Tórtkil dýniyege taryday shashylghan qazaqtyng basy egemendikting alghashqy jyldarynda-aq bir memlekette, bir Otanda toghysa bastady.  Elimizge sol kýnnen bastap arysy - Europa men Qytaydan, berisi - qyrghyz ben ózbek elinen qanshama qandas-bauyrlarymyz oraldy. Shyny kerek, el preziydenti múryndyq bolghan kóshi-qon kólikti boldy. Sol aghylghan kóshting búidasy 2005 jylgha sheyin ýzilgen joq. Alayda 2005 jyldan keyin ghana shekaradan beri aghylghan bauyrlastardyng baghyty ózgerip sala berdi: Otangha oralghandardyng arasynan el men jerge sinise almay keri kóshkenderi boldy, al shettegi ýmitti qazaqtyng kóbi qaytqan kóshke qarap irkilip qaldy. Qaytqan kósh demekshi, ótken aptada Shyghys Qazaqstan oblysynyng Kurchatov qalasyna Qytaydan «Núrly kósh» baghdarlamasymen kelgen bir top aghayyn tarihy Otanyn tastap keri kóshpekshi. Nege? Sebebi bireu ghana. «Núrly kósh» baghdarlamasynyng shartynda qandastarymyzdy túrghyn ýimen jәne júmyspen qamtu qaralghan. Alayda tughan jerin tastap kelgen qarakózderge jergilikti biylik qaraylaspay otyrghan kórinedi. Mәselen, «Núrly kósh» baghdarlamasy ayasynda baspana men júmys beruge tiyisti qúzyrly oryndar qandastarymyzdy ne baspanamen, ne júmyspen jarylqamaghan. Isher as, kiyer kiyimnen tarygha bastaghan aghayynnyng aldy - Qytay assa, arty - basqa auyl-audandardan «jerúiyq» izdep bosyp ketken kórinedi. Búl turaly gazetimizge «KTK» telearnasynyng tilshisi Oljas Qúralhan habarlady. Ol bizge Kurchatov qalasyna kelip túraqtay almaghan qandastarymyzdyng jay-kýii turaly jazghan ózining shaghyn maqalasyn úsynyp otyr.

