بولىپ وتىرعان مىنا ابىلەميت اپەندىلەردىڭ قول استىنا سولتۇستىك شينجياڭدى قاراتۋىنا قوسىلمايمىن! مۇندا بيجىنگە توتە قاراستى قازاق ۇلتتىق اۆتونومياسىن قۇرۋىمىز قاجەت. ولاي بولاتىنى، جاڭا ايتتىم عوي، ەرەنقابىرعانىڭ بۇل وڭىرىندە ۇيعىر ءتىپتى از. نانباساڭىزدار مۇنداعى ۇلتتاردان سان پارقىن تولىق بىلەتىن مىنا بيعابىل، ىنتىقباي جولداستاردان تىڭداپ كورىڭىزدەرشى، ءار اۋداننىڭ وقۋ جاسىنداعى بالالارىنىڭ ۇلتتىق ساناقتارىن وسىلار الىپ تۇرادى!:.
ولكەلىك پارتكومنىڭ ساياسي-زاڭ بولىمىنەن كەلىپ، جيىن باسقارىپ وتىرعان جاعاي جولداس ماعان كۇلىمسىرەي قاراپ، يەك قاعا سويلەدى.
- بۇل ءوزى ۇلتتىق جيىن، مۇندا اۆتونوميا جونىندەگى قانداي تالاپ بولسا دا تارتىنباي اشىق سويلەۋدى پارتيامىز قاداعالاپ-قايتالاپ تاپسىرىپ وتىر. قانە بيعابىل جولداس، احىمەتقان اقساقال كۋالىك سۇرادى. ءسوز كەزەگى سىزدىكى:
- مەن سويلەسەم، احاڭا قارسى سويلەپ قويامىن عوي، تويتارعاندىق بولىپ قالماي ما؟
- وسى زالدا نە سويلەسەڭىز دە ەرىكتىسىز. تەك كوشەدە ايقايلاماساق بولعانى!
- ولاي بولسا، مەن اقاڭا كۋاگەر بولا المايمىن. سەبەبى، ءوز پىكىرىم باسقاشا. الدىمەن ايتىپ الايىن: اقاڭ تالاپ ەتىپ وتىرعان «ۇلتتىق اۆتونوميا» دەيتىن نارسە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە، اسىرەسە، شينجاڭدا جوق ءسوز. جوق ءسوز بولاتىنى، مۇندا شاعىن ساندى ۇلتتاردىڭ ساپ-تازا ۇلتتىق اۆتونوميا الاتىنداي ءبىر-بىرىنە ارالاسسىز قورعان سوعىپ قونىستانعان ءبىر دە رايونى جوق. ال، ارالارىنا تىزىمدەپ، ىڭعاي قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق اۆتونومياسىن قۇرسا، ونىڭ ۇكىمەتى تەك تەلەفونمەن عانا باسقاراتىن تەلەفون ۇكىمەتى بولار ەدى. سولاي بولعان كۇندە دە، ونداي كۇردەلى تەلەوفن باعانالارى ءۇشىن ازيانى تۇگەل باسىپ الماساق، اعاشىمىز دا جەتپەيدى عوي!.. كوپشىلىك دۋ كۇلدى.
- اقاڭنىڭ ءوزىن سايلاساق سىمسىز تەلەفونمەن باسقارار!
- اعاش جەتپەگەندە، يەندەگى ءار قويشىنىڭ ۇيىنە ونداي اسپاپ قايتىپ جەتپەك!
- وسىنشالىق اسپاپ ساتىپ الۋعا اقاڭنىڭ ءشاشى دا جەتپەس!
- بالە، تاقىر جەرگە ەندى وتىرعىزدىڭ، اقاڭنىڭ باسىندا شاش جوق ەمەس پە!...ھا-ھا-ھا...ھا... مىنا ۇزاققا سوزىلعان اجۋالى كۇلكى اقاڭنىڭ تاقىر باسىنان سۋ، بەتىنەن قان شىعاردى.
