تارس ەتكەن تاپانشا، قانعا بويالعان كوشە... مۇنىڭ ءبارى - قازاق شەكاراسىنان ارى تاياق لاقتىرساڭ، تيەتىن شىڭجاڭداعى قارۋلى شۋلىعانعا ءتان كورىنىس. ارينە، ۇيعىرلار مەن حانسۋلاردىڭ اراسىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان باس جارىپ، بەت جىرتىسۋدىڭ سەبەبىن سان-ساققا جۇگىرتۋگە بولادى. جۇگىرتىپ تە جاتىر. «قىتايلاندىرۋعا قارسىلاسۋدان ابدەن قاجىپ، ءاددىسى تاۋسىلعان ۇيعىرلاردىڭ قولتىعىنا سۋ بۇرىككەندەر بولدى، بۇل - از ۇلتتاردىڭ اسىعىن ءمۇجۋ امالى ت.ت.» كەۋدەنى قاماعان كورشىنىڭ، تۋىس اعايىننىڭ تراگەدياسى «ايتPARK» پىكىرسايىس كلۋبىندا تالقىعا تۇسكەن-ءدى. كەزەكتى وتىرىس دەرسىز، بىراق كلۋب جايعاسقان قۋىقتاي بولمەدە قازىق قاعار جەر قالمادى. ەندەشە، وسى وتىرىس قوناقتارى -  ساياساتتانۋشى-سينولوگ كونستانتين سىروەجكين مەن ۇيعىرتانۋشى قاھارمان قوجامبەرديەۆ اراسىنداعى پىكىرتالاستىڭ ىقشامدالعان نۇسقاسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز. ايتا كەتەرلىگى، قاھارمان اعامىز دۇنيەجۇزىلىك ۇيعىر كونگرەسى ءتورايىمىنىڭ ورىنباسارى رەتىندە اتالمىش ۇيىمنىڭ ۇستانىمىن دا بىلدىرە كەتتى.

تارس ەتكەن تاپانشا، قانعا بويالعان كوشە... مۇنىڭ ءبارى - قازاق شەكاراسىنان ارى تاياق لاقتىرساڭ، تيەتىن شىڭجاڭداعى قارۋلى شۋلىعانعا ءتان كورىنىس. ارينە، ۇيعىرلار مەن حانسۋلاردىڭ اراسىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان باس جارىپ، بەت جىرتىسۋدىڭ سەبەبىن سان-ساققا جۇگىرتۋگە بولادى. جۇگىرتىپ تە جاتىر. «قىتايلاندىرۋعا قارسىلاسۋدان ابدەن قاجىپ، ءاددىسى تاۋسىلعان ۇيعىرلاردىڭ قولتىعىنا سۋ بۇرىككەندەر بولدى، بۇل - از ۇلتتاردىڭ اسىعىن ءمۇجۋ امالى ت.ت.» كەۋدەنى قاماعان كورشىنىڭ، تۋىس اعايىننىڭ تراگەدياسى «ايتPARK» پىكىرسايىس كلۋبىندا تالقىعا تۇسكەن-ءدى. كەزەكتى وتىرىس دەرسىز، بىراق كلۋب جايعاسقان قۋىقتاي بولمەدە قازىق قاعار جەر قالمادى. ەندەشە، وسى وتىرىس قوناقتارى -  ساياساتتانۋشى-سينولوگ كونستانتين سىروەجكين مەن ۇيعىرتانۋشى قاھارمان قوجامبەرديەۆ اراسىنداعى پىكىرتالاستىڭ ىقشامدالعان نۇسقاسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز. ايتا كەتەرلىگى، قاھارمان اعامىز دۇنيەجۇزىلىك ۇيعىر كونگرەسى ءتورايىمىنىڭ ورىنباسارى رەتىندە اتالمىش ۇيىمنىڭ ۇستانىمىن دا بىلدىرە كەتتى.

