قازاقستانداعى 2022 جىلعى قاڭتارداعى قاندى وقيعانىڭ شىعۋ سەبەپتەرىن جان-جاقتى ساراپتار بولساق، ونىڭ سان قىرلى ەكەنى داۋسىز نارسە. اتاپ ايتقاندا، ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك ماسەلەلەردەن باستاۋ العان،  سونىڭ ىشىندە نەگىزى جەر قاتىناستارىنىڭ دۇرىس رەتتەلمەۋىنەن شىققان دەپرەسسيۆتى اۋىلداردىڭ مۇشكىل جاعدايى، تابىستىڭ ازدىعى، كۇننەن-كۇنگە ۇلعايعان جۇمىسسىزدىق، ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنىڭ قىمباتشىلىعى، حالىقتىڭ نەسيەگە شاش ەتەكتەن باتىپ، ونى تولەي الماۋى، جاستاردىڭ ءبىلىم الۋى مەن ماماندىعىنا وراي جۇمىس تابۋ، باسپانالى بولۋ ماسەلەلەرىنىڭ شەشىلۋدىڭ ورنىنا كۇردەلەنە تۇسۋىنە ۇلاستى. وسىلارعا قوسا، ەلدى جايلاعان جەمقورلىق، اسىرەسە جۇمىسقا ورنالاسۋ كەزىندەگى، بيزنەس جۇرگىزۋدەگى، نەسيە الۋداعى ادىلەتسىزدىكتەر بولاشاققا دەگەن ءۇمىتتىڭ ۇزىلۋىنە اكەلدى.

ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ جەتكىلىكتى دارەجەدە ناسيحاتتالماۋى، ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ قالىپتاسپاۋى، جاستاردىڭ قۇقىقتىق تاربيەسىندە جىبەرىلگەن ورنى تولماس كەمشىلىكتەر، ولاردىڭ زاڭ تالاپتارىن بىلمەۋى، جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنبەۋى، سونداي-اق، جاستاردىڭ اراسىندا ءارتۇرلى سەكتالىق ءدىني اعىم وكىلدەرى ۋاعىزىنىڭ ەركىن جانە بەلسەندى جۇمىس ىستەۋىنە، ولارعا ىقپال ەتۋگە مۇمكىندىكتىڭ بەرىلۋى ماسەلەنىڭ كۇردەلى دە كوپ قىرلى ەكەنىن كورسەتەدى.

قاڭتارداعى تراگەديا قازاقستان قوعامىنداعى قوردالانعان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە رۋحاني ماسەلەلەرمەن قاتار ساياسي پروبلەمالاردىڭ ءپىسىپ جەتىلۋىن تەزدەتۋگە الەمدىك پاندەميانىڭ دا اسەرىن جوققا شىعارمايدى. ولار جىلدار بويىنا جالعاسقان جۇيەلى تۇردەگى جەمقورلىق، جاعىمپازدىق پەن كوزبوياۋشىلىق كەسىرىنەن حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجى ەسكەرىلمەي، ەلدەگى وزەكتى پروبلەمالار شەشىلمەي، بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسىنداعى بايلانىستىڭ جىڭىشكەرىپ ءۇزىلۋدىڭ الدىنداعى تۇرعاندىعىنىڭ كورسەتكىشىن دالەلدەدى. اسىرەسە ول بايلار مەن كەدەيلەر اراسىنداعى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ تەرەڭدەۋىمەن جالعاسىپ قاراپايىم بۇھارانى شيرىقتىردى. وتىز جىلدىق تاۋەلسىزدىك قارساڭىندا ەلدە رەۆوليۋتسيالىق جاعداي ءپىسىپ-جەتىلىپ، ودان ءارى ول بيلىك توڭىرەگىندەگى توپتاسقان ىقپالدى ەليتانىڭ ساياسي ينتريگاسىنا ۇلاستى.  ناتيجەسى قاسىرەتتى قاڭتار وقيعاسىنا اكەلدى. وسىنداي جاعدايلار الەمدىك تاريحتا قايتالانىپ جاتسا دا، وكىنىشكە قاراي، بىزدەر ودان دۇرىس ساباق الا المادىق.

ماقالامىزدا جوعارىدا ايتىلعان ءتۇرلى سەبەپتەردىڭ ىشىنەن تراگەديالىق جاعدايعا ىقپال ەتۋشى ءبىر عانا ماسەلەنى ءبولىپ الىپ، سوعان توقتالعاندى ءجون كوردىك. قاڭتار وقيعاسىنا دەيىن دە، ودان كەيىن دە ءبىزدى ويلاندىراتىن ماسەلە مۇقتاج جاندارعا (جەكە تۇلعالار مەن  ۇيىمدارعا  مەملەكەتتىك ينستيتۋتتارعا) ماتەريالدىق كومەك كورسەتۋگە باعىتتالعان ىس-ارەكەت ماسەلەسى بولماق. بۇل قازاقستاندى ايتپاعاننىڭ وزىندە الەمدەگى دامىعان الپاۋىت ەلدەردىڭ ءوزىن  الاڭداتىپ وتىرعان وزەكتى ماسەلە. ول ىزگىلىككە نەگىزدەلگەن قايىرىمدىلىق نەمەسە مەيىرىمدىلىك ءىس-شارالارى.

