«Sanany qashan da túrmys biyleydi». Búl - shyndyq. Adam zamandy ózi jasaydy jәne ózi tughyzghan zamannyng qúrbany bolady da jýredi. Demek, adam - túl. Ózi tudyrghan zaman da - túldyr.

Býgingi bizding qogham eldik qogham ba, joq әlde, ezdik qogham ba?

Mening tanqalatynym: orys otarynyng osydan ýsh jýz jyl búryn jasaghan últtyq sanany ulau baghdarlamasynyng býgingi tanda aina-qatesiz jýzege asyp jatqany, esh kýshteu, biyliksiz. Eki jýz elu jyl boyy sanany ulasa da, saldaryn iygiligine tolyq jarata almay ketti orekender. Ýndisterdi týp-túqiyanymen qúrtu ýshin konkistatorlar aldymen ýndisterding túrmysymen bite qaynasqan bizondardy qúrtudy qolgha aldy (al bizde orysekender qazaqtyng bolmysy bolghan tekti jylqylaryn túzday qúrtumen boldy), al orys otary jymysqy sayasatyn jýieledi... Saldardy úsaq mәselerden bastayyqshy...

«Sanany qashan da túrmys biyleydi». Búl - shyndyq. Adam zamandy ózi jasaydy jәne ózi tughyzghan zamannyng qúrbany bolady da jýredi. Demek, adam - túl. Ózi tudyrghan zaman da - túldyr.

Býgingi bizding qogham eldik qogham ba, joq әlde, ezdik qogham ba?

Mening tanqalatynym: orys otarynyng osydan ýsh jýz jyl búryn jasaghan últtyq sanany ulau baghdarlamasynyng býgingi tanda aina-qatesiz jýzege asyp jatqany, esh kýshteu, biyliksiz. Eki jýz elu jyl boyy sanany ulasa da, saldaryn iygiligine tolyq jarata almay ketti orekender. Ýndisterdi týp-túqiyanymen qúrtu ýshin konkistatorlar aldymen ýndisterding túrmysymen bite qaynasqan bizondardy qúrtudy qolgha aldy (al bizde orysekender qazaqtyng bolmysy bolghan tekti jylqylaryn túzday qúrtumen boldy), al orys otary jymysqy sayasatyn jýieledi... Saldardy úsaq mәselerden bastayyqshy...

Eng birinshi, orys jihangerligi tikenekterin qadap qamal saldy. Oghan әri enbek armiyasy әri túraqty әsker retinde kóshpendilerding jauyngerlik sheberligin mengergen qaraqshy, qylmysker kazaktardy әkep qonystandyrdy. Dәl osydan eki myng jyl búryn qytay basqynshylyghy ghúndardyng jerine «tyng iygeru ýshin әkep qonystandyrghan enbek әskeri» qúsap. Qytay tyng iygeru әskeri arqyly ghúndardan Órtósti tartyp alyp, ózining menshigine ainaldyrdy.  Orys qúrsauynan qashqan sol qashqyn orystardy qazaq qoynyna basyp jomarttyq tanytty. Aqyr ayaghy súr jylan bolyp ózimizdi shaqty. Obal-sauaby kimge?! Sol qanisher, azghyn, sayasy jaghynan qauipti kazaktar elding shyrqyn búzdy. Al qazir she? Bizding el býginde Orta Aziya men Europany jalghap jatqan esirtki naryghyna ainaldy, qylmyskerler men qashqyndardyng qúz panasyna ainaldy. Erteng olar túraqtap qalyp... elindi azdyryp... shayanday shaghyp, sespey qatyrady-au...sespey...

