Tars etken tapansha, qangha boyalghan kóshe... múnyng bәri - qazaq shekarasynan ary tayaq laqtyrsan, tiyetin Shynjandaghy qaruly shulyghangha tәn kórinis. Áriyne, úighyrlar men hansulardyng arasynda búryn-sondy bolmaghan bas jaryp, bet jyrtysudyng sebebin san-saqqa jýgirtuge bolady. Jýgirtip te jatyr. «Qytaylandyrugha qarsylasudan әbden qajyp, әddisi tausylghan úighyrlardyng qoltyghyna su býrikkender boldy, búl - az últtardyng asyghyn mýju amaly t.t.» Keudeni qamaghan kórshinin, tuys aghayynnyng tragediyasy «AytPARK» pikirsayys klubynda talqygha týsken-di. Kezekti otyrys dersiz, biraq klub jayghasqan quyqtay bólmede qazyq qaghar jer qalmady. Endeshe, osy otyrys qonaqtary -  sayasattanushy-sinolog Konstantin SYROEJKIN men úighyrtanushy Qaharman QOJAMBERDIYEV arasyndaghy pikirtalastyng yqshamdalghan núsqasyn nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz. Ayta keterligi, Qaharman aghamyz Dýniyejýzilik úighyr kongresi tórayymynyng orynbasary retinde atalmysh úiymnyng ústanymyn da bildire ketti.

Tars etken tapansha, qangha boyalghan kóshe... múnyng bәri - qazaq shekarasynan ary tayaq laqtyrsan, tiyetin Shynjandaghy qaruly shulyghangha tәn kórinis. Áriyne, úighyrlar men hansulardyng arasynda búryn-sondy bolmaghan bas jaryp, bet jyrtysudyng sebebin san-saqqa jýgirtuge bolady. Jýgirtip te jatyr. «Qytaylandyrugha qarsylasudan әbden qajyp, әddisi tausylghan úighyrlardyng qoltyghyna su býrikkender boldy, búl - az últtardyng asyghyn mýju amaly t.t.» Keudeni qamaghan kórshinin, tuys aghayynnyng tragediyasy «AytPARK» pikirsayys klubynda talqygha týsken-di. Kezekti otyrys dersiz, biraq klub jayghasqan quyqtay bólmede qazyq qaghar jer qalmady. Endeshe, osy otyrys qonaqtary -  sayasattanushy-sinolog Konstantin SYROEJKIN men úighyrtanushy Qaharman QOJAMBERDIYEV arasyndaghy pikirtalastyng yqshamdalghan núsqasyn nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz. Ayta keterligi, Qaharman aghamyz Dýniyejýzilik úighyr kongresi tórayymynyng orynbasary retinde atalmysh úiymnyng ústanymyn da bildire ketti.

Núrlan Erimbetov: Konstantin myrza, Qytaydaghy qazirgi ahual, biylikting jandalbasa әreketi KSRO qúlauynyng qorqynyshy emes pe? Ýrimshidegi oqighadan Abhaziya, Kosovonyng janghyryghy estilmey me? Nege deseniz, túraqtylyq besiginde terbeldi-au degen elderding ózinde beybitshilik irkitining irip jatqany osy oqighalargha baylanysty ma dep qalasyz? Álde búlardyng arasynda baylanys joq pa?
Konstantin Syroejkiyn: Búl sózinizding jany bar. Birinshiden, últtyq memleketti qúru konsepsiyasyn Qytay KSRO-dan kóshirip aldy dese de bolady. Sәl-pәl ózgerisi bolmasa. Ekinshiden, úly derjavalar kýireuimen, últtyq faktordyng yqpaly artyp sala berdi. Ol qala berdi, qazir әlemde «etnikalyq separatizm jazalanbaydy» degen týsinik beleng alyp barady. Últtyng óz óris jolyn tandauyna, tәuelsiz el boluyna qúqy bar degen diylemma taghy bar. Osynyng bәri Ýrimshi oqighasy siyaqty jaghdaylargha iytermelemey, qayda aparushy edi?
Núrlan Erimbetov: Qaha, Qytaydaghy topalangha baylanysty qazaq biyliginen qanday jauapty qimyl kýtesiz?