قايىرىمدىلىق - كومەكتى قاجەت ەتۋشىلەرگە (ادام جانە بارلىق تىرشىلىك يەلەرىنە) بىلدىرىلەتىن سۇيىسپەنشىلىك پەن ناقتى كومەك. قايىرىمدىلىق ىزگىلىكتىڭ انىق كورىنىسى بولىپ تابىلادى. قايىرىمدىلىق - ادامنىڭ اسىل قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى. كىسىنىڭ اينالاسىنداعى ادامدارعا دەگەن ىقىلاسى مەن كومەگىن ادامگەرشىلىك قارىم-قاتىناستارىن بىلدىرەدى.

ونى الەمدىك عىلىمدا كەڭ ۇعىمدا «فيلونتروپيا»، ال بىزدە «مەتسەناتتىق» دەپ تۇسىنسەك، قازاقتار ەجەلدەن-اق، قاراپايىم تىلدە «قايىرىمدىلىق» دەپ اتاعان. ال ەندى ونىڭ انىقتاماسىن عىلىمي ادەبيەتتەردە «فيلانتروپيا  - مۇقتاج تۇلعالارعا (جەكە تۇلعالار، ۇيىمدار مەملەكەتتىك ينستيتۋتتارعا، مەملەكەتتەرگە) ماتەريالدىق كومەك كورسەتۋگە باعىتتالعان ىس-ارەكەت» [1] - دەپ كورسەتەدى.  ونىمەن قارجىلىق مۇمكىندىكتەرى بار باي ادامدار اينالىسادى. ادەتتە الەمنىڭ ەڭ باي ادامدارىنىڭ ءال اۋقاتىن  امەريكا دوللارىمەن ەسەپتەپ، Forbes  قارجىلىق جۋرنالى جاريالاپ تۇرادى. مالىمەت  بويىنشا 2001 جىلى الەمدە 564 ميللياردەرلەر بولسا، 2019 جىلى ولاردىڭ سانى 2153-كە جەتتى[2]. Cولاردىڭ قاتارىنا قازاقستاندىق ازاماتتار دا كىرەدى. 2019 جىلعى مالىمەت بويىنشا بىزدىڭ ەلدەگى ەڭ باي بەس ادامنىڭ تىزىمىدە بار بولدى[3]. بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاندىق قوعامدا بۇل ۇعىم كوپشىلىككە «مەتسەنات» رەتىندە كەڭىرەك تانىلعان. بىراق، فيلانتروپتار مەن مەتسەناتتاردىڭ ۇقساستىعىمەن قاتار ايىرماشىلىقتارى دا بار. ول باسقا تاقىرىپ، دەگەنمەن قىسقاشا ايتا كەتەيىك. ءبىزدىڭ ويىمىزشا مەتسەنات ونەر ادامدارىنا قامقورلىق جاسايدى، ال فيلانتورپ – جالپىلاما ۇعىم، ول مۇقتاج جاندارعا قىزمەت سالاسىنا قاراماستان كومەگىن ايامايدى.

وتىز جىلدىق تاۋەلسىزدىك بارىسىندا «قايىرىمدىلىق جاساساڭ، قايىرىن ءوزىڭ كورەسىڭ»، - دەگەن ماقالى قازاق xالقىنىڭ بايلارى مەن بيلىگىنە ارنالعان تىكەلەي ارنالسا دا، بيلىك باسىنداعى جانە سونىڭ ماڭايىنا توپتاسقان گيبريدتەنگەن بيزنەس-ەليتاعا پرەزيدەنت اشىق ايتقان 162 ادامنىڭ قاپەرىنە كىرمەسە كەرەك. بۇدان ولار ءتىپتى قايىرىمدىلىق جاسامادى دەگەن وي تۋىنداپ قالماۋى كەرەك. ارينە، جاسادى، بىراق ول قانداي دارەجەدە. قازاقستاندىق مەتسەناتتار بار، ولاردىڭ جۇمىس جاساۋ ەرەكشەلىكتەرى قانداي اڭگىمە وسىعان بايلانىستى. انىقتاما بويىنشا، «مەتسەنات-ءوزىنىڭ جەكە قاراجاتىنان عىلىم، ونەر، ءبىلىمنىڭ دامۋىنا ەرىكتى تۇردە قايتارىمسىز ماتەريالدىق كومەك بەرەتىن تۇلعا» [4]. (بۇل اتاۋ يمپەراتور اۆگۋست تۇسىنداعى اقىندار مەن سۋرەتشىلەردىڭ، ونەردىڭ قولداۋشىسى، ياعني سپونسورى بولعان ەجەلگى ەترۋسك وتباسىنان شىققان گاي تسيلنيۋس مەتسەناس (مەكەنات; لات. Gaius Cilnius Maecenas) اتتى ريم ءدۆوريانىنىڭ اتىمەن بايلانىستى). بىراق، جوعارىداعى انىقتاماعا ساي ءبىزدىڭ ەلدە جۇمىس جاساۋعا مۇمكىندىك بار ما؟

