Basy: Den Syaopin jәne Qytaydyng diplomatiyalyq strategiyasy

Jalghasy: Basa biyleuge qarsy túryp, әlemdik beybitshilikti qorghau

Jalghasy: Qarsylasu - dostyqtan, odaqtasu - eldikten aiyrady!

Qytay men AQSh 20 jyldan asa jaulasty. Eki elding diplomatiyalyq qatynas ornatudaghy eng basty kedergisi – qoghamdyq týzimdegi ózgeshelik pen Tayvani mәselesi bolatyn. Búl eki mәselening aldynghysy sol bayaghy Maodyng zamanynan qalghan kapitalizm ba sosializm be degen mәsele. Ekinshisi - últtyq tútastyq pen otanshyldyqqa sayatyn asa nәzik mәsele.

Halyqaralyq qúqyq normalardy qosa alghanda, Qytay-AQSh qatynasy is jýzinde ýsh týrli faktorgha baylanysty bolady:

- Birinshi. Qytaydyng basqaru elitasyndaghy sayasy kýshterding ara salmaghy jәne sayasy sheshimde kapitalistik elderge qanday pozisiya ústanu. Múnda bir tayaqpen bәrin synau  jәne teristeu nemese kapitalistik elderden de ýirenu, olardyng qúndy tәjiriybelerin Qytay ýshin paydalanu. Áriyne, basqaru elitasyndaghy múnday kózqaras alauyzdyghy Qytay-AQSh qatynasyn sheshuding týpkilikti faktory sanalmaydy. Kemi Den Syaopinning sheshushi biylikke kelgen son, búl faktordyng manyzy sonshalyqty kýrdeli emes.

- Ekinshisi. Qytay men AQSh Tayvani mәselesinde qanday ústanymda bolady? Eki jaq búl mәselege qanshalyqty dengeyde týsinistik tanyta alady degen mәsele. Búl mәsele - Qytay-AQSh qatynasyna tikeley әser etetin asa manyzdy faktor.

- Ýshinshisi. Qytay men Kenes Odaghynyng qatynasy. Búl kóriniste syrtqy faktor bolghanymen Qytaydyng dәstýrli diplomatiyalyq strategiyasynda basty jau bireu ghana boluy kerek. Bir mezgilde eki maydanda qatar soghysa almaysyn. Eger Kenes Odaghy men Qytaydyng qatynasy kýrdeli jaghdaygha bettese, búl AQSh-Qytay qatynasyn jaqyndata týsedi. Áriyne, ol kezdegi jaghdayda Qytay men Kenes Odaghynyng qatynasy birshama jaqsarghanymen, Qytay-AQSh qatynasyn mýlde salqyndatyp jiberuge qabiletsiz bolatyn.

Atalghan 3 faktor bir-birin tejep otyrady. HH ghasyrdyng 70-jyldarynda Qytay men Kenes Odaghynyng soltýstik jәne batys shekarasyndaghy jaghday daghdarystyq sipat aldy. Sol sebepti Mao Szedung basa biyleushi eki alyp elge qarsy túru strategiyasynda Kenes Odaghynyng qaupine basa nazar audardy. Kenes Odaghymen salystyrghanda Amerika múhittyng arghy betinde jatqan alystaghy jau. Sol sebepti onyng Qytaygha qaupi orystargha qaraghanda әldeqayda әlsiz bolatyn. 1972 jyly Mao Szedun: «Tayvaninnyng mәselesi - úsaq-týiek, al әlemning isi - ýlken mәsele», - degen ústanymmen Richard Niksonmen qol alysyp, tatulasqan bolatyn. Sol arqyly Mao Szedung AQSh-pen syrt kózge odaqtasqan kisimsip, Kenes Odaghynan keletin qauipti seyiltuge kýsh salyp edi. Biraq AQSh-Qytay qarym-qatynasy osymen qalypty arnagha týsip ketken joq. Jaghday sol beti kýrdeli kýiinde qaldy. Sebebi, olar Tayvanidy ózining Tynyq múhittaghy «mәngi batpaytyn aviatasymaldaghysh kemesi» retinde sanaytyndyqtan Vashington biyligi Tayvani mәselesinde Qytaygha jol bergisi kelmedi. Al Qytay sol bayaghy synar ezu syrtqy sayasatynyng kesirinen әlemdegi №1 kapitalistik elmen til tabysugha talpynghan da joq.

