Qazaqstandaghy 2022 jylghy qantardaghy qandy oqighanyng shyghu sebepterin jan-jaqty saraptar bolsaq, onyng san qyrly ekeni dausyz nәrse. Atap aitqanda, ekonomikalyq-әleumettik mәselelerden bastau alghan,  sonyng ishinde negizi jer qatynastarynyng dúrys rettelmeuinen shyqqan depressivti auyldardyng mýshkil jaghdayy, tabystyng azdyghy, kýnnen-kýnge úlghayghan júmyssyzdyq, azyq-týlik tauarlarynyng qymbatshylyghy, halyqtyng nesiyege shash etekten batyp, ony tóley almauy, jastardyng bilim aluy men mamandyghyna oray júmys tabu, baspanaly bolu mәselelerining sheshiluding ornyna kýrdelene týsuine úlasty. Osylargha qosa, eldi jaylaghan jemqorlyq, әsirese júmysqa ornalasu kezindegi, biznes jýrgizudegi, nesie aludaghy әdiletsizdikter bolashaqqa degen ýmitting ýziluine әkeldi.

Últtyq qúndylyqtardyng jetkilikti dәrejede nasihattalmauy, últtyq iydeologiyanyng qalyptaspauy, jastardyng qúqyqtyq tәrbiyesinde jiberilgen orny tolmas kemshilikter, olardyng zang talaptaryn bilmeui, jauapkershilikti sezinbeui, sonday-aq, jastardyng arasynda әrtýrli sektalyq diny aghym ókilderi uaghyzynyng erkin jәne belsendi júmys isteuine, olargha yqpal etuge mýmkindikting berilui mәselening kýrdeli de kóp qyrly ekenin kórsetedi.

Qantardaghy tragediya Qazaqstan qoghamyndaghy qordalanghan әleumettik-ekonomikalyq jәne ruhany mәselelermen qatar sayasy problemalardyng pisip jetiluin tezdetuge әlemdik pandemiyanyng da әserin joqqa shygharmaydy. Olar jyldar boyyna jalghasqan jýieli týrdegi jemqorlyq, jaghympazdyq pen kózboyaushylyq kesirinen halyqtyng mún-múqtajy eskerilmey, eldegi ózekti problemalar sheshilmey, biylik pen halyqtyng arasyndaghy baylanystyng jinishkerip ýziluding aldyndaghy túrghandyghynyng kórsetkishin dәleldedi. Ásirese ol baylar men kedeyler arasyndaghy әleumettik tensizdikting terendeuimen jalghasyp qarapayym búharany shiryqtyrdy. Otyz jyldyq tәuelsizdik qarsanynda elde revolusiyalyq jaghday pisip-jetilip, odan әri ol biylik tóniregindegi toptasqan yqpaldy elitanyng sayasy intrigasyna úlasty.  Nәtiyjesi qasiretti qantar oqighasyna әkeldi. Osynday jaghdaylar әlemdik tarihta qaytalanyp jatsa da, ókinishke qaray, bizder odan dúrys sabaq ala almadyq.

Maqalamyzda jogharyda aitylghan týrli sebepterding ishinen tragediyalyq jaghdaygha yqpal etushi bir ghana mәseleni bólip alyp, soghan toqtalghandy jón kórdik. Qantar oqighasyna deyin de, odan keyin de bizdi oilandyratyn mәsele múqtaj jandargha (jeke túlghalar men  úiymdargha  memlekettik instituttargha) materialdyq kómek kórsetuge baghyttalghan is-әreket mәselesi bolmaq. Búl Qazaqstandy aitpaghannyng ózinde әlemdegi damyghan alpauyt elderding ózin  alandatyp otyrghan ózekti mәsele. Ol izgilikke negizdelgen qayyrymdylyq nemese meyirimdilik is-sharalary.

Qayyrymdylyq - kómekti qajet etushilerge (adam jәne barlyq tirshilik iyelerine) bildiriletin sýiispenshilik pen naqty kómek. Qayyrymdylyq izgilikting anyq kórinisi bolyp tabylady. Qayyrymdylyq - adamnyng asyl qasiyetterining biri. Kisining ainalasyndaghy adamdargha degen yqylasy men kómegin adamgershilik qarym-qatynastaryn bildiredi.