نۇرلان ەرىمبەتوۆ: كونستانتين مىرزا، قىتايداعى قازىرگى احۋال، بيلىكتىڭ جاندالباسا ارەكەتى كسرو قۇلاۋىنىڭ قورقىنىشى ەمەس پە؟ ۇرىمشىدەگى وقيعادان ابحازيا، كوسوۆونىڭ جاڭعىرىعى ەستىلمەي مە؟ نەگە دەسەڭىز، تۇراقتىلىق بەسىگىندە تەربەلدى-اۋ دەگەن ەلدەردىڭ وزىندە بەيبىتشىلىك ىركىتىنىڭ ءىرىپ جاتقانى وسى وقيعالارعا بايلانىستى ما دەپ قالاسىز؟ الدە بۇلاردىڭ اراسىندا بايلانىس جوق پا؟
كونستانتين سىروەجكين: بۇل ءسوزىڭىزدىڭ جانى بار. بىرىنشىدەن، ۇلتتىق مەملەكەتتى قۇرۋ كونتسەپتسياسىن قىتاي كسرو-دان كوشىرىپ الدى دەسە دە بولادى. ءسال-ءپال وزگەرىسى بولماسا. ەكىنشىدەن، ۇلى دەرجاۆالار كۇيرەۋىمەن، ۇلتتىق فاكتوردىڭ ىقپالى ارتىپ سالا بەردى. ول قالا بەردى، قازىر الەمدە «ەتنيكالىق سەپاراتيزم جازالانبايدى» دەگەن تۇسىنىك بەلەڭ الىپ بارادى. ۇلتتىڭ ءوز ءورىس جولىن تاڭداۋىنا، تاۋەلسىز ەل بولۋىنا قۇقى بار دەگەن ديلەمما تاعى بار. وسىنىڭ ءبارى ءۇرىمشى وقيعاسى سياقتى جاعدايلارعا يتەرمەلەمەي، قايدا اپارۋشى ەدى؟
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: قاحا، قىتايداعى توپالاڭعا بايلانىستى قازاق بيلىگىنەن قانداي جاۋاپتى قيمىل كۇتەسىز؟
قاھارمان قوجامبەرديەۆ: ەشقانداي. رەاكتسيا كۇتپەيمىن. 5 شىلدەدە بولعان قانتوگىس - بۇل قىتايدىڭ ءداستۇرلى جاۋا­بى. مۇنى 1989 جىلعى 14 ماۋسىمداعى كوتەرىلىستىڭ قالاي باسىپ-جانشىلعانىمەن سالىستىرۋعا دا بولادى. قاشاندا وسىلاي. بۇل جەردە سەپاراتيزم دەگەن سياقتى «سىل­تاۋلاردى» كەيىنگى ورىنعا ىسىرۋعا بولادى.
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: ءۇرىمشى وقيعاسىن قىتايداعى ۇلتتىق ساياساتتىڭ كۇيرەۋى دەپ قابىلدايسىز با؟
قاھارمان قوجامبەرديەۆ: كۇيرەۋى باياعىدا كۇيرەگەن-ءدى. بىراق كوممۋنيستىك بيلىك مۇنى مويىندامايدى، ساياسي رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋعا كەلگەندە قولدارى قالتىراپ وتىر.
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: الايدا قىتاي ۇكىمەتى شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانىن كوتەرۋگە قانشاما قارجى قۇيىپ جاتىر ەمەس پە؟ وسىدان ون جىل بۇرىن وندا قاپتاعان بازار بولسا، قازىر تاسپاداي تىلىنگەن جولى، اسەم ۇيلەرى بار زاماناۋي قالاعا اينالعان. ۇيعىرلارعا بالا تۋعا شەكتەۋ قويىلماعان. سوندا ماسەلە قايدان شىعىپ وتىر؟
قاھارمان قوجامبەرديەۆ: ءيا، ەكونوميكاعا از اقشا قۇيىلىپ جاتقان جوق. بىراق مۇندا دا اسكەري ءىس-ارەكەت تەاترىنداعى سياقتى ءتيىستى ينفراقۇرىلىمداردى عانا دامىتىپ جاتىر. ال كوپقاباتتى ۇيلەردە تۇراتىن قازاق، ۇيعىرلاردىڭ اراسالماعىن بىلەسىز بە؟ ارى كەتسە -  10, كەمى - 2 پايىز. نەگىزى، ماسەلەنىڭ تامىرى تەرەڭدە. ماسەلەنكي، دەموگرافيا. ءۇرىمشىنى بىلمەدىم، بىراق قۇلجانىڭ وزىندە «ءبىر وتباسىعا - ءبىر بالا» دەگەن پلاكاتتار ءىلۋلى تۇر. بۇل ساياسات سوڭعى ءۇش جىلدىڭ ىشىندە بەلسەندى تۇردە جۇرگىزىلىپ كەلەدى. ءتىپتى ءتۇز دالادا كوشىپ جۇرگەن قويشىنىڭ وتباسىندا بالا تۋىلسا، وعان ەشقانداي قۇجات بەرىلمەيدى، 3 مىڭنان 25 مىڭ يۋانعا دەيىن ايىپپۇل تولەتكىزەدى. قۇجاتسىز قىتايدا وقۋ-شوقۋ تۇرماق، پويىزعا بيلەت الا المايسىڭ.