ءبىزدىڭ ەلدە قايرىمدىلىققا نەگىزدەلگەن قورلار قۇرۋ جاعىنان ەشقانداي قيىنشىلىقتار جوق. جەكەلەگەن تۇلعالاردىڭ اتىنداعى قورلاردان باستاپ، مەملەكەتتىك، ۇلتتىق قورلار بارشىلىق. ولاردىڭ  ناقتى سانىن ايقىنداپ ايتۋ ءۇشىن ول جەكە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. جەكەلەگەن تۇلعالاردىڭ (اقىن-جازۋشى، باتىرلار ت.ب.) اتىنداعى قورلار بەلگىلى سالا بويىنشا تانىمال قايراتكەرلەردىڭ ەڭبەكتەرىن ناسيحاتتاۋعا ارنالعان. سونىمەن قاتار كوپتەگەن ارنايى قايىرىمدىلىق قورلارى دا بار. ولار قوعامدا قايىرىمدىلىققا، مەيىرىمدىلىككە نەگىزدەلىپ، قينالعاندارعا كومەك كورسەتۋ باعىتىندا جۇمىس جاسايدى. مىسالى، كوپشىلىك بۇقاراعا تانىمال «باۋىرجان» قايىرىمدىلىق قورى ۇنەمى «التىن جۇرەك» اتتى بايقاۋىن وتكىزىپ، دەمەۋشىلىك جاساعان ۇيىمدار مەن جەكەلەگەن ادامداردى ماراپاتتاپ، وزگەلەردى دە ىنتالاندىرىپ كەلەدى. سول سياقتى «ەرىكتى مەيىرىمدىك قوعام» اتتى قور دەنساۋلىعى دىمكاس، اۋرۋ بالالاردى ەمدەۋگە قارجىلاي كومەك بەرىپ جاتقانى ءمالىم. ەڭ نەگىزگى ماسەلە قورلاردىڭ سانىندا ەمەس، ولاردىڭ جۇمىس ساپاسى مەن ءوز مىندەتتەرىن ادال اتقارۋىندا بولىپ وتىر. جەكەلەگەن قورلاردىڭ جۇمىسى ەرىكتى تۇردە جاسالاتىن قوعامدىق شارالار. ول ءۇشىن ونىڭ جەتەكشىلەرى ار الدىندا وزدەرى جاۋاپ بەرە جاتار. ەلىمىزدەگى ەكونوميكالىق جاعدايدى تۇراقتاندىرىپ، داعدارىسقا قارسى تۇرۋعا ارنالعان «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق قورى مەن وندىرىسكە قان جۇگىرتىپ، دامىتۋعا نەگىزدەلگەن «بايتەرەك» حولدينگى وزدەرىنىڭ نەگىزگى ميسسياسىن اتقارا الماي وتىرسا، بىرىڭعاي جيناقتاۋ زەينەتاقى قورى، مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ قورلارىنىڭ قىزمەتتەرى الاياقتىقپەن بايلانىستىلىعى كوپشىلىككە ءمالىم. ءبىزدىڭ بۇگىنگى اڭگىمەمىز مەملەكەت ەسەبىنەن بايىعان تۇلعالاردىڭ قۇرعان قورلاردىڭ قايىرىمدىلىق جاساۋى جايىندا بولماق.

ەلىمىزدە ءتىپتى 2015 جىلعى 16 قاراشادا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «قايىرىمدىلىق تۋرالى» زاڭىدا قابىلداندى. وندا دەمەۋشى، دەمەۋشىلىك قىزمەت، ەرىكتى قايىرمالدىقتار، قايىرىمدىلىق گرانتى، قايىرىمدىلىق ۆولونتەرى، مەتسەنات، مەتسەناتتىق قىزمەت، نىسانالى كاپيتال (ەنداۋمەنت), فيلانتروپ، فيلانتروپيالىق قىزمەت سياقتى تەرميندەرگە انىقتامالار دا بەرىلدى.