Ony әlemdik ghylymda keng úghymda «filontropiya», al bizde «mesenattyq» dep týsinsek, qazaqtar ejelden-aq, qarapayym tilde «qayyrymdylyq» dep ataghan. Al endi onyng anyqtamasyn ghylymy әdebiyetterde «filantropiya  - múqtaj túlghalargha (jeke túlghalar, úiymdar memlekettik instituttargha, memleketterge) materialdyq kómek kórsetuge baghyttalghan is-әreket» [1] - dep kórsetedi.  Onymen qarjylyq mýmkindikteri bar bay adamdar ainalysady. Ádette әlemning eng bay adamdarynyng әl auqatyn  amerika dollarymen eseptep, Forbes  qarjylyq jurnaly jariyalap túrady. Mәlimet  boyynsha 2001 jyly әlemde 564 milliarderler bolsa, 2019 jyly olardyng sany 2153-ke jetti[2]. Colardyng qataryna qazaqstandyq azamattar da kiredi. 2019 jylghy mәlimet boyynsha bizding eldegi eng bay bes adamnyng tizimide bar boldy[3]. Býgingi tanda qazaqstandyq qoghamda búl úghym kópshilikke «mesenat» retinde kenirek tanylghan. Biraq, filantroptar men mesenattardyng úqsastyghymen qatar aiyrmashylyqtary da bar. Ol basqa taqyryp, degenmen qysqasha aita keteyik. Bizding oiymyzsha mesenat óner adamdaryna qamqorlyq jasaydy, al filantorp – jalpylama úghym, ol múqtaj jandargha qyzmet salasyna qaramastan kómegin ayamaydy.

Otyz jyldyq tәuelsizdik barysynda «Qayyrymdylyq jasasan, qayyryn ózing kóresin», - degen maqaly qazaq xalqynyng baylary men biyligine arnalghan tikeley arnalsa da, biylik basyndaghy jәne sonyng manayyna toptasqan gibridtengen biznes-elitagha Preziydent ashyq aitqan 162 adamnyng qaperine kirmese kerek. Búdan olar tipti qayyrymdylyq jasamady degen oy tuyndap qalmauy kerek. Áriyne, jasady, biraq ol qanday dәrejede. Qazaqstandyq mesenattar bar, olardyng júmys jasau erekshelikteri qanday әngime osyghan baylanysty. Anyqtama boyynsha, «Mesenat-ózining jeke qarajatynan ghylym, óner, bilimning damuyna erikti týrde qaytarymsyz materialdyq kómek beretin túlgha» [4]. (Búl atau imperator Avgust túsyndaghy aqyndar men suretshilerdin, ónerding qoldaushysy, yaghny sponsory bolghan ejelgi etrusk otbasynan shyqqan Gay Silinius Mesenas (Mekenat; lat. Gaius Cilnius Maecenas) atty rim dvoryanining atymen baylanysty). Biraq, jogharydaghy anyqtamagha say bizding elde júmys jasaugha mýmkindik bar ma?

Bizding elde qayrymdylyqqa negizdelgen qorlar qúru jaghynan eshqanday qiynshylyqtar joq. Jekelegen túlghalardyng atyndaghy qorlardan bastap, memlekettik, últtyq qorlar barshylyq. Olardyn  naqty sanyn aiqyndap aitu ýshin ol jeke zertteudi qajet etedi. Jekelegen túlghalardyng (aqyn-jazushy, batyrlar t.b.) atyndaghy qorlar belgili sala boyynsha tanymal qayratkerlerding enbekterin nasihattaugha arnalghan. Sonymen qatar kóptegen arnayy qayyrymdylyq qorlary da bar. Olar qoghamda qayyrymdylyqqa, meyirimdilikke negizdelip, qinalghandargha kómek kórsetu baghytynda júmys jasaydy. Mysaly, kópshilik búqaragha tanymal «Bauyrjan» qayyrymdylyq qory ýnemi «Altyn jýrek» atty bayqauyn ótkizip, demeushilik jasaghan úiymdar men jekelegen adamdardy marapattap, ózgelerdi de yntalandyryp keledi. Sol siyaqty «Erikti Meyirimdik Qogham» atty qor densaulyghy dimkәs, auru balalardy emdeuge qarjylay kómek berip jatqany mәlim. Eng negizgi mәsele qorlardyng sanynda emes, olardyng júmys sapasy men óz mindetterin adal atqaruynda bolyp otyr. Jekelegen qorlardyng júmysy erikti týrde jasalatyn qoghamdyq sharalar. Ol ýshin onyng jetekshileri ar aldynda ózderi jauap bere jatar. Elimizdegi ekonomikalyq jaghdaydy túraqtandyryp, daghdarysqa qarsy túrugha arnalghan «Samúryq-Qazyna» Últtyq qory men óndiriske qan jýgirtip, damytugha negizdelgen «Bәiterek» holdingi ózderining negizgi missiyasyn atqara almay otyrsa, Birynghay jinaqtau zeynetaqy qory, Medisinalyq saqtandyru qorlarynyng qyzmetteri alayaqtyqpen baylanystylyghy kópshilikke mәlim. Bizding býgingi әngimemiz memleket esebinen bayyghan túlghalardyng qúrghan qorlardyng qayyrymdylyq jasauy jayynda bolmaq.

