«سانانى قاشان دا تۇرمىس بيلەيدى». بۇل - شىندىق. ادام زاماندى ءوزى جاسايدى جانە ءوزى تۋعىزعان زاماننىڭ قۇربانى بولادى دا جۇرەدى. دەمەك، ادام - تۇل. ءوزى تۋدىرعان زامان دا - تۇلدىر.

بۇگىنگى ءبىزدىڭ قوعام ەلدىك قوعام با، جوق الدە، ەزدىك قوعام با؟

مەنىڭ تاڭقالاتىنىم: ورىس وتارىنىڭ وسىدان ءۇش ءجۇز جىل بۇرىن جاساعان ۇلتتىق سانانى ۋلاۋ باعدارلاماسىنىڭ بۇگىنگى تاڭدا اينا-قاتەسىز جۇزەگە اسىپ جاتقانى، ەش كۇشتەۋ، بيلىكسىز. ەكى ءجۇز ەلۋ جىل بويى سانانى ۋلاسا دا، سالدارىن يگىلىگىنە تولىق جاراتا الماي كەتتى ورەكەڭدەر. ۇندىستەردى ءتۇپ-تۇقيانىمەن قۇرتۋ ءۇشىن كونكيستاتورلار الدىمەن ۇندىستەردىڭ تۇرمىسىمەن بىتە قايناسقان بيزونداردى قۇرتۋدى قولعا الدى (ال بىزدە ورىسەكەڭدەر قازاقتىڭ بولمىسى بولعان تەكتى جىلقىلارىن تۇزداي قۇرتۋمەن بولدى), ال ورىس وتارى جىمىسقى ساياساتىن جۇيەلەدى... سالداردى ۇساق ماسەلەردەن باستايىقشى...

«سانانى قاشان دا تۇرمىس بيلەيدى». بۇل - شىندىق. ادام زاماندى ءوزى جاسايدى جانە ءوزى تۋعىزعان زاماننىڭ قۇربانى بولادى دا جۇرەدى. دەمەك، ادام - تۇل. ءوزى تۋدىرعان زامان دا - تۇلدىر.

بۇگىنگى ءبىزدىڭ قوعام ەلدىك قوعام با، جوق الدە، ەزدىك قوعام با؟

مەنىڭ تاڭقالاتىنىم: ورىس وتارىنىڭ وسىدان ءۇش ءجۇز جىل بۇرىن جاساعان ۇلتتىق سانانى ۋلاۋ باعدارلاماسىنىڭ بۇگىنگى تاڭدا اينا-قاتەسىز جۇزەگە اسىپ جاتقانى، ەش كۇشتەۋ، بيلىكسىز. ەكى ءجۇز ەلۋ جىل بويى سانانى ۋلاسا دا، سالدارىن يگىلىگىنە تولىق جاراتا الماي كەتتى ورەكەڭدەر. ۇندىستەردى ءتۇپ-تۇقيانىمەن قۇرتۋ ءۇشىن كونكيستاتورلار الدىمەن ۇندىستەردىڭ تۇرمىسىمەن بىتە قايناسقان بيزونداردى قۇرتۋدى قولعا الدى (ال بىزدە ورىسەكەڭدەر قازاقتىڭ بولمىسى بولعان تەكتى جىلقىلارىن تۇزداي قۇرتۋمەن بولدى), ال ورىس وتارى جىمىسقى ساياساتىن جۇيەلەدى... سالداردى ۇساق ماسەلەردەن باستايىقشى...