Qaharman Qojamberdiyev: Eshqanday. Reaksiya kýtpeymin. 5 shildede bolghan qantógis - búl Qytaydyng dәstýrli jaua­by. Múny 1989 jylghy 14 mausymdaghy kóterilisting qalay basyp-janshylghanymen salystyrugha da bolady. Qashanda osylay. Búl jerde separatizm degen siyaqty «syl­taulardy» keyingi oryngha ysyrugha bolady.
Núrlan Erimbetov: Ýrimshi oqighasyn Qytaydaghy últtyq sayasattyng kýireui dep qabyldaysyz ba?
Qaharman Qojamberdiyev: Kýireui bayaghyda kýiregen-di. Biraq kommunistik biylik múny moyyndamaydy, sayasy reformalardy jýzege asyrugha kelgende qoldary qaltyrap otyr.
Núrlan Erimbetov: Alayda Qytay ýkimeti Shynjan-úighyr avtonomiyalyq audanyn kóteruge qanshama qarjy qúiyp jatyr emes pe? Osydan on jyl búryn onda qaptaghan bazar bolsa, qazir taspaday tilingen joly, әsem ýileri bar zamanauy qalagha ainalghan. Úighyrlargha bala tuugha shekteu qoyylmaghan. Sonda mәsele qaydan shyghyp otyr?
Qaharman Qojamberdiyev: IYә, ekonomikagha az aqsha qúiylyp jatqan joq. Biraq múnda da әskery is-әreket teatryndaghy siyaqty tiyisti infraqúrylymdardy ghana damytyp jatyr. Al kópqabatty ýilerde túratyn qazaq, úighyrlardyng arasalmaghyn bilesiz be? Ary ketse -  10, kemi - 2 payyz. Negizi, mәselening tamyry terende. Mәselenki, demografiya. Ýrimshini bilmedim, biraq Qúljanyng ózinde «Bir otbasygha - bir bala» degen plakattar iluli túr. Búl sayasat songhy ýsh jyldyng ishinde belsendi týrde jýrgizilip keledi. Tipti týz dalada kóship jýrgen qoyshynyng otbasynda bala tuylsa, oghan eshqanday qújat berilmeydi, 3 mynnan 25 myng yuanigha deyin aiyppúl tóletkizedi. Qújatsyz Qytayda oqu-shoqu túrmaq, poyyzgha biylet ala almaysyn.
Núrlan Erimbetov: Maqúl delik, biraq búl tyiym handyqtargha da birdey emes pe?
Qaharman  Qojamberdiyev: IYә, biraq millardtaghan handyq­tar...
Núrlan Erimbetov: Olar ózderining ósimin tejeu ýshin ózgelerdi de tyngy kerek qoy...
Qaharman Qojamberdiyev: Mynany eske salayyn, Shynjan-úighyr audanynyng territoriyasyna 50-60 mln adamnyng erkin túruyna bolady.
Núrlan Erimbetov: Aytynyzshy, dýniyejýzinde qansha úighyr úiymdary bar?
Qaharman Qojamberdiyev: Bireu. Ol - Dýniyejýzilik úighyr kongresi. Qalghan 20-day úiym osy kongresting qúramyna kiredi ne baghynady.
Núrlan Erimbetov: Sizderding negizgi maqsatynyz ne?
Qaharman Qojamberdiyev: Óz taghdyrymyzdy ózimiz sheshu
Núrlan Erimbetov: Jeke memleket bolyp, irgeni bólek salu ma, әlde basqa ma, naqty aitsanyzshy?
Qaharman Qojamberdiyev: IYә, tarih kórsetkendey...
Núrlan Erimbetov: Sizderding búghan qúqyqtarynyz bar ma?
Qaharman Qojamberdiyev: Tarihy qúqyq. Eger úighyrlardy týrki-músylman halyqtarynyng qatarynda qarastyratyn bolsaq, onda derbes úighyrlarsyz týrki mәdeniyetin qarastyru qatelik bolar edi.
Núrlan Erimbetov: Al úighyrlarda memleket bolyp pa edi?
Qaharman Qojamberdiyev: Árqashan boldy. Alghash ret 1759 jyly Sini imperiyasy jaulap aldy. Odan beri jýzdegen kóterilisting oty tútanyp, ýsh mәrte tәuelsiz el atanghan.