Elimizde tipti 2015 jylghy 16 qarashada Qazaqstan Respublikasynyng «Qayyrymdylyq turaly» Zanyda qabyldandy. Onda demeushi, demeushilik qyzmet, erikti qayyrmaldyqtar, qayyrymdylyq granty, qayyrymdylyq volonteri, mesenat, mesenattyq qyzmet, nysanaly kapital (endaument), filantrop, filantropiyalyq qyzmet siyaqty terminderge anyqtamalar da berildi.

Bizdegi biznes-elitagha tiyeseli qorlar qayyrymdylyghynyng basty ereksheligi tómendegidey:

Birinshiden, Qazaqstandyq qolynda biylik pen qatar baylyq qatar toptasqan kýshtilerding qayyrymdylyghy alpys ailaly sayasatqa negizdeldi. Al ol sayasattyng basty maqsaty - halyqtyng sýiispenshiligin jaulap alu bolyp tabylatyny belgili. Ol turaly kóptegen moralidyq shygharmalardyng avtory fransuz jazushysy  Fransua VI de Laroshfuko HVIII ghasyrda-aq aitqan bolatyn[5]. Degenmen, jogharyda qabyldanghan zang formalidi týrde júmys jasap, әsirese qazaqstandyq biznes-elita ýshin salyqtan jaltarudyng zandastyrylghan danghyl jolyna ainaldy. Oghan dәlel retinde kóptegen mysaldardy keltiruge bolady.

Ekinshiden, «Missiyamyz – talantty jastargha kómek kórsetu, qoghamdyq manyzdy әleumettik jobalardy qoldau arqyly qoghamnyng sheksiz әleuetin damytu. Ghylym jәne óner jolyndaghy talantty jastardy qoldau ýshin jan-jaqty qolayly jaghday jasaugha tyrysu» - degen úranmen júmys jasaghan Elbasynyng qorynan bastap sany men sapasy sәikes kelmeytin kózboyaushylyqqa negizdelgen qorlar shyndyghynda qarapayym halyqtan alys boldy. Búl qorlardyng eng basty missiyasy óz baylyqtaryn qaytken kýnde saqtap qana qoymay ony eselep kóbeytuge negizdelgendey.

Ýshinshiden, songhy jyldary azamattyq qoghamda «Qayyrymdylyqty kóbine Alla jolynda jýrgender jasaugha tiyis»-degen teris úghymdar qalyptasty. Qazaqstanda qayyrymdylyq - qadirli is ekenin tek shirkeuler men mýftiyattardaghy jәy bir uaghyz retinde qabyldandy. Jalpy, memlekettik sayasatta osyghan tiyisti dәrejede kónil bólinbedi.

Qayyrymdylyq - jeke túlghanyng boyyndaghy eng jaghymdy qasiyetterding biri bolyp esepteledi. Onday adam ýshin ruhany qúndylyqtar materialdyq qúndylyqtardan joghary túrady. Olar ózining janashyrlyghymen jәne taza niyetimen erekshelenip, múqtaj adamdardyng qajettilikterine nemqúrayly qaramay, olargha barynsha kómek kórsetuge tyrysady. Býgingi tanda ókinishke oray, qoly ashyq, jomart azamattardyng sany azayyp keledi, adamdar kez-kelgen jaghdayda, birinshi kezekte óz paydalaryn oilap túrady.