- مەنىڭ ايتپاعىم قالجىڭ-كۇلكى ەمەس، جولداستار، شىن ءسوز! -دەپ توقتاتتىم كۇلكىنى. - «ۇلتتىق اۆتونوميا» دەگەنىمىز - ءبىز ءۇشىن مۇلدە مۇمكىندىگى جوق، قۇرعاق ارماننىڭ عانا اۆتونومياسى! اقاڭنىڭ بۇل تالابى - مۇلدە ۇيلەسپەيتىن تالاپ. ال، «سولتۇستىك شينجاڭ قازاق اۆتونوميالى رايونى» دەپ ۇلتتىق تەريتوريالى اۆتونوميا تالاپ ەتسە، ونىسىن تىم لاقپا تالاپ دەمەك ەمەسپىن. سەبەبى، بۇل وڭىردە ۇيعىردان قازاق سانى كوبىرەك ەكەنى راس. پارتيا وسى تۇردەگى اۆتونوميا قۇرۋعا شاقىرىپ وتىر عوي. بىراق، شينجاڭداعى التى ءجۇز مىڭ عانا شاماسىنداعى قازاققا ءتورت ميلليون ۇيعىر حالقىمەن ءباس تالاسۋدىڭ ەشقانداي قاجەتى جوق: جەر شارىندا ۇيعىر حالقىنىڭ وسى شينجاڭنان باسقا ءجيى قونىستانىپ، اتامەكەن دەپ اتالعان رايونى جوق. مەن ەندى ناقتىلى ءوز تالابىمدى قويايىن: پارتيامىزدىڭ ۇلتتىق تەريتوريالى اۆتونوميا قۇرۋعا شاقىرۋداعى نەگىزگى ماقساتى بىرەۋ عانا بولسا كەرەك. ول، ۇلتتار تەڭدىگىن ىسكە اسىرىپ، تاتۋ-ءتاتتى ىنتىماقتى سوتسياليستىك قوعام قۇرۋدىڭ قىزمەتىن وڭايلاستىرۋ عانا. ال، مەنىڭ تالابىم، وسى ماقساتتى تولىعىمەن ىسكە اسىرۋدىڭ ەڭ وڭاي جولى، اۆتونوميالىق تەرريتورياعا، ءمانساپ-دارەجەگە بۇلاي تالاسپاي-اق شەشىم تاباتىن جولى ۇلتتاردى شىنايى تەڭدىك-ىنتىماققا جەتكىزۋدىڭ تاماشا، ەڭ ومىرشەڭ ءبىر جولى، تەڭدىك-ىنتىماققا قارسى ۇلتشىلدىقتى قاتال تەرگەۋگە الىپ، سىن وتىمەن جويىپ وتىرۋ، اسىرەسە زورەكەر ۇلتشىلداردى راقىمسىزدىقپەن تىزگىندەۋ. مۇنى باسا ايتاتىن سەبەبىم، ەگەر اعا ۇلت ادامدارى زورەكەر ۇلتشىلدىقتان ۋاقىت-ۋاقىت جۋىنىپ-تازارىپ وتىرسا، شاعىن ساندى كىشى ۇلت حالقى اعاسىن ۇرىپ تا قۇتىلا المايدى، قاشىپ تا قۇتىلا المايدى. ۇلكەن بالىق كىشكەنە بالىقتىڭ اۋزىنا سيمايدى. ال، ءبىزدىڭ ۇلكەن اعامىز، جەر جۇزىندەگى كىشكەنە بالىقتىڭ ءبارى جابىلسا دا مويىمايتىن الىپ اعا عوي. سوندىقتان ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ۇلتتار تەڭدىگى شىن مانىندە ورناسا، ۇلتتار ارا الالىقتان كەلەتىن اپات جوق دەپ سەندىرە الامىن. بىزگە اۆتونوميانىڭ دا، ءمانساپ-لاۋازىمنىڭ دا قاجەتى جوق. ۇلتتار ارا كادىر-قىزمەتكەرلەر ارا تەڭدىك جاساسىن!
تىڭداۋشىلارىمنىڭ قولشاپالاعى شاتىرلاي جونەلگەندە ماڭايىما تىنتە قارادىم. احىمەتقان مەن قاتارىنداعى تورتەۋىنىڭ قولدارى عانا تىزە قۇشاقتاپ قالىپتى. تاناۋلارىن تىجىرىپ، ىرسيا قاراستى ماعان.
- ۇلتتىق ار-نامىس جوق ەكەن مىنادا! -دەپ «اقاڭ» كۇبىرلەدى دە، مەن الارا قارادىم. جاعاي اركىمنەن پىكىر سۇراستىرا كەلە، قورتىندى سوزىندە مەنىڭ پىكىرىمدى قۋاتتادى.
- ءبىز شىن مانىندەگى وسىنداي تەڭدىكتەن باسقا اۆتونوميا تالاپ ەتپەيمىز. ەگەر، الماسا بولمايتىن، شارت رەتىندە قويىلعان اۆتونوميا بولسا، ۇلكەن-كىشىلى ەكى اعانىڭ وزدەرى ءبىلىپ بەرسىن!
كورەگەن تەرگەۋشىم، «قىرسىعى بار جىگىتتى توردە وتىرعاندا يت قابادى» دەگەن ماقال بار عوي. بۇل جيىنعا قاتىناسۋشىلاردىڭ تۇگەلگە جۋىعى مەنىڭ پىكىرىمدى قۋاتتاسا دا، ءبىر سۇرى توبەتتىڭ ماعان ارس ەتە تۇسكەنىن ءسىز دە كورگەن شىعارسىز. ءوزى بۇرىن ۇلتتىق زيالىلارعا قاقپان قۇرۋ كاسىبىمەن سىزدەر جاقتان جەز قارعى تاعىنعان توبەت ەكەن. قوجالارىنا مەنى جارىپ بەرىپ، ەندى التىن قارعى تاعىنباق دامەسى بار كورىنەدى. دانىگىپ العان قىلمىستى كەڭىردەگىنەن تىرەپ قۇتىلعانىما جاۋاپتى بولا قويماسپىن!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] عۇنسۇر (ۇيعىرشا) - ەلەمەنت.
[2] باعىراز (ۇيعىرشا) - تۇيسىكسىز، جارىمەس.
