Human Rights Watch حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ ۇيىمى قاڭتار وقيعالارىنا قاتىستى جاساپ جاتقان بيلىكتىڭ ءىس-ارەكەتىن ماردىمسىز دەپ ەسەپتەيدى. قازاقستاندا تاياۋدا بولعان دۇربەلەڭنەن 227 ادام، ونىڭ ىشىندە 19 كۇشتىك قۇرىلىم قىزمەتكەرلەرى قازا تاپتى. مىڭداعان ادام تۇتقىندالىپ، ولاردىڭ تەرگەۋ اباقتىسىندا ازاپ كورىپ جاتقانى تۋرالى حابارلار تارادى. قازاقستان ۇكىمەتى بۇل وقيعالاردى تەرگەپ جاتقانىن بىرنەشە رەت مالىمدەگەن بولاتىن.

«قاڭتار وقيعالارى» بارىسىندا ادام قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلۋىنا قاتىستى مۇقيات تەرگەۋ جۇرگىزۋ جانە كىنالىلەردى جاۋاپقا تارتۋ بيلىكتىڭ مۇددەسىندەگى جۇمىس. قۇرباندارعا قاتىستى ادىلدىكتى ورناتپايىنشا، وعان باعىتتالعان ءىس-قيمىلدار جۇزەگە اسپايىنشا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ جالپىۇلتتىق رەفورمالارى تەك بوس سوزدەر بولىپ قالا بەرمەك.

الايدا، بيلىك قولعا العان شارالار قازاقستان مەن بۇۇ-نىڭ كوپتەگەن سەرىكتەستەرى كۇتىپ وتىرعان  تاۋەلسىز تەرگەۋدى مۇلدە قامتاماسىز ەتە المايدى. ءبىر ايدان استام ۋاقىت بۇرىن بۇۇ-نىڭ ادام قۇقىقتارى جونىندەگى توعىز جەتەكشى ساراپشىسى قازاقستاندى «ادام قۇقىقتارى قاعيداتتارىنا نەگىزدەلگەن، مەملەكەتتىڭ نارازىلىق بىلدىرۋشىلەرگە قارسى كۇش قولدانۋىنا جول بەرمەيتىن تەرگەۋدى جۇرگىزۋگە» شاقىردى. بىراق، ەشتەڭە جاسالمادى. وسىنداي قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە قازاقستاننىڭ اقش پەن ەۋروپاداعى سەرىكتەستەرىنە ەلمەن قالىپتى بايلانىس ۇستاۋدىڭ ماڭىزى زور. سوندىقتان قازاقستان بيلىگىنە ساراپشىلار ۇسىنعان تەرگەۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋ ەل بيلىگىنە دەگەن سەنىمنىڭ باستى شارتى ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ كەرەك.

قازاقستان بيلىگى  «قارۋلى تارتىپسىزدىكتەردى تەرگەۋ بەيتاراپ جانە زاڭ اياسىندا جۇرگىزىلۋى كەرەك»، دەپ اتاپ ءوتتى. ۇكىمەت باس پروكۋراتۋرا جۇرگىزەتىن قىلمىستىق تەرگەۋلەردى، ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ومبۋدسمەن مەن ازاپتاۋلاردىڭ الدىن الۋ جونىندەگى ۇلتتىق تەتىك (ۇات) جۇزەگە اسىراتىن مونيتورينگتى اتاپ كورسەتتى.

پروكۋراتۋرا قىلمىستىق ايىپ تاعىلعان 780-گە جۋىق ادامنىڭ قاماۋدا وتىرعانىن، لاۋازىمدىق وكىلەتتىكتەرىن اسىرا پايدالانۋ جانە ازاپتاۋ بويىنشا 170 قىلمىستىق ءىس قوزعالعانىن حابارلادى. ومبۋدسمەن مەن ۇات ۇستالعانداردىڭ قۇقىعىن قورعاۋداعى شەكتەۋلى بيلىگىنە قاراماستان قاماۋ ورىندارىنا بارىپ ءوز پايدالارىن تيگىزە الادى.

الايدا، بۇل جاۋاپتى تۇلعالار مەن ۇيىمداردىڭ قىزمەتى ەكى جاعدايدا ءالسىز. ولاردىڭ ەشقايسىسى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن 227 ادامنىڭ ولىمىنە اكەپ سوققان ورتالىق ازيا تاريحىنداعى ەڭ سوراقى جاپپاي قىرعىنعا اكەلگەن وقيعالاردىڭ ءبىرىن جۇيەلى تۇردە تەرگەۋ تۋرالى، اسىرەسە ناقتى جاعدايلاردى تەرگەۋ تۋرالى ايتىپ وتىرعان جوق. Human Rights Watch زەرتتەۋى كورسەتكەندەي، 4 جانە 6 قاڭتار ارالىعىندا قازاقستاننىڭ قاۋىپسىزدىك كۇشتەرى كەم دەگەندە ءتورت جاعدايدا وق اتىپ، كەم دەگەندە ەش قاۋىپ توندىرمەگەن 10 ادامدى ولتىرگەن. بۇل كىسى ءولتىرۋ جاعدايى جۇيەلى تۇردە تەكسەرىلۋى كەرەك.