بىزدەگى بيزنەس-ەليتاعا تيەسەلى قورلار قايىرىمدىلىعىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى تومەندەگىدەي:

بىرىنشىدەن، قازاقستاندىق قولىندا بيلىك پەن قاتار بايلىق قاتار توپتاسقان كۇشتىلەردىڭ قايىرىمدىلىعى الپىس ايلالى ساياساتقا نەگىزدەلدى. ال ول ساياساتتىڭ باستى ماقساتى - حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىن جاۋلاپ الۋ بولىپ تابىلاتىنى بەلگىلى. ول تۋرالى كوپتەگەن مورالدىق شىعارمالاردىڭ اۆتورى فرانتسۋز جازۋشىسى  فرانسۋا VI دە لاروشفۋكو حVIII عاسىردا-اق ايتقان بولاتىن[5]. دەگەنمەن، جوعارىدا قابىلدانعان زاڭ ءفورمالدى تۇردە جۇمىس جاساپ، اسىرەسە قازاقستاندىق بيزنەس-ەليتا ءۇشىن سالىقتان جالتارۋدىڭ زاڭداستىرىلعان داڭعىل جولىنا اينالدى. وعان دالەل رەتىندە كوپتەگەن مىسالداردى كەلتىرۋگە بولادى.

ەكىنشىدەن، «ميسسيامىز – تالانتتى جاستارعا كومەك كورسەتۋ، قوعامدىق ماڭىزدى الەۋمەتتىك جوبالاردى قولداۋ ارقىلى قوعامنىڭ شەكسىز الەۋەتىن دامىتۋ. عىلىم جانە ونەر جولىنداعى تالانتتى جاستاردى قولداۋ ءۇشىن جان-جاقتى قولايلى جاعداي جاساۋعا تىرىسۋ» - دەگەن ۇرانمەن جۇمىس جاساعان ەلباسىنىڭ قورىنان باستاپ سانى مەن ساپاسى سايكەس كەلمەيتىن كوزبوياۋشىلىققا نەگىزدەلگەن قورلار شىندىعىندا قاراپايىم حالىقتان الىس بولدى. بۇل قورلاردىڭ ەڭ باستى ميسسياسى ءوز بايلىقتارىن قايتكەن كۇندە ساقتاپ قانا قويماي ونى ەسەلەپ كوبەيتۋگە نەگىزدەلگەندەي.

ۇشىنشىدەن، سوڭعى جىلدارى ازاماتتىق قوعامدا «قايىرىمدىلىقتى كوبىنە اللا جولىندا جۇرگەندەر جاساۋعا ءتيىس»-دەگەن تەرىس ۇعىمدار قالىپتاستى. قازاقستاندا قايىرىمدىلىق - قادىرلى ءىس ەكەنىن تەك شىركەۋلەر مەن مۇفتياتتارداعى ءجاي ءبىر ۋاعىز رەتىندە قابىلداندى. جالپى، مەملەكەتتىك ساياساتتا وسىعان ءتيىستى دارەجەدە كوڭىل بولىنبەدى.

قايىرىمدىلىق - جەكە تۇلعانىڭ بويىنداعى ەڭ جاعىمدى قاسيەتتەردىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەدى. ونداي ادام ءۇشىن رۋحاني قۇندىلىقتار ماتەريالدىق قۇندىلىقتاردان جوعارى تۇرادى. ولار ءوزىنىڭ جاناشىرلىعىمەن جانە تازا نيەتىمەن ەرەكشەلەنىپ، مۇقتاج ادامداردىڭ قاجەتتىلىكتەرىنە نەمقۇرايلى قاراماي، ولارعا بارىنشا كومەك كورسەتۋگە تىرىسادى. بۇگىنگى تاڭدا وكىنىشكە وراي، قولى اشىق، جومارت ازاماتتاردىڭ سانى ازايىپ كەلەدى، ادامدار كەز-كەلگەن جاعدايدا، ءبىرىنشى كەزەكتە ءوز پايدالارىن ويلاپ تۇرادى.