Konstantin Syroejkiyn: Mening aitarym, Shynjandaghy iri shaharlarda handyqtardyng ýles salmaghy basym. Mysaly, Ýrimshide búl 80 payyzgha deyin jetedi. Búghan tanghalatyn týk te joq. Bala tuudy shekteuge qatysty aitarym, Qytayda arnayy zang bar. Osy zangha baylanysty, auyldyq jerde eki bala, qalada bir bala tuugha rúqsat etiledi, al últtyq audandardaghy auyldarda ýshinshi balagha da rúqsat etilgen. Sondyqtan búl sózderinizge kelise almaymyn.
Núrlan Erimbetov: Úighyrlardyng óz memleketin qúrugha qúqy bar ma? Búl turaly ne deysiz?
Konstantin Syroejkiyn: Teoriyalyq jaghynan kez kelgen últtyng óz memleketin qúruyna qúqy bar. Biraq әlemde eki mynnan astam etnos bar bolsa, bar-joghy 256 memleket bar. Múny bir deniz. Úighyrlar Shynjandaghy negizgi qúrylymdyq últ degenge kelsek, búl - miyf. Qalay degenmen, úighyrlardyng ejelgi mәdeniyeti qalyptasqan otany - Orhon (Mongholiya - red.). Sondaghy úighyr qaghanaty qúlaghannan keyin baryp, qazirgi Shynjangha qaray oiysty. IYә, Batys ólkening (Shynjan) tarihynda úighyr memleketteri bolmady emes, boldy. Mysaly, bes ghasyr biylik qúrghan Túrpan memleketi, Qarahanidter әuleti. Biraq Qarahanidterding úighyr memleketi bolghany dauly súraq. Bartolid búl súraqtyng jauabyna «Qarahanidter úighyr memleketi bolghan joq» dep jazady. Men Bartolidqa senemin. Al Sini imperiyasy jaulap alghannan keyingi kezenge kelsek... IYettishar (Jeti qala) degen memleket boldy. Búl elding qanshalyqty tәuelsiz bolghandyghy da óte qiyn súraq, sebebi múnda hristian әlemining yqpaly zor edi. Ótken ghasyrdyng 30-jyldary bolghan Shyghys Týrkistan memleketinen týrik yqpaly kýshti sezildi. Kenestik ýlgidegi Shyghys Týrkistan respublikasy da bolghan. Múny da tolyq tәuelsiz el boldy dep aita almaymyz.
Qaharman Qojamberdiyev: Meyli, búl jayynda úzaq daulasugha bolady. Sebep basqada. Bizdi shoshytatyny - qazirgi sayasattyng qarqyny. Mine, eki jyldan beri bastauysh mektepte, 1-5-synyptarda barlyq pәn tek qytay tilinde oqytylady. Al 1984 jyly qabyldanghan «Audandyq-últtyq avtonomiyalar turaly» Zang bilim beruding últtyq tilde jýrgizilgenin talap etedi. Qarsylyq pa, qarsylyq. Qaybir jeke kәsiporyndy alynyz, ýlken ónerkәsip oshaghy bolsyn tek birdi-ekili úighyr jasyn júmysqa alady. Onyng ózinde olar Qytaydyng ishki audandarynda, aitalyq, Pekinde joghary bilim alyp kelui tiyis. Taza qytay tilinde. Odan keyin Shynjang audanyn shiykizat qazynasy dese bolady. Byltyrdyng ózinde 40 mln tonna múnay óndirildi. Solay bola túra, halqy óte kedey túrady. Shynjannyng býkil baylyghyn syrtqa tasyp jatyr.
Konstantin Syroejkiyn: IYә, en baylyqty syrtqa tasyp jatyr, kelisem. Biraq Shynjangha ortalyq budjetten orasan zor aqsha qúiylyp jatyr emes pe? Shynjang budjetining shyghys bóligi 65 mlrd yuani bolsa, al avtonomiyanyng jabylyp jatyp, tabatyny sonyng 32 milliardy ghana. Qalghanynyng bәri Ortalyq budjetting esebinen jabylady.      