ەڭ ءبىرىنشى، ورىس جيھانگەرلىگى تىكەنەكتەرىن قاداپ قامال سالدى. وعان ءارى ەڭبەك ارمياسى ءارى تۇراقتى اسكەر رەتىندە كوشپەندىلەردىڭ جاۋىنگەرلىك شەبەرلىگىن مەڭگەرگەن قاراقشى، قىلمىسكەر كازاكتاردى اكەپ قونىستاندىردى. ءدال وسىدان ەكى مىڭ جىل بۇرىن قىتاي باسقىنشىلىعى عۇنداردىڭ جەرىنە «تىڭ يگەرۋ ءۇشىن اكەپ قونىستاندىرعان ەڭبەك اسكەرى» قۇساپ. قىتاي تىڭ يگەرۋ اسكەرى ارقىلى عۇنداردان ءورتوستى تارتىپ الىپ، ءوزىنىڭ مەنشىگىنە اينالدىردى.  ورىس قۇرساۋىنان قاشقان سول قاشقىن ورىستاردى قازاق قوينىنا باسىپ جومارتتىق تانىتتى. اقىر اياعى سۇر جىلان بولىپ ءوزىمىزدى شاقتى. وبال-ساۋابى كىمگە؟! سول قانىشەر، ازعىن، ساياسي جاعىنان قاۋىپتى كازاكتار ەلدىڭ شىرقىن بۇزدى. ال قازىر شە؟ ءبىزدىڭ ەل بۇگىندە ورتا ازيا مەن ەۋروپانى جالعاپ جاتقان ەسىرتكى نارىعىنا اينالدى، قىلمىسكەرلەر مەن قاشقىنداردىڭ قۇز پاناسىنا اينالدى. ەرتەڭ ولار تۇراقتاپ قالىپ... ەلىڭدى ازدىرىپ... شايانداي شاعىپ، سەسپەي قاتىرادى-اۋ...سەسپەي...

ەكىنشىدەن، ورىس وتارى مەكتەپ سالۋدى قولعا الدى. ول مەكتەپتە وقىعان قازاق ەرتەڭ ورىس شاشباۋىن كوتەرىپ، سويىلىن سوعۋ كەرەك. ورىس مەنتاليتەتىمەن سۋسىنداۋى ءتيىس، سول مەنتاليتەتتى ءوز حالقىنا ءسىڭدىرۋ كەرەك قازىرگى تاڭداعى ورىس-قازاق ارالاس مەكتەپتەرى سول ميسسيونەرلەردەن قالعان ساياسات بولاتىن. بىراق ورىستارعا دا دارىندى قازاق كەرەك شوقانداي، ىبىرايداي. وكىنىشكە وراي، ورىس زىميان ساياساتىن اسقان جىپسىمە قۋلىقپەن ۇلى تۇلعالارىمىز ارقىلى دا جۇرگىزدى عوي. بىراق ءوز بىلىمدەرى مەن تالاپ-تالانتى ءوز حالقىنا قارسى قارۋ ەكەنىن سول تۇلعالار تىم كەش ءتۇيسىندى عوي. ال قازىر شە؟ قازىر ەلىمىزدە ارالاس مەكتەپ تە، ورىس تىلىندەگى مەكتەپ تە كوپ، وندا ءبىلىم مەن تاربيە العان قاراكوزدەر دە كوپ. ال سول وقۋ ورداسىندا وقىعان قازاق ءسوزسىز ورىس دىلىمەن تاربيەلەنەتىنى ايدان انىق. قازاق مەكتەبىندەگى ماتەريالدىق مۇقتاجدىقتى ەسكەرگەن اتا-انا ءوز بالاسىن ورىس نە ارالاس مەكتەپكە ءبىلىم الۋعا بەرەدى. ول بالا ەرتەڭ، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ورالحان اعامىز اشىنا جازعان «بۋدان» بولادى دا شىعادى. نەمەسە «اتاۋ كەرەدەگى» ەرىك «بۋدانداي» بولىپ شىعادى. مىنە، سول «بۋداندار» ءوز ۇلتىنا «اتاۋ كەرەسىن» ىشتىرەتىن. ال ونى ويلاپ جاتقان اتا-انا جوق. ءتىپتى، كوزى اشىق اعالارىمىز دا ءوز بالاسىن ورىسشا تاربيەلەيتىن بولىپتى. باي-شەنەۋنىكتەرگە ءسوز ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق. مىنە، ءحىح عاسىردا ميسسيونەرلەر قالاپ كەتكەن سول مەكتەپتەر جۇيەسى ءالى جويىلعان جوق.