Ashkózdik pen sarandyqtan alys bolyp aulaq jýrmesek, iygi ister jasamasaq, adamdyq keypimizdi joghaltyp alu qaupi bar. Jomarttyq qasiyeti bar qayyrymdy túlghalardy únatpaytyn adam kemde-kem. Onday túlghalar adamdarmen tek materialdyq qúndylyqtarymen ghana emes, sonymen birge jan dýniyesining ruhanilyq baylyghymen de bólisedi. Qayyrymdy adam jaqsy isterdi kópshilikting alghysyn alu ýshin jasamaydy, ol múqtajdardy kishkene bolsa da baqytty etkisi keledi. Qolynda túrghan zat ózine qajet bola túra, ony artyq sóz aitpastan qinalmay basqagha bere alatyn túlgha. Biz osynday keremet jandardy ýlgi tútyp shyn qúrmettekuge tiyispiz. Ókinishke oray, býgingi tanda jastar «meyirimdilik» degen sózdi siyrek estiydi jәne maghynasyn tolyq týsinbeydi. Ol memlekettik dәrejede ózekti dep qarastyrylmaghan. Bizding oiymsha, meyirimdilik degenimiz – qiyn jaghdaygha tap bolghan adamgha shyn jýrekten qoldau kórsetip, basqa adamnyng baqyty ýshin óz uaqytyndy, aqshandy nemese densaulyghyndy qúrban etu. Jasóspirimderding arasynda  qatygez, ózimshil jәne maqtanshaq balalardyng sany artyp barady. Ýlken adam sýrinip nemese qúlap qalsa, ony demep, qoldaudyng ornyna, úyaly telefonnyng kamerasyna týsiru birinshi kezekte túrady. Sondyqtan, ata-analardan bastap balalardyn, jalpy qoghamdyq tәrbiyege memleket erekshe kónil audaruy kerek.

Óz kezeginde «Ózin ghana oilaghan, Jamandyqtyng belgisi. Ózgeni de oilaghan, Adamdyqtyng belgisi. Ýlgili sóz bilmegen, Nadandyqtyng belgisi. Bar-joghyna qaramas, Anyq jomart, er kisi»[6] - dep aityp ketken sauaty bolmasa da, dalanyng dara dilmary bolghan Birjan saldyng shәkirti Shaghyray Tóbetúly óz úrpaghynyng HHI ghasyrda osy qantar qyrghynyna tap bolatynyn boljap ketkendey. Osy óleng joldary arqyly adam sanasyna qayyrymdylyqqa negizdelgen jomarttyqtyng qanday ekenin kórsetken.

Al qazaqta  kýndelikti jii qoldanylyp otyratyn dana sózderining biri: «Keng bolsang – kem bolmaysyn»-deudin  mәnine terenirek ýnilsek, onda olar adam boyyndaghy jomarttyq, qayyrymdylyq, meyirimdilik qasiyetterdi menzep otyr. Yaghni, qarapayym adam ýshin tórt qúbylasy teng boludan artyq baqyt joq degendi bildiredi.

Osy baqytqa barar joldaghy jiberiletin qatelikterge toqtalsaq. Shyndyghynda, ol biz ashyp otyrghan janalyq emes, biraq, ómir kórsetip otyrghanday әlemdegi eng bay filantroptardyng jiberetin 5 qateligining Qazaqstanda da tolyqtay qaytalanuy osy qantar oqighasynyng negizgi  sebebining biri  dep oilaymyn.

Býkil әlemde әleumettik kәsipkerlikpen jәne qayyrymdylyqpen ainalysatyn biznesmenderding sany kýn sanap artqanymen, janadan bastaghandardyng barlyghy derlik birdey qatelikterdi qaytalap, al olardyng azdaghan bólikteri ghana sәtsizdikterge tótep berip,  qatelikterdi jibermey, odan aulaq bola alady. Filantropiyalyq strategiyany jasaudyng sheberi jәne osy mәsele jónindegi Forbes jurnalynyng kenesshisi Kris Patnem-Uokerliydin  filantroptar men jeke qor qúryltayshylary jiberetin eng basty qatelikterge toqtalayyq.

№1 qatelik: nemqúrayly kózqaras

Ózinizding qorynyzdy ashyp, komanda jinap, anda-sanda ishte bolyp jatqandy baqylap otyru jetkilikti - jәne sizdi qazirding ózinde mesenat dep ataugha bolady degen keng taralghan mif bar. Bay adamdar qayyrymdylyqpen ainalysa bastaghanda, nege ekeni belgisiz, búl biznes siyaqty auyr júmys emes dep oilaydy. Nemese olar tabysty biznes qúrghandyqtan, olar jetimdik nemese ýisizdik mәselelerin qalay sheshuge bolatynyn jaqsy biledi. Bizneste әrkimning strategiyasy bar, adamdar ýnemi jana nәrselerdi ýirenedi, kenes beredi, forumdargha barady, zertteulerge tapsyrys beredi, al qayyrymdylyq qoryna kelgende, olar óz betimen ómir sýre alady dep oilaydy. Tabysty jәne tiyimdi filantrop bolu ýshin damumen ainalysu kerek. Ózinizdi filantrop retinde investisiyalau, qyzmetkerlerge, júmys istep túrghan qamqorshylar kenesin qúrugha, infraqúrylymgha, strategiyany qalyptastyrugha investisiyalau manyzdy – barlyghy uaqyt pen aqshany talap etedi.