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: ماقۇل دەلىك، بىراق بۇل تىيىم حاندىقتارعا دا بىردەي ەمەس پە؟
قاھارمان  قوجامبەرديەۆ: ءيا، بىراق ميللاردتاعان حاندىق­تار...
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: ولار وزدەرىنىڭ ءوسىمىن تەجەۋ ءۇشىن وزگەلەردى دە تىيۋى كەرەك قوي...
قاھارمان قوجامبەرديەۆ: مىنانى ەسكە سالايىن، شىڭجاڭ-ۇيعىر اۋدانىنىڭ تەرريتورياسىنا 50-60 ملن ادامنىڭ ەركىن تۇرۋىنا بولادى.
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: ايتىڭىزشى، دۇنيەجۇزىندە قانشا ۇيعىر ۇيىمدارى بار؟
قاھارمان قوجامبەرديەۆ: بىرەۋ. ول - دۇنيەجۇزىلىك ۇيعىر كونگرەسى. قالعان 20-داي ۇيىم وسى كونگرەستىڭ قۇرامىنا كىرەدى نە باعىنادى.
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: سىزدەردىڭ نەگىزگى ماقساتىڭىز نە؟
قاھارمان قوجامبەرديەۆ: ءوز تاعدىرىمىزدى ءوزىمىز شەشۋ
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: جەكە مەملەكەت بولىپ، ىرگەنى بولەك سالۋ ما، الدە باسقا ما، ناقتى ايتساڭىزشى؟
قاھارمان قوجامبەرديەۆ: ءيا، تاريح كورسەتكەندەي...
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: سىزدەردىڭ بۇعان قۇقىقتارىڭىز بار ما؟
قاھارمان قوجامبەرديەۆ: تاريحي قۇقىق. ەگەر ۇيعىرلاردى تۇركى-مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ قاتارىندا قاراستىراتىن بولساق، وندا دەربەس ۇيعىرلارسىز تۇركى مادەنيەتىن قاراستىرۋ قاتەلىك بولار ەدى.
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: ال ۇيعىرلاردا مەملەكەت بولىپ پا ەدى؟
قاھارمان قوجامبەرديەۆ: ارقاشان بولدى. العاش رەت 1759 جىلى تسين يمپەرياسى جاۋلاپ الدى. ودان بەرى جۇزدەگەن كوتەرىلىستىڭ وتى تۇتانىپ، ءۇش مارتە تاۋەلسىز ەل اتانعان.
كونستانتين سىروەجكين: مەنىڭ ايتارىم، شىڭجاڭداعى ءىرى شاھارلاردا حاندىقتاردىڭ ۇلەس سالماعى باسىم. مىسالى، ۇرىمشىدە بۇل 80 پايىزعا دەيىن جەتەدى. بۇعان تاڭعالاتىن تۇك تە جوق. بالا تۋدى شەكتەۋگە قاتىستى ايتارىم، قىتايدا ارنايى زاڭ بار. وسى زاڭعا بايلانىستى، اۋىلدىق جەردە ەكى بالا، قالادا ءبىر بالا تۋعا رۇقسات ەتىلەدى، ال ۇلتتىق اۋداندارداعى اۋىلداردا ءۇشىنشى بالاعا دا رۇقسات ەتىلگەن. سوندىقتان بۇل سوزدەرىڭىزگە كەلىسە المايمىن.
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: ۇيعىرلاردىڭ ءوز مەملەكەتىن قۇرۋعا قۇقى بار ما؟ بۇل تۋرالى نە دەيسىز؟
كونستانتين سىروەجكين: تەوريالىق جاعىنان كەز كەلگەن ۇلتتىڭ ءوز مەملەكەتىن قۇرۋىنا قۇقى بار. بىراق الەمدە ەكى مىڭنان استام ەتنوس بار بولسا، بار-جوعى 256 مەملەكەت بار. مۇنى ءبىر دەڭىز. ۇيعىرلار شىڭجاڭداعى نەگىزگى قۇرىلىمدىق ۇلت دەگەنگە كەلسەك، بۇل - ميف. قالاي دەگەنمەن، ۇيعىرلاردىڭ ەجەلگى مادەنيەتى قالىپتاسقان وتانى - ورحون (موڭعوليا - رەد.). سونداعى ۇيعىر قاعاناتى قۇلاعاننان كەيىن بارىپ، قازىرگى شىڭجاڭعا قاراي ويىستى. ءيا، باتىس ولكەنىڭ (شىڭجاڭ) تاريحىندا ۇيعىر مەملەكەتتەرى بولمادى ەمەس، بولدى. مىسالى، بەس عاسىر بيلىك قۇرعان تۇرپان مەملەكەتى، قاراحانيدتەر اۋلەتى. بىراق قاراحانيدتەردىڭ ۇيعىر مەملەكەتى بولعانى داۋلى سۇراق. بارتولد بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىنا «قاراحانيدتەر ۇيعىر مەملەكەتى بولعان جوق» دەپ جازادى. مەن بارتولدقا سەنەمىن. ال تسين يمپەرياسى جاۋلاپ العاننان كەيىنگى كەزەڭگە كەلسەك... يەتتيشار (جەتى قالا) دەگەن مەملەكەت بولدى. بۇل ەلدىڭ قانشالىقتى تاۋەلسىز بولعاندىعى دا وتە قيىن سۇراق، سەبەبى مۇندا حريستيان الەمىنىڭ ىقپالى زور ەدى. وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلدارى بولعان شىعىس تۇركىستان مەملەكەتىنەن تۇرىك ىقپالى كۇشتى سەزىلدى. كەڭەستىك ۇلگىدەگى شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى دا بولعان. مۇنى دا تولىق تاۋەلسىز ەل بولدى دەپ ايتا المايمىز.