ۇشىنشىدەن، ورىس تا ءوز بويىنداعى كەسىر كەسەلدەردى قازاققا اكەپ تۇكتەدى. ناتيجەسىندە قازاق ماقتانقۇمار، جالعان نامىس، جەمقورلىق، جاعىمپازدىق، كەۋدەمسوقتىق ءتارىزدى كەردەڭ مىنەزدەرگە بوي ۇيرەتتى. پايداسىز، ورىنسىز توزىمگە، تومەنشەكتىككە ۇرىندىق.  ال قازىر وسىناۋ دەرت قوعام ىندەتىنە اينالىپ كەتتى. تالاپتىنى تەزدەيدى، تاعى زوردى تورگە سۇيرەيدى. جاعىمپازدىق ناسىپكە، جەمقورلىق كاسىپكە اينالدى. نامىسىمىز جالعان ماقتاۋعا اينالعالى قاشان (قازاقتان اسقان قوناقجاي، جومارت، دارقان، اق كوڭىل، تويقۇمار حالىق جوق، ال سوندا ورشىلدىك رۋح پەن ەرجۇرەكتىلىك، قايراتتىلىق قايدا؟!). بىرەۋدى ماقتاسا جەتى قات كوككە سىيعىزبايدى. ال وسىناۋ پارىقسىز مىنەز-قۇلىقتار ەرتەڭ ۇلتىمىزعا زور قايعى. سول ورىس وتارىندا رۋحاني ويسىراۋعا ۇشىراعان اعا بۋىن دا سول جاعىمسىز، پاسىق قىلىقتاردى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تالىمىمەن سۋسىنداۋى ءتيىس جاستارعا دا جۇعىستى قىلىپ جاتىر...