Kurchatovtaghy kýrensiz kósh

Shyghys ónirdegi Kurchatov qalasyna kelgen qarashanyng quanyshtan góri ókinishi basym. «Núrly kósh» baghdarlamasy shenberinde atajúrtqa at basyn búrghan qandastargha o basta baspana men túraqty júmys qarastyrylghan edi. Alayda Kurchatov qalasyna kelgen birneshe oralman ne baspana, ne túraqty júmys tappay sendelude. Sendelgenge týsken júrt san mәrte jergilikti әkimdik tabaldyryghyn tozdyrghan. Alayda jaghdaydyng býgin-erteng sheshiletininen oralmandardyng senimi ýzilipti.
Shaghyn qalada oralmandar ýshin búryndary qantarylyp túrghan 4 birdey kóp qabatty ýy jóndelgen eken. Ýsheuining esigi aiqara ashylady. Al bireuining esiginen qara qúlyp týspegen. Sol baspanagha ýmit artyp, barmaq tistegen bauyrlarymyzdyng biri - Qazdan Rahmetolla Abay kóshesi boyyndaghy esigi tars jabyq túrghan 46-shy ýiden baspana alugha tiyis bolghan. Jóndeui bitkenshe kýtumen sarylghan oghan pәter mýldem berilmeytinin aitqanda tanghalghanyn jasyrmady:
«Ýy jóndeuden ótip bolghan son, kiltin súradym. Olar ýiding satylyp ketkenin, bizge berilmeytinin aitty. Naqtyraq aitsam, әu basta bizge tiyesili 46-shy ýy oralmandargha berilmeydi dedi». Ózge ýidi uaqytsha panalaghan Qazdan: «Qazaqstangha kelgende múnday bolatynyn kýtpep edim», - dep qynjylady. Ol jergilikti biylikten taghy bir tosyn jauapqa tap bolypty: «Myna jerdegi әkimderge nemese qúzyrly adamdargha barsan, seni kim shaqyrdy?», - deydi.
Razigýl Maqash ta Kurchatov sheneunikterimen tildeskenderding biri. Alghashynda ýy alugha beriletin nesiyege qol jetkizu ýshin 4 payyzdyq jarna qúiyluy kerek degen. Kenet ol jarna myng eselep ósip ketken. Tyghyryqqa tirelgen Razigýl, ózgeris turaly estip, esinen tanyp qalypty. Ol: «Million jarym tenge qúy dedi. Ony bir jolda salmasan, ket dep aitty. Meni adam eken degen joq, esimnen tanyp jatqanda basymnan attap ketti. Shúghyl qútqaru kóligin de basqa adamdar shaqyrypty. Búl - «sorly kósh» boldy, «Núrly» emes», - deydi keyigen qandasymyz.
Qala әkimining orynbasary Elena Starenkovanyng sózine sensek, baghdarlama ayasynda pәter beru osydan 1 jyl búryn toqtaghan. Qazaq jerin ansap kelgen aghayyn «sәl ghana ýlgermey» qalypty. Al ýige qonystanushylar uaqytyly kelmegen son, baspana pәter kezeginde túrghandargha beriletin bolyp sheshilgen kórinedi. Nesiyening sharty da jedel ózgergen. Endi keshigip kelgen qandastar kәdimgi pәter kezegin kýtedi.
Uaqtyly kelip, pәterge qol jetkizgender de «qaryq bolghanymyz shamaly» dep otyr. Basta baspana bolghanymen, el júmyssyzdyqtan esengiregen eken.
Tabystan taryqqan qandastarymyzdyng biri - tórt balaly Týrkiya Núrsipat. Eki nәrestesining kindik qany qazaq jerine tamypty. Biri kemtar tughandyqtan jas ana ýige jipsiz baylauly. Al shanyraq iyesinin, túraqty júmystan kýder ýzgenine biraz uaqyt bolypty.
«Men osy jerge kóship kelgeli 3 jyl boldy. Qytayda auyl-auyldy aralap, «Núrly kóshti» ýgittep, bizdi ýkimet ózi shaqyryp әkelgen. Otbasynyng asyraushysyna aiyna 70 myng tenge enbekaqy tóleytin bolghan. Qazir 70 myng tenge týgili, 7 tiyn joq. Kýieuim dalada kirpish qazyp, temir-tersek jinap qanghyryp jýr. Elge kelgennen keyin egiz balam ómirge keldi. Endi ghana bir jasqa tolghan onyng bireui auru: Qozghala almaydy. Ákimshilikke, qay-qay jerge baryp jaghdayymdy aitsam da «Qazaqstangha kelip, balany nesine tuasyn?! Óz jónindi jóndemey, bala tughanyng ne!?», - dep aitady. Basqa talabym joq, kýieuime túraqty júmys berse boldy», - dep ashynady ana.
«Oralmandar úsynghan júmysty mensinbeydi. Býginde jihaz sehyn, sharuashylyghyn ashyp, tasyn órge domalatyp jatqandar bar ghoy. Al qalghandar ýshin basqa júmys oryndaryn qarastyrudan basqa amalymyz joq», - deydi әkimning orynbasary.
«Núrly kóshke» «ýlgergen» Tasqyn Erbaq elge kelip birden balabaqshagha júmysqa túrypty. Aylyq enbekaqysyna 15 myng tenge alghan. Biraq onyng osy tabysyna bir otbasyndaghy bes jan qarap otyr. Tasqynnyng aituynsha, tapqan tabysy ay sayyn 5 myng tenge tóleytin toq pen qysy-jazy 4 mynnan týspeytin jyludan auyspaydy eken. Ol kommunaldyq tólemderining barlyq kvitansiyasyn saqtap qoyypty. Jas jigit tirshilikting qamynan basqa «Núrly kóshtin» taghy bir kemshiligin ashyp aitty. «Byltyr bizding ýiding baghasy 4 mln 800 myng tenge dep jergilikti әkimdiktegiler kelip ketti. Ony qanday aqshamyzben tóleymiz?», - dep qamyghady jas jigit.