Núrlan Erimbetov: Qaha, mynaday jaghdaydyng oryn aluy mýmkin be? Qytaydan jónkilgen qalyng halyq lyqsyp kep, Qazaqstan shekarasynan asyp ketpey me? Áriyne, olardy shekarashylar shamasy kelgenshe ústap túrar. Biraq qanday da bir konvensiyalargha say, bizge bosqyndargha lageri salyndar dese, Qytay mәselesining Qazaqstan mәselesine ainaluy mýmkin be?
Qaharman Qojamberdiyev: Mýmkin. Múnday jaghday 1962 jyly bolghan. Áriyne, eki jaghdaydy salystyrugha kelmeydi. Ol kezde 70 mynnan 120 myngha deyin adam qazaq shekarasynan ótip ketken-di.
Konstantin Syroejkiyn: Múny da joqqa shygharugha bolmas. Biraq, meninshe, mәsele basqada bolyp túr. Birinshi ret... úighyrlargha qarsy qaqtyghysqa beybit halyq, hansular, yaghny qytaylar aralasty. Alghash ret. Búryn biylik pen az últtardyng arasyndaghy qaqtyghystargha aralaspaytyn. Yaghny olardyng da әldenege zyghyrdany qaynaghan. Qaynady da, búrq etip jaryldy. Bizding Shynjannan qazir bayqap otyrghanymyz - últaralyq qaqtyghys. Ýrimshidegi qaqtyghystyng diagnozy osy.
Núrlan Erimbetov: Búghan deyin beytarap bolghan handyqtargha ne boldy?
Konstantin Syroejkiyn: Mýmkin, osy kezge deyin Shynjangha qúighan qarjy, salghan ýi, jalpy, jasaghan jaqsylyqqa riza bolmay, istegen isin moyyndamay, endi qytaylar ketinder degenge qandary qarayghan shyghar.
Qaharman Qojamberdiyev: Óz basym búl jerde arandatu basym degen oidamyn. Nege deseniz, Qytay ýkimeti qashanda osynday qiytúrqy ailagha qúmar. Al úighyrlar men handyqtardyng arasynda eshqanday alauyzdyq bolmaghan, bolmaydy da. Bólise almay jýrgen dýniyesi, ala almay jýrgen enshisi de joq. Búl eshqanday da últaralyq qaqtyghys emes. Tek biylik az últtardyng mәselesin sheshkisi kelmey otyr. Boldy. Ortalyq biylik ózderi jazghan zandardy ózderi oryndamaydy.
Núrlan Erimbetov: Konstantin myrza, Qytaydaghy qaqtyghystyng syrttan úiymdastyryluy mýmkin be edi?
Konstantin Syroejkiyn: Ábden mýmkin. Qúdiretti internet... Onyng orasan kýshin biz baghalay bermeymiz. Ár otbasyda, tipti әr studentting aldynda ghalamtor túr.

Jiyngha qatysqan jurnalist súraghy:

- Úighyr últynyng óz aldyna memleket qúrudaghy maqsatyn nemen negizdeysiz?
Qaharman Qojamberdiyev:  Resmy statistika boyynsha, tek Shynjan-úighyr avtonomiyalyq audanynda 9 mln 327 myng úighyr túrady. Álemdik dengeydegi shedevrler tudyrghan úly halyqtyng 9 millionnan asa túqymy mәdeniyetining túrmystyq dengeyge týsip, tilining qytaylanyp bara jatqanyna qalay shydap túrsyn? Búl - óz taghdyrymyzdy ózimiz sheshudegi birinshi motiyv. Ekinshiden, búrynghy Úly Jibek jolynyng boyynda ornalasqan, jerining asty da, ýsti de baylyqqa toly aimaqta, Kindik Aziya elderimen kýshti diniy-ruhany integrasiyalyq baylanysta bola otyryp, nege tәuelsizdikke úmtylmasqa? Ýshinshiden, Qytaydyng az últtargha qatysty sayasaty.  Eng bolmasa, «Audandyq-últtyq avtonomiyalar turaly» Zannyng bir qarpine deyin qaldyrmay oryndalatyn bolsa, jaramyz jenilder edi.

Jazyp alghan Órken KENJEBEKOV

«Jas qazaq» gazeti, №28, 17.07.2009