تورتىنشىدەن، شوقىندىرۋ ساياساتى. ورىس جاھيلدىگى «اجىرىق سوعىسىن» ءۇش رەت باستاماق بولدى. بىراق قازاقتىڭ باعى بار ەكەن. ورىس رەۆوليۋتسياسى، ءى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، ودان كەيىنگى قازاق ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى ءتارىزدى الاساپىراندار پاتشانىڭ ەكىجۇزدى ساياساتىن تاس-تالقان ەتتى. ايتپەسە، جۇرەك تۇكپىرىنە يسلام ءپالساپاسىن تۇپتەي الماي جۇرگەندە، پراۆوسلاۆ ءپالساپاسىن يگەرىپ كەتەر مە ەدىك؟ الايدا شوقىندىرۋ شىرعالاڭى باستالماي تۇرىپ-اق، تۇركى تەكتەستەردىڭ تەكتى ۇرپاقتارى دا شوقىنىپ كەتكەن ەدى. ۆ.ي.تەۆكەلەەۆ (تاۋەكەلدىڭ ۇرپاعى) وزىمىزگە قارسى ەلشىلىك قىلدى. «دەرجاۆين، كارامزين (قارامىرزانىڭ تۇقىمى), تۋرگەنەۆ (تۇرگەننىڭ تۇقىمى), بەكەتوۆ (بەكەت), مەندەلەەۆ (مەڭدەلىنىڭ ۇرپاعى), ا. احماتوۆا (احمەت حاننىڭ  ۇرپاعى)» (ت. جۇرتباي. «سۇيەرسىڭ، جۇرەك، كۇيەرسىڭ...»), اقىن ن. گۋميلەۆ پەن تۇركى تاريحىن زەرتتەگەن ل. گۋميلەۆ ءتارىزدى ورىستاردىڭ ماقتانىشىنا اينالعان ۇلى تۇلعالار دا بار. بىراق وسىناۋ اڭعىرت حالىقتى اللا رۋحاني ناۋبەتتەن ساقتادى. باتىس «قانداي دا ءبىر پيعىلدى كوزدەسە دە كرەست جورىعى تاريحي قاجەتتىلىك ەدى» دەپ ءوزىن اقتاپ الادى. ال مىناۋ ورىستىڭ «اجىرىق جورىعىن» اقباس تاريح «قاجەتتىلىك» دەپ تاپپادى. ايتپەسە، ءدىل تۇرماق، دىنىنەن ايىرىلعان ماقۇرىم ماڭگۇرتتىڭ ناعىز ءوزى بولار ەدىك. بىراق تا كەشەگى كۇنگە دەيىن ورىس ساياساتىنا كونبەگەن ابايدى «ءدىنشىل» ەتىپ شىعارىپ تا نامىسىمىزدى قورلادى. ال قازىر شە؟ ءدىل تۇرماق، ۇلتتىق قاسيەتىڭدى قاقىراتىپ تاستايتىن ءتۇرلى دۇنيەتانىمى دۇمشە دىندەر قازاقتى دۋالاپ الدى. مۇسىلمان دا ەمەس، پراۆوسلاۆ-حريسيان دا ەمەس، بۋدديست، كاتوليك تە ەمەس، ەرتەڭ ءوز حالقىنا قارسى قارۋ كەزەيتىن كاززاپ بولىپ شىعا كەلەدى. ال قازىر ابايداي تۇلعالاردى «ءدىنشىل» ەتۋدىڭ قاجەتى جوق، سەبەبى سول قايراتكەرلەر ءوزى وزگە دىنگە قۇلىق قويعان. سوندا اناۋ ورىس سومداماق بولعان عازاۋات سوعىسى ەش كۇشتەۋ، شابىسسىز جەڭىسكە جەتىپ كەتكەنى مە؟ اپىراي ءا، ورىسىڭ سان سوقتى، سەبەبى قازىر ونىڭ وتارى ەمەسپىز، باتىستىڭ ويىنشىعىمىز عوي.

بەسىنشىدەن، وتار قازاقتى ىشتەن ءشىرىتۋ ءۇشىن ورىس تاربيەسىمەن ءتالىم العان قىزداردى دا پايدالانۋدى ويلادى. قازاق قىزدارىنا ارناپ مەكتەپ تە تۇرعىزدى. تۇڭعىشىن ىبىراي ورىستىڭ بۇل سۇمپايى ساياساتىن سەزبەي تۇرىپ سالدىرعان ەدى. سونىمەن، ورىسشا تاربيە العان قىزدار ءوز وتباسىن دا ورىسقا بەيىمدەۋ كەرەك، سەبەبى ساناسى ۋلانعان. بىرىنشىدەن، ول تۋعان بالاسىن ورىسشا تالىمگە باۋليدى. بالاعا تاربيەنى كوپ سىڭدىرەتىن انا ەكەنى ءوزى دە تۇسىنىكتى. ودان كەيىن «قىرىق ايلاسىمەن» ەرىن دە ەلىكتىرىپ اكەتۋى كەرەك. مىنە، قولدان جاسالعان «بۋدان» ءوز تۇقىمىنا توتەپ بەردى. ال بۇگىن شە؟ وتباسىنىڭ وشاعى سانالاتىن انا ءوز ۇلتىنىڭ تاربيەسىنە ولاق بولسا، ودان تاربيە كورگەن بالا قايدان وڭادى عوي دەيسىز. تاسباۋىر، ەل مۇڭىنا كەرەڭ بولىپ وسەدى عوي. بالانى ۇلتجاندى ەتىپ ءوسىرۋدىڭ وزەگى ۇلتتىق تاربيە تانىمدا ەمەس پە؟ توزاڭعا اۋناپ جۇرگەن تەنتەكتەردى ەركەلەتىپ، «ءمامباسيىن» بەرىپ، ەرتەگى تىڭداتىپ، ۇلتتىق تاربيەنى سىڭدىرەتىن قاريالارىمىز دا دۇنيەدەن كوشكەن. ولاردىڭ ىزگى جولىن ولاق كەلىندەر كەلىپ بۇزدى. «بۋداندار»، شىنىمەن، كوبەيدى. اتا-انانىڭ ۇرىس-كەرىسىن ەستىپ، مادەنيەتتەن ماقۇرىم كينو، ويىن، ءان-كليپتارعا قۇمارتقان ۇرپاق تا مۇگەدەك بولارى حاق. ال بايلىققا، ءسان-سالتاناتقا ماسايراعان سۇلۋلارىمىز وزگە تەگى بولەكتەردىڭ ءتۇتىنىن تۇتەتەدى. قىز بالا دا ۇلتتى كوبەيتۋدىڭ ۇيىتقىسى (ەۆرەي ءداستۇرى بويىنشا، ۇلتتىڭ نەگىزى) ەمەس پە؟ ال وزگەنىڭ وركەنىن وركەندەتكەن ۇلتىمىزدىڭ ۇرپاعى دا بىزگە جات بولىپ سانالادى. ءبىزدىڭ ساناتتا جوق. ۇلتتىق قاسيەتتىڭ ءتىنى ءۇزىلدى دەگەن وسى!