قاھارمان قوجامبەرديەۆ: مەيلى، بۇل جايىندا ۇزاق داۋلاسۋعا بولادى. سەبەپ باسقادا. ءبىزدى شوشىتاتىنى - قازىرگى ساياساتتىڭ قارقىنى. مىنە، ەكى جىلدان بەرى باستاۋىش مەكتەپتە، 1-5-سىنىپتاردا بارلىق ءپان تەك قىتاي تىلىندە وقىتىلادى. ال 1984 جىلى قابىلدانعان «اۋداندىق-ۇلتتىق اۆتونوميالار تۋرالى» زاڭ ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇلتتىق تىلدە جۇرگىزىلگەنىن تالاپ ەتەدى. قارسىلىق پا، قارسىلىق. قايبىر جەكە كاسىپورىندى الىڭىز، ۇلكەن ونەركاسىپ وشاعى بولسىن تەك ءبىردى-ەكىلى ۇيعىر جاسىن جۇمىسقا الادى. ونىڭ وزىندە ولار قىتايدىڭ ىشكى اۋداندارىندا، ايتالىق، پەكيندە جوعارى ءبىلىم الىپ كەلۋى ءتيىس. تازا قىتاي تىلىندە. ودان كەيىن شىڭجاڭ اۋدانىن شيكىزات قازىناسى دەسە بولادى. بىلتىردىڭ وزىندە 40 ملن توننا مۇناي ءوندىرىلدى. سولاي بولا تۇرا، حالقى وتە كەدەي تۇرادى. شىڭجاڭنىڭ بۇكىل بايلىعىن سىرتقا تاسىپ جاتىر.
كونستانتين سىروەجكين: ءيا، ەن بايلىقتى سىرتقا تاسىپ جاتىر، كەلىسەم. بىراق شىڭجاڭعا ورتالىق بيۋدجەتتەن وراسان زور اقشا قۇيىلىپ جاتىر ەمەس پە؟ شىڭجاڭ بيۋدجەتىنىڭ شىعىس بولىگى 65 ملرد يۋان بولسا، ال اۆتونوميانىڭ جابىلىپ جاتىپ، تاباتىنى سونىڭ 32 ميللياردى عانا. قالعانىنىڭ ءبارى ورتالىق بيۋدجەتتىڭ ەسەبىنەن جابىلادى.      
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: قاحا، مىناداي جاعدايدىڭ ورىن الۋى مۇمكىن بە؟ قىتايدان جوڭكىلگەن قالىڭ حالىق لىقسىپ كەپ، قازاقستان شەكاراسىنان اسىپ كەتپەي مە؟ ارينە، ولاردى شەكاراشىلار شاماسى كەلگەنشە ۇستاپ تۇرار. بىراق قانداي دا ءبىر كونۆەنتسيالارعا ساي، بىزگە بوسقىندارعا لاگەر سالىڭدار دەسە، قىتاي ماسەلەسىنىڭ قازاقستان ماسەلەسىنە اينالۋى مۇمكىن بە؟
قاھارمان قوجامبەرديەۆ: مۇمكىن. مۇنداي جاعداي 1962 جىلى بولعان. ارينە، ەكى جاعدايدى سالىستىرۋعا كەلمەيدى. ول كەزدە 70 مىڭنان 120 مىڭعا دەيىن ادام قازاق شەكاراسىنان ءوتىپ كەتكەن-ءدى.