اشكوزدىك پەن ساراڭدىقتان الىس بولىپ اۋلاق جۇرمەسەك، يگى ىستەر جاساماساق، ادامدىق كەيپىمىزدى جوعالتىپ الۋ قاۋپى بار. جومارتتىق قاسيەتى بار قايىرىمدى تۇلعالاردى ۇناتپايتىن ادام كەمدە-كەم. ونداي تۇلعالار ادامدارمەن تەك ماتەريالدىق قۇندىلىقتارىمەن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە جان دۇنيەسىنىڭ رۋحانيلىق بايلىعىمەن دە بولىسەدى. قايىرىمدى ادام جاقسى ىستەردى كوپشىلىكتىڭ العىسىن الۋ ءۇشىن جاسامايدى، ول مۇقتاجداردى كىشكەنە بولسا دا باقىتتى ەتكىسى كەلەدى. قولىندا تۇرعان زات وزىنە قاجەت بولا تۇرا، ونى ارتىق ءسوز ايتپاستان قينالماي باسقاعا بەرە الاتىن تۇلعا. ءبىز وسىنداي كەرەمەت جانداردى ۇلگى تۇتىپ شىن قۇرمەتتەكۋگە ءتيىسپىز. وكىنىشكە وراي، بۇگىنگى تاڭدا جاستار «مەيىرىمدىلىك» دەگەن ءسوزدى سيرەك ەستيدى جانە ماعىناسىن تولىق تۇسىنبەيدى. ول مەملەكەتتىك دارەجەدە وزەكتى دەپ قاراستىرىلماعان. ءبىزدىڭ ويىمشا، مەيىرىمدىلىك دەگەنىمىز – قيىن جاعدايعا تاپ بولعان ادامعا شىن جۇرەكتەن قولداۋ كورسەتىپ، باسقا ادامنىڭ باقىتى ءۇشىن ءوز ۋاقىتىڭدى، اقشاندى نەمەسە دەنساۋلىعىڭدى قۇربان ەتۋ. جاسوسپىرىمدەردىڭ اراسىندا  قاتىگەز، ءوزىمشىل جانە ماقتانشاق بالالاردىڭ سانى ارتىپ بارادى. ۇلكەن ادام ءسۇرىنىپ نەمەسە قۇلاپ قالسا، ونى دەمەپ، قولداۋدىڭ ورنىنا، ۇيالى تەلەفوننىڭ كامەراسىنا ءتۇسىرۋ ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرادى. سوندىقتان، اتا-انالاردان باستاپ بالالاردىڭ، جالپى قوعامدىق تاربيەگە مەملەكەت ەرەكشە كوڭىل اۋدارۋى كەرەك.

ءوز كەزەگىندە «ءوزىن عانا ويلاعان، جاماندىقتىڭ بەلگىسى. وزگەنى دە ويلاعان، ادامدىقتىڭ بەلگىسى. ۇلگىلى ءسوز بىلمەگەن، ناداندىقتىڭ بەلگىسى. بار-جوعىنا قاراماس، انىق جومارت، ەر كىسى»[6] - دەپ ايتىپ كەتكەن ساۋاتى بولماسا دا، دالانىڭ دارا ءدىلمارى بولعان ءبىرجان سالدىڭ شاكىرتى شاعىراي توبەتۇلى وز ۇرپاعىنىڭ ححI عاسىردا وسى قاڭتار قىرعىنىنا تاپ بولاتىنىن بولجاپ كەتكەندەي. وسى ولەڭ جولدارى ارقىلى ادام ساناسىنا قايىرىمدىلىققا نەگىزدەلگەن جومارتتىقتىڭ قانداي ەكەنىن كورسەتكەن.

ال قازاقتا  كۇندەلىكتى ءجيى قولدانىلىپ وتىراتىن دانا سوزدەرىنىڭ ءبىرى: «كەڭ بولساڭ – كەم بولمايسىڭ»-دەۋدىڭ  مانىنە تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك، وندا ولار ادام بويىنداعى جومارتتىق، قايىرىمدىلىق، مەيىرىمدىلىك قاسيەتتەردى مەڭزەپ وتىر. ياعني، قاراپايىم ادام ءۇشىن ءتورت قۇبىلاسى تەڭ بولۋدان ارتىق باقىت جوق دەگەندى بىلدىرەدى.

وسى باقىتقا بارار جولداعى جىبەرىلەتىن قاتەلىكتەرگە توقتالساق. شىندىعىندا، ول ءبىز اشىپ وتىرعان جاڭالىق ەمەس، بىراق، ءومىر كورسەتىپ وتىرعانداي الەمدەگى ەڭ باي فيلانتروپتاردىڭ جىبەرەتىن 5 قاتەلىگىنىڭ قازاقستاندا دا تولىقتاي قايتالانۋى وسى قاڭتار وقيعاسىنىڭ نەگىزگى  سەبەبىنىڭ ءبىرى  دەپ ويلايمىن.

بۇكىل الەمدە الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىكپەن جانە قايىرىمدىلىقپەن اينالىساتىن بيزنەسمەندەردىڭ سانى كۇن ساناپ ارتقانىمەن، جاڭادان باستاعانداردىڭ بارلىعى دەرلىك بىردەي قاتەلىكتەردى قايتالاپ، ال ولاردىڭ ازداعان بولىكتەرى عانا ساتسىزدىكتەرگە توتەپ بەرىپ،  قاتەلىكتەردى جىبەرمەي، ودان اۋلاق بولا الادى. فيلانتروپيالىق ستراتەگيانى جاساۋدىڭ شەبەرى جانە وسى ماسەلە جونىندەگى Forbes جۋرنالىنىڭ كەڭەسشىسى كريس پاتنەم-ۋوكەرليدىڭ  فيلانتروپتار مەن جەكە قور قۇرىلتايشىلارى جىبەرەتىن ەڭ باستى قاتەلىكتەرگە توقتالايىق.