Oljas QÚRALHAN,
Shyghys Qazaqstan oblysy

«Núrly kóshtin» 622 pәteri bos qalghan

Shyghysta «Núrly kósh» baghdarlamasymen Otangha oralghan qandastarymyzdyng baspana mәselesi múngha ainalyp jatsa, Astanada mamyr aiynda ótken Esep komiyteti oralmandargha arnap salynghan 622 pәterding bir jyldan beri bos túrghany turaly mәlimdeme jasaghan edi. 
«Núrly kósh» baghdarlamasynyng tiyimsiz jýzege asyrylyp jatqany turaly Parlament Mәjilisinde 2011 jylghy respublikalyq budjetting atqaryluy jónindegi esebine qorytyndy jasaghan Esep komiytetining sol kezdegi tóraghasy Omarhan Óksikbaev mәlim etken bolatyn.
Joba ayasynda qandastarymyzdy baspanamen qamtu mәselesi bir jýiege týspegen. Mәselen, esepti kezende jalpy qúny 2,6 mlrd tengeden astam somagha 3223 pәter salynghanymen, bir jyldan beri 622 pәterine júrt qonystanbaghan. Sondyqtan da baghdarlama әli de pysyqtaudy, jaqsartudy qajet etedi», - depti Omarhan Óksikbaev.
Esep komiytetining keltirgen derekterine qaraghanda, baghdarlamanyng oryndaluy is jýzinde tolyq atqarylmay otyrghan synayly. Onyng ayasyndaghy sharalardy iske asyru barysynda tiyisti monitoring jәne vedomstvoaralyq ózara is-qimyl úiymdastyrylmaghan. Jalpy sany 21 is-sharanyng 9-y oryndalyp, 3-i oryndalmaghan, 9 is-shara ishinara, keshiktirilip jәne sapasyz atqarylghan. 2009-2011 jyldary baghdarlama shenberinde 2567  etnikalyq qonystanushylardyng otbasyna túrghyn ýy berilipti.
Al biylghy jyldyng atqarylmay qalghan jobasy kóp. Mәselen, Aqmola oblysyndaghy Krasnyy Yar auylynda 138 eki pәterlik túrghyn ýy sapasyz salynghan. Bos túrghan qúny 51,6 mln tengelik 18 pәter túrugha mýlde jaramsyz bolghan. Soltýstik Qazaqstan oblysynda qúny 42 mln tengeden astam somany qúraytyn bir pәterlik 10 túrghyn ýiding qúrylysy ayaqtalmay qalghan.  Manghystau oblysynyng Qúryq auylynda berilgen ýilerding 22-si uaqytsha keste boyynsha aqyly tasymaldy auyzsudy paydalanuda.
Sonday-aq, qandastargha arnap salynghan túrghyn ýilerding basqa qajettilikterge berilgeni turaly faktiler de anyqtalghan.  Mәselen, Aqmola oblysynda  zandy jәne jeke túlghalargha qúny 100 mln tengeden asatyn 34 pәter jalgha berilip kelgen, Manghystau oblysynda baghdarlama shenberinde salynghan túrghyn ýiler әkimshilik múqtajdyqtar ýshin tapsyrylypty.
Al baghdarlamanyng shiyki týsken túsy turaly edi. Omarhan Óksikbaev bylay dep týsinikteme bergen: «Baghdarlamada úsynylghan túrghyn ýidi jinaqtau jýiesi arqyly ýy satyp alu tetigi tiyimsiz bolyp qaldy. Enbekke aralasu dәrejesining tómendiginen oralmandar «Qazaqstannyng túrghyn ýy qúrylys jinaq banki» AQ-men jasasqan 1760 shartynyng 1553-i  býginde 1222,7 mln tenge qaryzymen kýrdeli mәselege ainaldy. Osyghan baylanysty baghdarlama shenberinde túrghyn ýy qúrylysyna júmsalghan qarajattyng respublikalyq budjetke qaytarylu mәselesi de sheshilmeydi»