كونستانتين سىروەجكين: مۇنى دا جوققا شىعارۋعا بولماس. بىراق، مەنىڭشە، ماسەلە باسقادا بولىپ تۇر. ءبىرىنشى رەت... ۇيعىرلارعا قارسى قاقتىعىسقا بەيبىت حالىق، حانسۋلار، ياعني قىتايلار ارالاستى. العاش رەت. بۇرىن بيلىك پەن از ۇلتتاردىڭ اراسىنداعى قاقتىعىستارعا ارالاسپايتىن. ياعني ولاردىڭ دا الدەنەگە زىعىردانى قايناعان. قاينادى دا، بۇرق ەتىپ جارىلدى. ءبىزدىڭ شىڭجاڭنان قازىر بايقاپ وتىرعانىمىز - ۇلتارالىق قاقتىعىس. ۇرىمشىدەگى قاقتىعىستىڭ دياگنوزى وسى.
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: بۇعان دەيىن بەيتاراپ بولعان حاندىقتارعا نە بولدى؟
كونستانتين سىروەجكين: مۇمكىن، وسى كەزگە دەيىن شىڭجاڭعا قۇيعان قارجى، سالعان ءۇي، جالپى، جاساعان جاقسىلىققا ريزا بولماي، ىستەگەن ءىسىن مويىنداماي، ەندى قىتايلار كەتىڭدەر دەگەنگە قاندارى قارايعان شىعار.
قاھارمان قوجامبەرديەۆ: ءوز باسىم بۇل جەردە ارانداتۋ باسىم دەگەن ويدامىن. نەگە دەسەڭىز، قىتاي ۇكىمەتى قاشاندا وسىنداي قيتۇرقى ايلاعا قۇمار. ال ۇيعىرلار مەن حاندىقتاردىڭ اراسىندا ەشقانداي الاۋىزدىق بولماعان، بولمايدى دا. بولىسە الماي جۇرگەن دۇنيەسى، الا الماي جۇرگەن ەنشىسى دە جوق. بۇل ەشقانداي دا ۇلتارالىق قاقتىعىس ەمەس. تەك بيلىك از ۇلتتاردىڭ ماسەلەسىن شەشكىسى كەلمەي وتىر. بولدى. ورتالىق بيلىك وزدەرى جازعان زاڭداردى وزدەرى ورىندامايدى.
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: كونستانتين مىرزا، قىتايداعى قاقتىعىستىڭ سىرتتان ۇيىمداستىرىلۋى مۇمكىن بە ەدى؟
كونستانتين سىروەجكين: ابدەن مۇمكىن. قۇدىرەتتى ينتەرنەت... ونىڭ وراسان كۇشىن ءبىز باعالاي بەرمەيمىز. ءار وتباسىدا، ءتىپتى ءار ستۋدەنتتىڭ الدىندا عالامتور تۇر.

جيىنعا قاتىسقان جۋرناليست سۇراعى:

- ۇيعىر ۇلتىنىڭ ءوز الدىنا مەملەكەت قۇرۋداعى ماقساتىن نەمەن نەگىزدەيسىز؟
قاھارمان قوجامبەرديەۆ:  رەسمي ستاتيستيكا بويىنشا، تەك شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانىندا 9 ملن 327 مىڭ ۇيعىر تۇرادى. الەمدىك دەڭگەيدەگى شەدەۆرلەر تۋدىرعان ۇلى حالىقتىڭ 9 ميلليوننان اسا تۇقىمى مادەنيەتىنىڭ تۇرمىستىق دەڭگەيگە ءتۇسىپ، ءتىلىنىڭ قىتايلانىپ بارا جاتقانىنا قالاي شىداپ تۇرسىن؟ بۇل - ءوز تاعدىرىمىزدى ءوزىمىز شەشۋدەگى ءبىرىنشى موتيۆ. ەكىنشىدەن، بۇرىنعى ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا ورنالاسقان، جەرىنىڭ استى دا، ءۇستى دە بايلىققا تولى ايماقتا، كىندىك ازيا ەلدەرىمەن كۇشتى ءدىني-رۋحاني ينتەگراتسيالىق بايلانىستا بولا وتىرىپ، نەگە تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلماسقا؟ ۇشىنشىدەن، قىتايدىڭ از ۇلتتارعا قاتىستى ساياساتى.  ەڭ بولماسا، «اۋداندىق-ۇلتتىق اۆتونوميالار تۋرالى» زاڭنىڭ ءبىر قارپىنە دەيىن قالدىرماي ورىندالاتىن بولسا، جارامىز جەڭىلدەر ەدى.

جازىپ العان وركەن كەنجەبەكوۆ

«جاس قازاق» گازەتى، №28, 17.07.2009