Ekinshiden, orys otary mektep saludy qolgha aldy. Ol mektepte oqyghan qazaq erteng orys shashbauyn kóterip, soyylyn soghu kerek. Orys mentaliytetimen susyndauy tiyis, sol mentaliytetti óz halqyna sindiru kerek Qazirgi tandaghy orys-qazaq aralas mektepteri sol missionerlerden qalghan sayasat bolatyn. Biraq orystargha da daryndy qazaq kerek Shoqanday, Ybyrayday. Ókinishke oray, orys zymiyan sayasatyn asqan jipsime qulyqpen úly túlghalarymyz arqyly da jýrgizdi ghoy. Biraq óz bilimderi men talap-talanty óz halqyna qarsy qaru ekenin sol túlghalar tym kesh týisindi ghoy. Al qazir she? Qazir elimizde aralas mektep te, orys tilindegi mektep te kóp, onda bilim men tәrbie alghan qarakózder de kóp. Al sol oqu ordasynda oqyghan qazaq sózsiz orys dilimen tәrbiyelenetini aidan anyq. Qazaq mektebindegi materialdyq múqtajdyqty eskergen ata-ana óz balasyn orys ne aralas mektepke bilim alugha beredi. Ol bala erten, bir sózben aitqanda, Oralhan aghamyz ashyna jazghan «budan» bolady da shyghady. Nemese «Atau keredegi» Erik «budanday» bolyp shyghady. Mine, sol «budandar» óz últyna «atau keresin» ishtiretin. Al ony oilap jatqan ata-ana joq. Tipti, kózi ashyq aghalarymyz da óz balasyn oryssha tәrbiyeleytin bolypty. Bay-sheneunikterge sóz aitudyng ózi artyq. Mine, HIH ghasyrda missionerler qalap ketken sol mektepter jýiesi әli joyylghan joq.

Ýshinshiden, orys ta óz boyyndaghy kesir keselderdi qazaqqa әkep týktedi. Nәtiyjesinde qazaq maqtanqúmar, jalghan namys, jemqorlyq, jaghympazdyq, keudemsoqtyq tәrizdi kerdeng minezderge boy ýiretti. Paydasyz, orynsyz tózimge, tómenshektikke úryndyq.  Al qazir osynau dert qogham indetine ainalyp ketti. Talaptyny tezdeydi, taghy zordy tórge sýireydi. Jaghympazdyq nәsipke, jemqorlyq kәsipke ainaldy. Namysymyz jalghan maqtaugha ainalghaly qashan (qazaqtan asqan qonaqjay, jomart, darqan, aq kónil, toyqúmar halyq joq, al sonda órshildik ruh pen erjýrektilik, qayrattylyq qayda?!). Bireudi maqtasa jeti qat kókke syighyzbaydy. Al osynau paryqsyz minez-qúlyqtar erteng últymyzgha zor qayghy. Sol orys otarynda ruhany oisyraugha úshyraghan agha buyn da sol jaghymsyz, pasyq qylyqtardy tәuelsiz Qazaqstannyng tәlimimen susyndauy tiyis jastargha da júghysty qylyp jatyr...

