Human Rights Watch halyqaralyq qúqyq qorghau úiymy qantar oqighalaryna qatysty jasap jatqan biylikting is-әreketin mardymsyz dep esepteydi. Qazaqstanda tayauda bolghan dýrbelennen 227 adam, onyng ishinde 19 kýshtik qúrylym qyzmetkerleri qaza tapty. Myndaghan adam tútqyndalyp, olardyng tergeu abaqtysynda azap kórip jatqany turaly habarlar tarady. Qazaqstan Ýkimeti búl oqighalardy tergep jatqanyn birneshe ret mәlimdegen bolatyn.

«Qantar oqighalary» barysynda adam qúqyqtarynyng búzyluyna qatysty múqiyat tergeu jýrgizu jәne kinәlilerdi jauapqa tartu biylikting mýddesindegi júmys. Qúrbandargha qatysty әdildikti ornatpayynsha, oghan baghyttalghan is-qimyldar jýzege aspayynsha preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng jalpyúlttyq reformalary tek bos sózder bolyp qala bermek.

Alayda, biylik qolgha alghan sharalar Qazaqstan men BÚÚ-nyng kóptegen seriktesteri kýtip otyrghan  tәuelsiz tergeudi mýlde qamtamasyz ete almaydy. Bir aidan astam uaqyt búryn BÚÚ-nyng Adam qúqyqtary jónindegi toghyz jetekshi sarapshysy Qazaqstandy «adam qúqyqtary qaghidattaryna negizdelgen, memleketting narazylyq bildirushilerge qarsy kýsh qoldanuyna jol bermeytin tergeudi jýrgizuge» shaqyrdy. Biraq, eshtene jasalmady. Osynday qiyn-qystau kezende Qazaqstannyng AQSh pen Europadaghy seriktesterine elmen qalypty baylanys ústaudyng manyzy zor. Sondyqtan Qazaqstan biyligine sarapshylar úsynghan tergeu júmysyn jýrgizu el biyligine degen senimning basty sharty ekenin týsindiru kerek.

Qazaqstan biyligi  «qaruly tәrtipsizdikterdi tergeu beytarap jәne zang ayasynda jýrgizilui kerek», dep atap ótti. Ýkimet Bas prokuratura jýrgizetin qylmystyq tergeulerdi, adam qúqyqtary jónindegi ombudsmen men azaptaulardyng aldyn alu jónindegi últtyq tetik (ÚAT) jýzege asyratyn monitoringti atap kórsetti.

Prokuratura qylmystyq aiyp taghylghan 780-ge juyq adamnyng qamauda otyrghanyn, lauazymdyq ókilettikterin asyra paydalanu jәne azaptau boyynsha 170 qylmystyq is qozghalghanyn habarlady. Ombudsmen men ÚAT ústalghandardyng qúqyghyn qorghaudaghy shekteuli biyligine qaramastan qamau oryndaryna baryp óz paydalaryn tiygize alady.

Alayda, búl jauapty túlghalar men úiymdardyng qyzmeti eki jaghdayda әlsiz. Olardyng eshqaysysy tәuelsizdik alghannan keyin 227 adamnyng ólimine әkep soqqan Ortalyq Aziya tarihyndaghy eng soraqy jappay qyrghyngha әkelgen oqighalardyng birin jýieli týrde tergeu turaly, әsirese naqty jaghdaylardy tergeu turaly aityp otyrghan joq. Human Rights Watch zertteui kórsetkendey, 4 jәne 6 qantar aralyghynda Qazaqstannyng qauipsizdik kýshteri kem degende tórt jaghdayda oq atyp, kem degende esh qauip tóndirmegen 10 adamdy óltirgen. Búl kisi óltiru jaghdayy jýieli týrde tekserilui kerek.

Ekinshiden, Qazaqstan biyligi polisiya men basqa da kýsh qúrylymdary qyzmetkerlerining asyra silteuge barghandaryna dәlel tapsa da, olardy jauapkershilikke tartugha qúlyqsyz.  Mysaly, 2011 jyly Janaózende 14 adam qaytys bolghannan keyin eshqanday tәuelsiz tergeu jýrgizilgen joq. Azaptau aktilerining bolghanyn dәleldeytin senimdi dәiekter bolghanymen, zangha qayshy әreketter jasalyp, qúrbandar men olardyng otbasylaryna qatysty әdildik ornatuda mardymsyz dýniyeler jasaldy. Kópshilik qazir bolyp jatqan jaghdaylar «tura sol oqighanyng qaytalanuy ma?», dep qorqady.