№2 qatelik: jabyqtyq

Qayyrymdylyqtyng damuyna qorqynyshtyng әrtýrli týrleri ýlken kedergi jasaydy. Sizding atynyzgha aitylghan syndy estu, qayyrymdylyqpen ainalysyp jatqanynyzdy moyyndau, aqshanyz turaly aitu. Barlyghy jomart adamdar retinde kóringisi keledi jәne synnan qatty qorqady, sondyqtan kóptegen mesenattar ózderining qorlaryn jariya etpey, ózderining úyashyghynda otyrudy jón kóredi. Biraq, ókinishke oray, tiyimdi filantropiyany osylaysha ýirenu mýmkin emes. Eger siz eshkimmen aralaspasanyz, úiym damuyn toqtatady.

№3 qatelik: jauapsyzdyq

Ýlken baylyq - ýlken jauapkershilik. Iri kapitaldyng barlyq iyeleri aqshanyng ziyandy boluy mýmkin ekenin týsinbeydi jәne kómek әrqashan olar úsynghan nysanda paydaly bola bermeydi. Biz adamdardyng úzaq merzimdi qajettilikterin qarastyruymyz kerek. Kómek kórsetuding saldary jәne aqshanyng naqty ne istey alatyny turaly oilanbasqa bolmaydy. AQSh shtatyndaghy iri donor auruhananyng janynan ispandyq qauymdastyq ýshin auruhana saldy, ol da ispandyqtargha kómektesti. Sonyng saldarynan biraz jyldan keyin súranys bolmaghandyqtan jabugha mәjbýr boldy. Kóbinese adamdar qyzmetterdi tútynushylardyng naqty bilimi men saualnamasymen rastalmaghan jobalardy óz iydeyalary negizinde tandaydy.

№4 qatelik: strategiyanyng bolmauy

Adamdar qayda bara jatqanyn bilmegen kezde, ilgerileu jәne damu prinsiypi mýmkin emes. Kóptegen filantroptar barlyghyna birden kómekteskisi keledi jәne bir nәrsege shoghyrlanbaydy, biraq ekinshi jaghdayda qor men onyng negizin qalaushynyng maqsattary men strategiyasy qanday ekenin týsinu manyzdy. Strategiyany qúrastyru eshqashan kesh emes jәne aldaghy 10 jyldy josparlaudyng qajeti joq. Degenmen, úiymnyng eki-ýsh jyl ishinde qanday әleumettik nәtiyjege qol jetkizgisi keletinin, qúryltayshynyng bolashaqta qanday qayyrymdylyq týrin jasaghysy keletinin týsinu manyzdy. Múnday súraqtardy eki-ýsh jyl sayyn ózinizge qoyyp, basymdyqtardy belgilep, baghdarlamalardy oilastyryp otyru manyzdy.

№5 qatelik: burokratiya

Kóbinese iri úiymdar naghyz burokratiyalyq kenselerge ainalady. Olardyng missiyasy men strategiyalyq jospary bar, olar óte úzaq uaqyt sheshim qabyldaydy biraq algha jyljymaydy. Qúryltayshylardyng kelisiminsiz manyzdy sheshim qabylday almaytyn qorlar bar jәne olardyng uaqyttary joq qoldary tiymeydi,  tym bos emes adamdar, sondyqtan olarmen baylanysu ýshin birneshe ay qajet.

Burokratiya qor ashyq bolghysy kelgende de damidy, biraq sonymen birge tym kóp qújat jasaydy. Bir qor kenesshi shaqyrmas búryn sektor mamandarynan keminde ýsh tolyq úsynys aluy kerek. Búl ashyqtyq ýshin manyzdy ma? Joq. Búl sizding jәne sarapshylardyng uaqytty bosqa ketiruine әkeledi.