Tórtinshiden, shoqyndyru sayasaty. Orys jahildigi «ajyryq soghysyn» ýsh ret bastamaq boldy. Biraq qazaqtyng baghy bar eken. Orys revolusiyasy, I dýniyejýzilik soghys, odan keyingi qazaq últ-azattyq kóterilisi tәrizdi alasapyrandar patshanyng ekijýzdi sayasatyn tas-talqan etti. Áytpese, jýrek týkpirine islam pәlsapasyn týptey almay jýrgende, pravoslav pәlsapasyn iygerip keter me edik? Alayda shoqyndyru shyrghalany bastalmay túryp-aq, týrki tektesterding tekti úrpaqtary da shoqynyp ketken edi. V.IY.Tevkeleev (Tәuekelding úrpaghy) ózimizge qarsy elshilik qyldy. «Derjaviyn, Karamzin (Qaramyrzanyng túqymy), Turgenev (Týrgenning túqymy), Beketov (Beket), Mendeleev (Mendelining úrpaghy), A. Ahmatova (Ahmet hannyn  úrpaghy)» (T. Júrtbay. «Sýiersin, jýrek, kýiersin...»), aqyn N. Gumiylev pen týrki tarihyn zerttegen L. Gumiylev tәrizdi orystardyng maqtanyshyna ainalghan úly túlghalar da bar. Biraq osynau anghyrt halyqty Alla ruhany nәubetten saqtady. Batys «qanday da bir pighyldy kózdese de krest joryghy tarihy qajettilik edi» dep ózin aqtap alady. Al mynau orystyng «ajyryq joryghyn» aqbas tarih «qajettilik» dep tappady. Áytpese, dil túrmaq, dininen aiyrylghan maqúrym mәngýrtting naghyz ózi bolar edik. Biraq ta keshegi kýnge deyin orys sayasatyna kónbegen Abaydy «dinshil» etip shygharyp ta namysymyzdy qorlady. Al qazir she? Dil túrmaq, últtyq qasiyetindi qaqyratyp tastaytyn týrli dýniyetanymy dýmshe dinder qazaqty dualap aldy. Músylman da emes, pravoslav-hrisian da emes, buddist, katolik te emes, erteng óz halqyna qarsy qaru kezeytin kәzzap bolyp shygha keledi. Al qazir Abayday túlghalardy «dinshil» etuding qajeti joq, sebebi sol qayratkerler ózi ózge dinge qúlyq qoyghan. Sonda anau orys somdamaq bolghan ghazauat soghysy esh kýshteu, shabyssyz jeniske jetip ketkeni me? Apyray ә, orysyng san soqty, sebebi qazir onyng otary emespiz, batystyng oiynshyghymyz ghoy.

Besinshiden, otar qazaqty ishten shiritu ýshin orys tәrbiyesimen tәlim alghan qyzdardy da paydalanudy oilady. Qazaq qyzdaryna arnap mektep te túrghyzdy. Túnghyshyn Ybyray orystyng búl súmpayy sayasatyn sezbey túryp saldyrghan edi. Sonymen, oryssha tәrbie alghan qyzdar óz otbasyn da orysqa beyimdeu kerek, sebebi sanasy ulanghan. Birinshiden, ol tughan balasyn oryssha tәlimge baulidy. Balagha tәrbiyeni kóp sindiretin ana ekeni ózi de týsinikti. Odan keyin «qyryq ailasymen» erin de eliktirip әketui kerek. Mine, qoldan jasalghan «budan» óz túqymyna tótep berdi. Al býgin she? Otbasynyng oshaghy sanalatyn ana óz últynyng tәrbiyesine olaq bolsa, odan tәrbie kórgen bala qaydan onady ghoy deysiz. Tasbauyr, el múnyna kereng bolyp ósedi ghoy. Balany últjandy etip ósiruding ózegi últtyq tәrbie tanymda emes pe? Tozangha aunap jýrgen tentekterdi erkeletip, «mәmbәsiyin» berip, ertegi tyndatyp, últtyq tәrbiyeni sindiretin qariyalarymyz da dýniyeden kóshken. Olardyng izgi jolyn olaq kelinder kelip búzdy. «Budandar», shynymen, kóbeydi. Ata-ananyng úrys-kerisin estip, mәdeniyetten maqúrym kino, oiyn, әn-kliptargha qúmartqan úrpaq ta mýgedek bolary haq. Al baylyqqa, sәn-saltanatqa masayraghan súlularymyz ózge tegi bólekterding týtinin týtetedi. Qyz bala da últty kóbeytuding úiytqysy (evrey dәstýri boyynsha, últtyng negizi) emes pe? Al ózgening órkenin órkendetken últymyzdyng úrpaghy da bizge jat bolyp sanalady. Bizding sanatta joq. Últtyq qasiyetting tini ýzildi degen osy!