Kurchatovtan ketken oralmandar esebinen 10 ýy bosapty

Kurchatov qalasyna «Núrly kósh» baghdarlamasy ayasynda kelip, baspanasyz, júmyssyz qalghan song Qytaygha, sonday-aq basqa auyl-audandargha kóship jatqan qandastardyng mәselesin kóterip IIM Kóshi-qon polisiyasy Etnikalyq kóshi-qon basqarmasynyng bólim bastyghy Erbol Esmúratúlyna habarlastyq.
- Erbol myrza, Kurchatov qalasyna «Núrly kósh» baghdarlamasymen kelip, baspanasyz, júmyssyz qalyp, kósh búidasyn keri búrghan aghayyndardyng mәselesinen habarynyz bar ma?
- Onday mәsele joq qoy. Oralmandar bergen ýiding baghasyna kelispey otyr, әitpese Kurchatovqa kelgen qandastardyng bәri baspanamen qamtylghan. Bәrinde ýy bar, satylghan da joq. Eshqayda kóship jatqan joq.
- Onda baspanasyz qaldyq, júmyssyz qaldyq dep mәsele kóterip jatqandar kimder?
- «Núrly kósh» baghdarlamasy 2011 jyldyng jeltoqsan aiynda óz júmysyn ayaqtady. Al Kurchatov qalasyna sol jeltoqsan aiyna deyin kelip qonystanyp bolghan oralmandardyng bәrine baspana berildi. Al odan keshikkenderge ýy berilgen joq. Ýy ala almasa, elge keshigip kelgen óz kinәlary.
- Kurchatovtaghy baspanamen qamtylghan qandastardyng arasynda júmyssyz, jan bagha almay otyrghandar bar eken...
- Qazirgi oralmandardyng jәne búdan keyin keletin qandastardyng júmyssyzdyq mәselesi jәne baspana beru mәselesi «Júmyspen qamtu - 2020» baghdarlamasy ayasynda sheshiledi.
- Erbol myrza, biz Kurchatovtaghy sol oralmandarmen tildestik. Olar «Núrly kósh» baghdarlamasymen alghan baspanalaryna ótemaqy tóleytinderine narazylyq bildirip jatyr ghoy. Búghan qanday pikir aitasyz?
- Aqsha tóleydi. Kurchatovqa biyl kelgen 17 adamnyng bәrine ýy berilipti, olar «Núrly kóshten» keshigip kelse de. Sol 17 adamnyng jeteui «Núrly kóshtin» jenildetilgen tәrtibimen baspanaly boldy. Qalghan 10 adam da ýilerining sharshy metrine 56 500 tenge tóleuge mindetti. Búl - óte tiyimdi.
Al qazir Kurchatovta shu shygharyp jatqan osy 17 adam. Olardyng kelispey otyrghandary ýkimetke qúyatyn 40 payyzdyq bastapqy somasy. Búryn bastapqy soma 5 payyz ghana bolatyn. «Núrly kósh» baspanany eshkimge tegin bermeydi.  
- Shetelden kelip jatqan qarakózderding arasynda qaytadan keri kóshkender boldy ma?
- Bar, biraq sizge «mynau» dep eshkimdi kórsete almaymyn. Biz ol jaghyn tekserip jatyrmyz. Al Kurchatovqa kelip ýkimet bergen ýidi tastap, basqa jaqtargha ketip qalghandar bar. Ondaylardyng esebinen qalada 10 ýy bosady. Sol baspanalar biyl kelgen 17 adamnyng jeteuine berildi.  
- «Núrly kósh» baghdarlamasy toqtady, búrynghyday kóshi-qon shaqyruy da joq. Sheteldegi aghayyn elge endi qalay oralmaq?
- Olardy shaqyrtyp qajeti joq, ózderi-aq kelip jatyr ghoy. Qazaqstangha kelulerine eshqanday qiyndyq joq. Almatydan basqa qalaly jerlerge túraqty tirkelulerine de jaghday jasalghan. Azamattyq alu da jolgha qoyyldy.
Meninshe, oralmandar mәselesinde qiyndyq joq. Shetelden kelgen qandastarymyzgha qazir kvota retinde aqsha jәne odan tys baspana da beriledi.

Siz ne deysiz?

Qúl-Kerim ELEMES, aqyn:

- ‹‹Bitke ókpelep tondy otqa saludyn›› esh qajeti joq. «Auyl ýiding iytining qúiryghynyng qashanda qayqy keletini» de tabighy zandylyq. Qytaydaghy qazaq bәribir til jaghynan qytaygha jútylyp ketu qaupi aldynda túrghandyghyn eshkim joqqa shyghara almaydy. Al til joghalsa, qazaq joghalatyny taghy shyndyqqa bir taban jaqyn әngime. Maghan dese, ondaghy halyq qytaylanyp ketse de, qazaqstandyqtar olardy keudesinen iyterip túrsa da - barlyq qiynshylyqqa, auyrtpashylyqqa kónip elge oralulary kerek.

"Jas qazaq" gazeti