Kóbinese qúryltayshylar kýrdelirek nәrselerdi qarapayym etuding ornyna qarapayym nәrselerdi qiyndatyp jiberedi. Bir otbasylyq qor qayyrymdylyq josparyn jasap, qayyrymdylyqqa basymdyq bermek boldy deyik. Al jospar boyynsha júmys eki jylgha sozyluy kerek edi. Býkil otbasy jylyna bir –aq mәrte kezdesip, bir ret telefonmen sóilesetin bolyp shyqty. Olar bir jyl kenesshi izdeudi, al ekinshi jyly jospardy talqylaudy josparlaydy delik. Qazirgi әlem tym jyldam ómir sýredi: sondyqtan da, ózgeristerge ilesu, ýirenu, ózgertu manyzdy[7].

Jalpygha ortaq Kris Patnem-Uokerli  aiqyndaghan nemqúrayly kózqaras, jabyqtyq, jauapsyzdyq, strategiyanyng bolmauy jәne burokratiya saldarynan  jәne biz kórsetken qazaqstandyq biznes-elitagha tәn kemshilikterding saldarynyng әserinen de elimizde qantar qyrghyny oryn aldy.

Jalpy, qorytyndylay kele, qazaq baylary qayyrymdylyqtyng dәstýrli tamyrynan aiyrylyp tәuelsizdik alghan songhy 30 jylda Qazaqstanda jana qalyptasqan biylik tóniregindegi jergilikti biznes-elita oligopoliyalgha ainalghanymen naghyz mesenatqa nemese filantropqa ainalyp ýlgermedi. Ol turaly preziydent Q.K.Toqaev qantar oqighasynan keyingi televiydeniyege bergen alghashqy interviuinde «kórshiles Ózbekstannyn  baylary shetelde jasaghan jeke qarajattarymen kelip óz Otandary ýshin ne jasau kerek dep Preziydentten súrasa, bizding baylar Qazaqstanda jasaghan qarajatty shetel asyrugha tyrysady» [8]degen pikirdi aitugha mәjbýr boldy.

Jaqynda ghana, Preziydent Q.K.Toqaev halyqtyng barlyq tobynyng tabysy ekonomikanyng ósuimen qatar jýrui qajet ekenin, biraq býgingi el jaghdayynda búlay emestigin, tek oligarhtar tabysy ghana eselep ósip kelgenin, erkin naryq shektelip, ózindik oligopoliya qalyptasqanyn ashyq aitty. Ony ghalymdar men qatar joghary biylik esholonyndaghy adamdar da joqqa shygharmaydy. Osyghan baylanysty elding «jana ekonomikalyq túghyryn» qalyptastyrudy qolgha alyp, zamanauy әleumettik baghdary bar naryqtyq ekonomika qúryp, damytudy maqsat etip qoydy. Qazaqstan azamaty  retinde әrqaysymyz qantar oqighasynan sabaq ala otyryp, sapasy jogharyda kórsetilgendey biznes-elitagha iyek artpay, Preziydentimizdi qoldap, birligimizdi kórsetip, el damuyna óz ýlesimizdi qosuymyz kerek.

Paydalanylghan әdebiyetter tizimi

1. Oryssha-qazaqsha týsindirme sózdik: Áleumettanu jәne sayasattanu boyynsha / Jalpy redaksiyasyn basqarghan e.gh.d., professor E. Aryn - Pavlodar: «EKO» GhÓF. 2006. - 569 b. ISBN 9965-808-89-9

2.  https://www.forbes.com/billionaires/#22d047ae251c

3. Qazaqstannyng eng bay 50 adamy

4. Ensiklopedicheskiy slovari Brokgauza y Efrona : v 86 t. (82 t. y 4 dop.). - SPb., 1890-1907.

5. Fransua de La Roshefuko (1613-1680) – kórnekti fransuz jazushysy jәne morali filosofy. Ol әlem әdebiyeti tarihyna europalyqtardyng kóptegen úrpaqtary ýshin kýndelikti filosofiyanyng kodyna ainalghan «Maksimy» aforizmder jinaghynyng avtory retinde belgili.

6. «Qazaqstan»: Últtyq ensklopediya / Bas redaktor Á. Nysanbaev – Almaty «Qazaq ensiklopediyasy» Bas redaksiyasy, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX tom 18 bólim

7. Oliga Pavlova // Medvejiya usluga: pyati glavnyh oshibok bogateyshih filantropov. (Kris Patnem-Uokerly )  Forbes Contributor

8. Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti Q.K. Toqaevtyng «Habar-24» kanalynyng tilshisine bergen súhbaty 29.01.2022

Jomart Qúdaybergenúly Simtikov,

sayasy ghylymdarynyng doktory

Abai.kz