Altynshydan, bizding jerimizge orysqa nege kerek boldy? Áriyne, orystyng óz qúlyq qúmary boyynsha sheksiz kenistikke úmtylady. Áli de solay, qolynan kelse, qonyshynan basyp qalghysy keledi (kenes keregesi qausay bastaghanda M. Gorbachev Qazaqstannyng 5 oblysyn tyng iygeru túsynda Reseyden alyp bere salghanbyz dep arandatty emes pe? Japoniyagha da araldaryn bermey, talasyp otyr...). Jeri sheksiz ýlken, biraq әleumeti nashar. Baylyghy sheksiz mol, әleueti tómen. Biraq sol «týgi joq, biraq bay» qazaq jerin orystar HIH ghasyrdan bastap tonady ghoy. Qane shyqqan mýiizi! Óz iygiligin iygere, oqsata almay jýrip, ózgening enshisine súghanaqtyq qylady. Mәsele onda emes, mәsele orysekenderding sheksiz óktemdik pen ýstemdikke úmtyluynda. Biraq baylyqty da payda kórdi. Sonymen orys jihangerligi baylaghymyzdy tonady ghoy, ruhany baylyghymyzdy da tәrk etti ghoy sheksiz biylikke úmtylam dep. Biraq,      F. Engelis: «Basqa halyqtardy ezip otyrghan halyqtyng ózi de erkin bola almaydy», - degen kóregendigi dәl keldi. Orys jihangerligi de ruhany daghdarysqa úshyrady. Sonda qazaq ta, orys ta úta almaghany ghoy. Jә, orys bir nәrseden útty, ol - bizding últtyq ruhymyzdyng óshui edi. Al qazir she? Sol tonau ýrdisi jýrip jatyr, qaryshty qarqynmen jýrip jatyr... jýrip jatyr... Dәl anqau qazaqtyng anghyrttyghyn keship, tonyn tobyghyna deyin sheshindirttip tonatyp jatqan el joq. Jyldyq ónimning  86%-i shetelding shertiygenderining shónsheginde ketse, qalghan payyzdyng pәlenshesi ózimizding kókelerimizding jez qazanyn maylasa, qalghan-qútqany halyqqa «sadaqagha» beriledi. Sonda da sol sadaqagha halqymyz biraz bayydy, eng bastysy qaryn toq, kóilek kók. Al endi oilanyzshy, sol shetelding etegin maylaghan enshimizdi ózimizding  qarymymyzgha alsaq, mýldem shekemiz shylqyp, shekpenimiz shetinen shoyyn shenge ainalady eken-au. Mine, baylyq dep osyny ait! Mýmkin sol mezette ghana baghanaghy toya almay jýrgenderding jýregi ainityn bolar.

Al endi óziniz salmaqtanyz, ezdik qogham ba, eldik qogham ba? Qúm ishinde qúmyqqanday ýnimiz jasyq, elim degen emirenis entikken, dauylpaz ruhymyz dýbәra boldy da qaldy, últtyq sana bastauynan sualghan, últtyq qadir-qasiyetimiz kýngirttengen, kómbis ógizdey kýn keshken elge ainaldyq. Sebebi «bizding últtyq sanamyz tabighatymyzdan da qatty býlingen» (Temirhan Medetbek). Kenezesi keuip sor basqan, barshyn jaylauyng ibilis aunaghanday býlingen, «malaydyng erinindey, qúldyng tabanynday tilingen» alqapty, jiliktelgen ormandy elestetseniz, bizding de sanamyz sonday sualyp, sarqylghan sartap daladay. Tabighat ýilesimi týzeler-au, al halyqtyng ruh-jady she?

Sonymen, qazaqtyng minezin shenedik, orystyng ókimetin sóktik. Orys-orys dep orys últyn menzep otyrghanym joq. Orys dep sheksiz óktemdikke úmtylghan orys ókimetin aityp otyrmyn. Áytpese, sol orys ókimeti óz halqyna da qaramaytyn. Kezinde qazaq ziyalylary da sol orys ókimetine qarsy shyqqan. Tórt jýzge juyq kóterilis jasaghan jankeshti qazaq ta orys ókimetine qarsy qaru kóterdi. Jә, búl -ótkenning taghdyry. Biz býgingi taghdyrymyzdy týgendeudi oilayyq...

Qymbat Silәmbekov,

Ál-Faraby atyndaghy

QazÚU-dyng 2-kurs studenti

«Abai.kz»