Qazirgi kýni biylik bedeldi zangerler basqaratyn erikti qoghamdyq komissiyalardyng júmysyna da joghary bagha berip otyr. Qazir eki komissiya manyzdy júmys atqarady, biraq olardyng qúzyreti men resurstary shekteuli. Ayman Omarova basqaratyn «Aqiqat» komissiyasy qantar oqighalarynyng kuәgerlerinen aighaqtaryn jinaydy jәne ústalghandardyng mýddelerin qorghaydy. Prokuraturamen júmys isteytin Abzal Qúspannyng basshylyghymen qúrylghan «Amanat» komissiyasynyng qyzmeti – aldyn-ala qamau ortalyqtaryna baryp, sol jerde tútqynda otyrghan ondaghan adamnyng jaghdayyn jaqsartugha baghyttalghan. Azamattyq qoghamnyng tәuelsiz toptary, sonyng ishinde janadan qúrylghan «Qúqyq qorghau aliyansy» týrmelerdegi azaptau oqighalary men óltirilgenderding esimderi turaly aqparattardy jinaydy. Búl derekter tәuelsiz tergeude qoldanylady. Múnday zertteu jýrgizushilerding resurstary jetkilikti boluy kerek jәne shyn mәninde tәuelsiz, ashyq boluy tiyis. Sonymen qosa olar biylik organdarynyng aqparatyna qol jetkize aluy kerek.

Úiymnyng qúzyretine narazylyqqa shyqqan adamdargha zorlyq-zombylyq kórsetudi, kisi óltirudi, qúqyq qorghau organdary qyzmetkerlerin nemese basqa da adamdardy osy qúqyq búzushylyqtar ýshin yqtimal jauapkershilikke tartudy, sonday-aq azaptau aktileri turaly habarlamalardy tekseru júmystary kirui kerek. Tergeu nәtiyjeleri jariyalanuy kerek. Qazaqstan biyligi tergeu qorytyndylaryn qabyldap, qarap, qúqyq búzushylyqtargha qarsy sharalar qabyldap, kinәlilerdi jauapqa tartu mindetin moynyna aluy kerek.  Biylikting búryn adam qúqyqtarynyng búzylghany ýshin sharalar qoldanyp, kinәlilerdi anyqtap, kinәsizderdi aqmaghanyn eskere otyryp Ýkimet tergeu isterine halyqaralyq sarapshylardy qatystyruy kerek. Múnday gibridtik tergeu isi, yaghny ishki jәne halyqaralyq tergeuding birigui, sәtti bastama bolmaq.

Eger biylik halyqaralyq standarttargha sәikes keletin tergeu isterin jýrgizbese, Europadaghy qauipsizdik jәne yntymaqtastyq úiymyna (EQYÚ) qatysushy memleketter "Mәskeu tetigin" (EQYÚ ayasynda tergeu rәsimin) iske qosuy kerek, sonday-aq BÚÚ Adam qúqyqtary jónindegi kenesine mýshe elder de sharalar qabyldauy tiyis. Qazaqstan ýkimetining múnday gibridtik tergep-tekserudi úiymdastyrugha kómektesu mýmkindigi bar. Mysaly, Adam qúqyqtary jónindegi Kenesting qarauyna osynday qadamdy talap etetin qarar engizu nemese osynday qarardy qoldau.  Biyl Qazaqstan kezekti ýsh jyldyq merzimge Adam qúqyqtary jónindegi Kenesting qúramyna qayta endi. Múnday tergeuge kómektesu el ishinde de, adam qúqyqtary jónindegi keneste de Qazaqstangha degen senimdi nyghaytugha yqpal eter edi. Sonymen qatar, ol biylikting adam qúqyqtaryn tek sózben ghana emes, is jýzinde de qorghaugha dayyn ekenin kórsetedi.

Abai.kz