ەكىنشىدەن، قازاقستان بيلىگى پوليتسيا مەن باسقا دا كۇش قۇرىلىمدارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ اسىرا سىلتەۋگە بارعاندارىنا دالەل تاپسا دا، ولاردى جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋعا قۇلىقسىز.  مىسالى، 2011 جىلى جاڭاوزەندە 14 ادام قايتىس بولعاننان كەيىن ەشقانداي تاۋەلسىز تەرگەۋ جۇرگىزىلگەن جوق. ازاپتاۋ اكتىلەرىنىڭ بولعانىن دالەلدەيتىن سەنىمدى دايەكتەر بولعانىمەن، زاڭعا قايشى ارەكەتتەر جاسالىپ، قۇرباندار مەن ولاردىڭ وتباسىلارىنا قاتىستى ادىلدىك ورناتۋدا ماردىمسىز دۇنيەلەر جاسالدى. كوپشىلىك قازىر بولىپ جاتقان جاعدايلار «تۋرا سول وقيعانىڭ قايتالانۋى ما؟»، دەپ قورقادى.

قازىرگى كۇنى بيلىك بەدەلدى زاڭگەرلەر باسقاراتىن ەرىكتى قوعامدىق كوميسسيالاردىڭ جۇمىسىنا دا جوعارى باعا بەرىپ وتىر. قازىر ەكى كوميسسيا ماڭىزدى جۇمىس اتقارادى، بىراق ولاردىڭ قۇزىرەتى مەن رەسۋرستارى شەكتەۋلى. ايمان وماروۆا باسقاراتىن «اقيقات» كوميسسياسى قاڭتار وقيعالارىنىڭ كۋاگەرلەرىنەن ايعاقتارىن جينايدى جانە ۇستالعانداردىڭ مۇددەلەرىن قورعايدى. پروكۋراتۋرامەن جۇمىس ىستەيتىن ابزال قۇسپاننىڭ باسشىلىعىمەن قۇرىلعان «امانات» كوميسسياسىنىڭ قىزمەتى – الدىن-الا قاماۋ ورتالىقتارىنا بارىپ، سول جەردە تۇتقىندا وتىرعان ونداعان ادامنىڭ جاعدايىن جاقسارتۋعا باعىتتالعان. ازاماتتىق قوعامنىڭ تاۋەلسىز توپتارى، سونىڭ ىشىندە جاڭادان قۇرىلعان «قۇقىق قورعاۋ اليانسى» تۇرمەلەردەگى ازاپتاۋ وقيعالارى مەن ولتىرىلگەندەردىڭ ەسىمدەرى تۋرالى اقپاراتتاردى جينايدى. بۇل دەرەكتەر تاۋەلسىز تەرگەۋدە قولدانىلادى. مۇنداي زەرتتەۋ جۇرگىزۋشىلەردىڭ رەسۋرستارى جەتكىلىكتى بولۋى كەرەك جانە شىن مانىندە تاۋەلسىز، اشىق بولۋى ءتيىس. سونىمەن قوسا ولار بيلىك ورگاندارىنىڭ اقپاراتىنا قول جەتكىزە الۋى كەرەك.

ۇيىمنىڭ قۇزىرەتىنە نارازىلىققا شىققان ادامدارعا زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋدى، كىسى ءولتىرۋدى، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىن نەمەسە باسقا دا ادامداردى وسى قۇقىق بۇزۋشىلىقتار ءۇشىن ىقتيمال جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋدى، سونداي-اق ازاپتاۋ اكتىلەرى تۋرالى حابارلامالاردى تەكسەرۋ جۇمىستارى كىرۋى كەرەك. تەرگەۋ ناتيجەلەرى جاريالانۋى كەرەك. قازاقستان بيلىگى تەرگەۋ قورىتىندىلارىن قابىلداپ، قاراپ، قۇقىق بۇزۋشىلىقتارعا قارسى شارالار قابىلداپ، كىنالىلەردى جاۋاپقا تارتۋ مىندەتىن موينىنا الۋى كەرەك.  بيلىكتىڭ بۇرىن ادام قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلعانى ءۇشىن شارالار قولدانىپ، كىنالىلەردى انىقتاپ، كىناسىزدەردى اقماعانىن ەسكەرە وتىرىپ ۇكىمەت تەرگەۋ ىستەرىنە حالىقارالىق ساراپشىلاردى قاتىستىرۋى كەرەك. مۇنداي گيبريدتىك تەرگەۋ ءىسى، ياعني ىشكى جانە حالىقارالىق تەرگەۋدىڭ بىرىگۋى، ءساتتى باستاما بولماق.

ەگەر بيلىك حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس كەلەتىن تەرگەۋ ىستەرىن جۇرگىزبەسە، ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا (ەقىۇ) قاتىسۋشى مەملەكەتتەر "ماسكەۋ تەتىگىن" (ەقىۇ اياسىندا تەرگەۋ ءراسىمىن) ىسكە قوسۋى كەرەك، سونداي-اق بۇۇ ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كەڭەسىنە مۇشە ەلدەر دە شارالار قابىلداۋى ءتيىس. قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ مۇنداي گيبريدتىك تەرگەپ-تەكسەرۋدى ۇيىمداستىرۋعا كومەكتەسۋ مۇمكىندىگى بار. مىسالى، ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كەڭەستىڭ قاراۋىنا وسىنداي قادامدى تالاپ ەتەتىن قارار ەنگىزۋ نەمەسە وسىنداي قاراردى قولداۋ.  بيىل قازاقستان كەزەكتى ءۇش جىلدىق مەرزىمگە ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كەڭەستىڭ قۇرامىنا قايتا ەندى. مۇنداي تەرگەۋگە كومەكتەسۋ ەل ىشىندە دە، ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كەڭەستە دە قازاقستانعا دەگەن سەنىمدى نىعايتۋعا ىقپال ەتەر ەدى. سونىمەن قاتار، ول بيلىكتىڭ ادام قۇقىقتارىن تەك سوزبەن عانا ەمەس، ءىس جۇزىندە دە قورعاۋعا دايىن ەكەنىن كورسەتەدى.

Abai.kz