№1 قاتەلىك: نەمقۇرايلى كوزقاراس

ءوزىڭىزدىڭ قورىڭىزدى اشىپ، كوماندا جيناپ، اندا-ساندا ىشتە بولىپ جاتقاندى باقىلاپ وتىرۋ جەتكىلىكتى - جانە ءسىزدى قازىردىڭ وزىندە مەتسەنات دەپ اتاۋعا بولادى دەگەن كەڭ تارالعان ميف بار. باي ادامدار قايىرىمدىلىقپەن اينالىسا باستاعاندا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بۇل بيزنەس سياقتى اۋىر جۇمىس ەمەس دەپ ويلايدى. نەمەسە ولار تابىستى بيزنەس قۇرعاندىقتان، ولار جەتىمدىك نەمەسە ۇيسىزدىك ماسەلەلەرىن قالاي شەشۋگە بولاتىنىن جاقسى بىلەدى. بيزنەستە اركىمنىڭ ستراتەگياسى بار، ادامدار ۇنەمى جاڭا نارسەلەردى ۇيرەنەدى، كەڭەس بەرەدى، فورۋمدارعا بارادى، زەرتتەۋلەرگە تاپسىرىس بەرەدى، ال قايىرىمدىلىق قورىنا كەلگەندە، ولار ءوز بەتىمەن ءومىر سۇرە الادى دەپ ويلايدى. تابىستى جانە ءتيىمدى فيلانتروپ بولۋ ءۇشىن دامۋمەن اينالىسۋ كەرەك. ءوزىڭىزدى فيلانتروپ رەتىندە ينۆەستيتسيالاۋ، قىزمەتكەرلەرگە، جۇمىس ىستەپ تۇرعان قامقورشىلار كەڭەسىن قۇرۋعا، ينفراقۇرىلىمعا، ستراتەگيانى قالىپتاستىرۋعا ينۆەستيتسيالاۋ ماڭىزدى – بارلىعى ۋاقىت پەن اقشانى تالاپ ەتەدى.

№2 قاتەلىك: جابىقتىق

قايىرىمدىلىقتىڭ دامۋىنا قورقىنىشتىڭ ءارتۇرلى تۇرلەرى ۇلكەن كەدەرگى جاسايدى. ءسىزدىڭ اتىڭىزعا ايتىلعان سىندى ەستۋ، قايىرىمدىلىقپەن اينالىسىپ جاتقانىڭىزدى مويىنداۋ، اقشاڭىز تۋرالى ايتۋ. بارلىعى جومارت ادامدار رەتىندە كورىنگىسى كەلەدى جانە سىننان قاتتى قورقادى، سوندىقتان كوپتەگەن مەتسەناتتار وزدەرىنىڭ قورلارىن جاريا ەتپەي، وزدەرىنىڭ ۇياشىعىندا وتىرۋدى ءجون كورەدى. بىراق، وكىنىشكە وراي، ءتيىمدى فيلانتروپيانى وسىلايشا ۇيرەنۋ مۇمكىن ەمەس. ەگەر ءسىز ەشكىممەن ارالاسپاساڭىز، ۇيىم دامۋىن توقتاتادى.

№3 قاتەلىك: جاۋاپسىزدىق

ۇلكەن بايلىق - ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. ءىرى كاپيتالدىڭ بارلىق يەلەرى اقشانىڭ زياندى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن تۇسىنبەيدى جانە كومەك ارقاشان ولار ۇسىنعان نىساندا پايدالى بولا بەرمەيدى. ءبىز ادامداردىڭ ۇزاق مەرزىمدى قاجەتتىلىكتەرىن قاراستىرۋىمىز كەرەك. كومەك كورسەتۋدىڭ سالدارى جانە اقشانىڭ ناقتى نە ىستەي الاتىنى تۋرالى ويلانباسقا بولمايدى. اقش شتاتىنداعى ءىرى دونور اۋرۋحانانىڭ جانىنان يسپاندىق قاۋىمداستىق ءۇشىن اۋرۋحانا سالدى، ول دا يسپاندىقتارعا كومەكتەستى. سونىڭ سالدارىنان ءبىراز جىلدان كەيىن سۇرانىس بولماعاندىقتان جابۋعا ءماجبۇر بولدى. كوبىنەسە ادامدار قىزمەتتەردى تۇتىنۋشىلاردىڭ ناقتى ءبىلىمى مەن ساۋالناماسىمەن راستالماعان جوبالاردى ءوز يدەيالارى نەگىزىندە تاڭدايدى.