التىنشىدان، ءبىزدىڭ جەرىمىزگە ورىسقا نەگە كەرەك بولدى؟ ارينە، ورىستىڭ ءوز قۇلىق قۇمارى بويىنشا شەكسىز كەڭىستىككە ۇمتىلادى. ءالى دە سولاي، قولىنان كەلسە، قونىشىنان باسىپ قالعىسى كەلەدى (كەڭەس كەرەگەسى قاۋساي باستاعاندا م. گورباچەۆ قازاقستاننىڭ 5 وبلىسىن تىڭ يگەرۋ تۇسىندا رەسەيدەن الىپ بەرە سالعانبىز دەپ ارانداتتى ەمەس پە؟ جاپونياعا دا ارالدارىن بەرمەي، تالاسىپ وتىر...). جەرى شەكسىز ۇلكەن، بىراق الەۋمەتى ناشار. بايلىعى شەكسىز مول، الەۋەتى تومەن. بىراق سول «تۇگى جوق، بىراق باي» قازاق جەرىن ورىستار ءحىح عاسىردان باستاپ تونادى عوي. قانە شىققان ءمۇيىزى! ءوز يگىلىگىن يگەرە، وقساتا الماي ءجۇرىپ، وزگەنىڭ ەنشىسىنە سۇعاناقتىق قىلادى. ماسەلە وندا ەمەس، ماسەلە ورىسەكەڭدەردىڭ شەكسىز وكتەمدىك پەن ۇستەمدىككە ۇمتىلۋىندا. بىراق بايلىقتى دا پايدا كوردى. سونىمەن ورىس جيھانگەرلىگى بايلاعىمىزدى تونادى عوي، رۋحاني بايلىعىمىزدى دا تارك ەتتى عوي شەكسىز بيلىككە ۇمتىلام دەپ. بىراق،      ف. ەنگەلس: «باسقا حالىقتاردى ەزىپ وتىرعان حالىقتىڭ ءوزى دە ەركىن بولا المايدى»، - دەگەن كورەگەندىگى ءدال كەلدى. ورىس جيھانگەرلىگى دە رۋحاني داعدارىسقا ۇشىرادى. سوندا قازاق تا، ورىس تا ۇتا الماعانى عوي. ءجا، ورىس ءبىر نارسەدەن ۇتتى، ول - ءبىزدىڭ ۇلتتىق رۋحىمىزدىڭ ءوشۋى ەدى. ال قازىر شە؟ سول توناۋ ءۇردىسى ءجۇرىپ جاتىر، قارىشتى قارقىنمەن ءجۇرىپ جاتىر... ءجۇرىپ جاتىر... ءدال اڭقاۋ قازاقتىڭ اڭعىرتتىعىن كەشىپ، تونىن توبىعىنا دەيىن شەشىندىرتتىپ توناتىپ جاتقان ەل جوق. جىلدىق ءونىمنىڭ  86%-ءى شەتەلدىڭ شەرتيگەندەرىنىڭ شونشەگىندە كەتسە، قالعان پايىزدىڭ پالەنشەسى ءوزىمىزدىڭ كوكەلەرىمىزدىڭ جەز قازانىن مايلاسا، قالعان-قۇتقانى حالىققا «ساداقاعا» بەرىلەدى. سوندا دا سول ساداقاعا حالقىمىز ءبىراز بايىدى، ەڭ باستىسى قارىن توق، كويلەك كوك. ال ەندى ويلاڭىزشى، سول شەتەلدىڭ ەتەگىن مايلاعان ەنشىمىزدى ءوزىمىزدىڭ  قارىمىمىزعا الساق، مۇلدەم شەكەمىز شىلقىپ، شەكپەنىمىز شەتىنەن شويىن شەنگە اينالادى ەكەن-اۋ. مىنە، بايلىق دەپ وسىنى ايت! مۇمكىن سول مەزەتتە عانا باعاناعى تويا الماي جۇرگەندەردىڭ جۇرەگى اينيتىن بولار.