№4 قاتەلىك: ستراتەگيانىڭ بولماۋى

ادامدار قايدا بارا جاتقانىن بىلمەگەن كەزدە، ىلگەرىلەۋ جانە دامۋ ءپرينتسيپى مۇمكىن ەمەس. كوپتەگەن فيلانتروپتار بارلىعىنا بىردەن كومەكتەسكىسى كەلەدى جانە ءبىر نارسەگە شوعىرلانبايدى، بىراق ەكىنشى جاعدايدا قور مەن ونىڭ نەگىزىن قالاۋشىنىڭ ماقساتتارى مەن ستراتەگياسى قانداي ەكەنىن ءتۇسىنۋ ماڭىزدى. ستراتەگيانى قۇراستىرۋ ەشقاشان كەش ەمەس جانە الداعى 10 جىلدى جوسپارلاۋدىڭ قاجەتى جوق. دەگەنمەن، ۇيىمنىڭ ەكى-ءۇش جىل ىشىندە قانداي الەۋمەتتىك ناتيجەگە قول جەتكىزگىسى كەلەتىنىن، قۇرىلتايشىنىڭ بولاشاقتا قانداي قايىرىمدىلىق ءتۇرىن جاساعىسى كەلەتىنىن ءتۇسىنۋ ماڭىزدى. مۇنداي سۇراقتاردى ەكى-ءۇش جىل سايىن وزىڭىزگە قويىپ، باسىمدىقتاردى بەلگىلەپ، باعدارلامالاردى ويلاستىرىپ وتىرۋ ماڭىزدى.

№5 قاتەلىك: بيۋروكراتيا

كوبىنەسە ءىرى ۇيىمدار ناعىز بيۋروكراتيالىق كەڭسەلەرگە اينالادى. ولاردىڭ ميسسياسى مەن ستراتەگيالىق جوسپارى بار، ولار وتە ۇزاق ۋاقىت شەشىم قابىلدايدى بىراق العا جىلجىمايدى. قۇرىلتايشىلاردىڭ كەلىسىمىنسىز ماڭىزدى شەشىم قابىلداي المايتىن قورلار بار جانە ولاردىڭ ۋاقىتتارى جوق قولدارى تيمەيدى،  تىم بوس ەمەس ادامدار، سوندىقتان ولارمەن بايلانىسۋ ءۇشىن بىرنەشە اي قاجەت.

بيۋروكراتيا قور اشىق بولعىسى كەلگەندە دە داميدى، بىراق سونىمەن بىرگە تىم كوپ قۇجات جاسايدى. ءبىر قور كەڭەسشى شاقىرماس بۇرىن سەكتور ماماندارىنان كەمىندە ءۇش تولىق ۇسىنىس الۋى كەرەك. بۇل اشىقتىق ءۇشىن ماڭىزدى ما؟ جوق. بۇل ءسىزدىڭ جانە ساراپشىلاردىڭ ۋاقىتتى بوسقا كەتىرۋىنە اكەلەدى.

كوبىنەسە قۇرىلتايشىلار كۇردەلىرەك نارسەلەردى قاراپايىم ەتۋدىڭ ورنىنا قاراپايىم نارسەلەردى قيىنداتىپ جىبەرەدى. ءبىر وتباسىلىق قور قايىرىمدىلىق جوسپارىن جاساپ، قايىرىمدىلىققا باسىمدىق بەرمەك بولدى دەيىك. ال جوسپار بويىنشا جۇمىس ەكى جىلعا سوزىلۋى كەرەك ەدى. بۇكىل وتباسى جىلىنا ءبىر –اق مارتە كەزدەسىپ، ءبىر رەت تەلەفونمەن سويلەسەتىن بولىپ شىقتى. ولار ءبىر جىل كەڭەسشى ىزدەۋدى، ال ەكىنشى جىلى جوسپاردى تالقىلاۋدى جوسپارلايدى دەلىك. قازىرگى الەم تىم جىلدام ءومىر سۇرەدى: سوندىقتان دا، وزگەرىستەرگە ىلەسۋ، ۇيرەنۋ، وزگەرتۋ ماڭىزدى[7].

جالپىعا ورتاق كريس پاتنەم-ۋوكەرلي  ايقىنداعان نەمقۇرايلى كوزقاراس، جابىقتىق، جاۋاپسىزدىق، ستراتەگيانىڭ بولماۋى جانە بيۋروكراتيا سالدارىنان  جانە ءبىز كورسەتكەن قازاقستاندىق بيزنەس-ەليتاعا ءتان كەمشىلىكتەردىڭ سالدارىنىڭ اسەرىنەن دە ەلىمىزدە قاڭتار قىرعىنى ورىن الدى.