ال ەندى ءوزىڭىز سالماقتاڭىز، ەزدىك قوعام با، ەلدىك قوعام با؟ قۇم ىشىندە قۇمىققانداي ءۇنىمىز جاسىق، ەلىم دەگەن ەمىرەنىس ەنتىككەن، داۋىلپاز رۋحىمىز ءدۇبارا بولدى دا قالدى، ۇلتتىق سانا باستاۋىنان سۋالعان، ۇلتتىق قادىر-قاسيەتىمىز كۇڭگىرتتەنگەن، كومبىس وگىزدەي كۇن كەشكەن ەلگە اينالدىق. سەبەبى «ءبىزدىڭ ۇلتتىق سانامىز تابيعاتىمىزدان دا قاتتى بۇلىنگەن» (تەمىرحان مەدەتبەك). كەنەزەسى كەۋىپ سور باسقان، بارشىن جايلاۋىڭ ءىبىلىس اۋناعانداي بۇلىنگەن، «مالايدىڭ ەرىنىندەي، قۇلدىڭ تابانىنداي تىلىنگەن» القاپتى، جىلىكتەلگەن ورماندى ەلەستەتسەڭىز، ءبىزدىڭ دە سانامىز سونداي سۋالىپ، سارقىلعان سارتاپ دالاداي. تابيعات ۇيلەسىمى تۇزەلەر-اۋ، ال حالىقتىڭ رۋح-جادى شە؟

سونىمەن، قازاقتىڭ مىنەزىن شەنەدىك، ورىستىڭ وكىمەتىن سوكتىك. ورىس-ورىس دەپ ورىس ۇلتىن مەڭزەپ وتىرعانىم جوق. ورىس دەپ شەكسىز وكتەمدىككە ۇمتىلعان ورىس وكىمەتىن ايتىپ وتىرمىن. ايتپەسە، سول ورىس وكىمەتى ءوز حالقىنا دا قارامايتىن. كەزىندە قازاق زيالىلارى دا سول ورىس وكىمەتىنە قارسى شىققان. ءتورت جۇزگە جۋىق كوتەرىلىس جاساعان جانكەشتى قازاق تا ورىس وكىمەتىنە قارسى قارۋ كوتەردى. ءجا، بۇل -وتكەننىڭ تاعدىرى. ءبىز بۇگىنگى تاعدىرىمىزدى تۇگەندەۋدى ويلايىق...

قىمبات سىلامبەكوۆ،

ءال-فارابي اتىنداعى

قازۇۋ-دىڭ 2-كۋرس ستۋدەنتى

«Abai.kz»