جالپى، قورىتىندىلاي كەلە، قازاق بايلارى قايىرىمدىلىقتىڭ ءداستۇرلى تامىرىنان ايىرىلىپ تاۋەلسىزدىك العان سوڭعى 30 جىلدا قازاقستاندا جاڭا قالىپتاسقان بيلىك توڭىرەگىندەگى جەرگىلىكتى بيزنەس-ەليتا وليگوپوليالعا اينالعانىمەن ناعىز مەتسەناتقا نەمەسە فيلانتروپقا اينالىپ ۇلگەرمەدى. ول تۋرالى پرەزيدەنت ق.ك.توقاەۆ قاڭتار وقيعاسىنان كەيىنگى تەلەۆيدەنيەگە بەرگەن العاشقى ينتەرۆيۋىندە «كورشىلەس وزبەكستاننىڭ  بايلارى شەتەلدە جاساعان جەكە قاراجاتتارىمەن كەلىپ ءوز وتاندارى ءۇشىن نە جاساۋ كەرەك دەپ پرەزيدەنتتەن سۇراسا، ءبىزدىڭ بايلار قازاقستاندا جاساعان قاراجاتتى شەتەل اسىرۋعا تىرىسادى» [8]دەگەن پىكىردى ايتۋعا ءماجبۇر بولدى.

جاقىندا عانا، پرەزيدەنت ق.ك.توقاەۆ حالىقتىڭ بارلىق توبىنىڭ تابىسى ەكونوميكانىڭ وسۋىمەن قاتار ءجۇرۋى قاجەت ەكەنىن، بىراق بۇگىنگى ەل جاعدايىندا بۇلاي ەمەستىگىن، تەك وليگارحتار تابىسى عانا ەسەلەپ ءوسىپ كەلگەنىن، ەركىن نارىق شەكتەلىپ، وزىندىك وليگوپوليا قالىپتاسقانىن اشىق ايتتى. ونى عالىمدار مەن قاتار جوعارى بيلىك ەشولونىنداعى ادامدار دا جوققا شىعارمايدى. وسىعان بايلانىستى ەلدىڭ «جاڭا ەكونوميكالىق تۇعىرىن» قالىپتاستىرۋدى قولعا الىپ، زاماناۋي الەۋمەتتىك باعدارى بار نارىقتىق ەكونوميكا قۇرىپ، دامىتۋدى ماقسات ەتىپ قويدى. قازاقستان ازاماتى  رەتىندە ارقايسىمىز قاڭتار وقيعاسىنان ساباق الا وتىرىپ، ساپاسى جوعارىدا كورسەتىلگەندەي بيزنەس-ەليتاعا يەك ارتپاي، پرەزيدەنتىمىزدى قولداپ، بىرلىگىمىزدى كورسەتىپ، ەل دامۋىنا ءوز ۇلەسىمىزدى قوسۋىمىز كەرەك.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1. ورىسشا-قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىك: الەۋمەتتانۋ جانە ساياساتتانۋ بويىنشا / جالپى رەداكتسياسىن باسقارعان ە.ع.د.، پروفەسسور ە. ارىن - پاۆلودار: «ەكو» عوف. 2006. - 569 ب. ISBN 9965-808-89-9

2.  https://www.forbes.com/billionaires/#22d047ae251c

3. قازاقستاننىڭ ەڭ باي 50 ادامى

4. ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوۆار بروكگاۋزا ي ەفرونا : ۆ 86 ت. (82 ت. ي 4 دوپ.). - سپب.، 1890-1907.

5. فرانسۋا دە لا روشەفۋكو (1613-1680) – كورنەكتى فرانتسۋز جازۋشىسى جانە مورال فيلوسوفى. ول الەم ادەبيەتى تاريحىنا ەۋروپالىقتاردىڭ كوپتەگەن ۇرپاقتارى ءۇشىن كۇندەلىكتى فيلوسوفيانىڭ كودىنا اينالعان «ماكسيمى» افوريزمدەر جيناعىنىڭ اۆتورى رەتىندە بەلگىلى.

6. «قازاقستان»: ۇلتتىق ەنتسكلوپەديا / باس رەداكتور ءا. نىسانباەۆ – الماتى «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى، 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX توم 18 ءبولىم

7. ولگا پاۆلوۆا // مەدۆەجيا ۋسلۋگا: پيات گلاۆنىح وشيبوك بوگاتەيشيح فيلانتروپوۆ. (كريس پاتنەم-ۋوكەرلي )  Forbes Contributor

8. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ق.ك. توقاەۆتىڭ «حابار-24» كانالىنىڭ تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتى 29.01.2022

جومارت قۇدايبەرگەنۇلى سيمتيكوۆ،

ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

Abai.kz