Búl mәseleni tarih taghdyrdyng jazuymen Den Syaopinning dúrys arnagha búruyna qaldyrypty. Den Syaopinning armany qanday joldarmen bolsa da Qytaydy bay-quatty, osy zamanghy elge ainaldyru bolatyn. Onyng tetigi arbanyng qos dóngelegi qatar ailanugha tiyis. Onyng birinshisi - ishke qarata eski qúrylymnyng barlyq ajyrghylaryn sheship,qoghamdyq óndirgish kýshti azat etu. Ekinshisi – úzaq jyldargha sozylghan tomagha-túiyq oqshaulanu sayasatyn ayaqtap, býkil әlemge, әsirese, damyghan batys әlemine esikti aiqara ashu arqyly ozyq ghylym-tehnikalyq bilimmen osy zamanghy basqaru tәjiriybesin mengeru bolatyn. Den Syaopin tәjiriybeli diplomat retinde batys әlemine esik ashudyng kilti AQSh-tan bastau alatyndyghyn jaqsy týsindi. AQSh damyghan batys әlemining bas qalqasy jәne osy zamandandyru jaghyndaghy damu óresi eng ozyq memleket. Búryn Qytay kýlli batys әleminen mýlde oqshaulanyp, tomagha-túiyq ómir keshti. Ásirese, Koreya maydanynda qan-qasap qyrqystan kegi ketip, ishine qan qatqan eki jaq bitispes jaulargha ainalghan bolatyn. Endi Den Syaopin ýshin ótkenning bәrine salauat aityp, batys әlemine bastar jolda eng aldymen AQSh-tyng qaqpasyn qaghugha tura keldi.

Den Syaopin sheshushi biylikti óz qolyna alghanymen, onyng da adymyn ashtyraytyn týrli kedergiler barshylyq bolatyn. Sol sebepti ol asa saqtyqpen qimyldap, aqyryn jýrip, anyq basugha mәjbýr boldy. 1977 jyly AQSh memlekettik hatshysy Vens Sayrus Qytaygha saparlay keldi. Den Syaopin onymen AQSh-Qytay qarym-qatynasyn qalypty arnagha búru mәselesin talqylady. Ángime barysynda Den kýrmeui qiyn, nәzik mәselelerden әdeyi taysaqtap, Tayvani mәselesin sóz etpeuge tyrysty. Keyin Aq Ýiding mәlimdemesinde búl retki kezdesuding ilgerleushilik bolghanyn, Qytay basshylarynyng eki el qarym-qatynasyn qalypty arnagha búruda iykemdilik tanytqandyghyn basa kórsetti. Den Syaopin Aq Ýiding múnday mәlimdemesin teriske shygharyp, týsinbeushilik bolghanyn ashyq mәlimdedi. Sebebi, Tayvani mәselesi iyelik qúqyqqa sayatyn, Qytay ýshin eshqashan jol beruge bolmaytyn erekshe nәzik mәsele bolatyn. Den Syaopinning búl mәlimdemesi AQSh diplomattaryn tanghaldyrghanymen, is jýzinde ony týsinu onsha qiyngha soqpaytyn. Sebebi AQSh memlekettik hatshysyn qabyldaghanda Den Syaopinning biylikke oralghanyna onsha kóp bola qoymaghan. Onyng sayasy negizderi de aitarlyqtay әlsiz edi. Sondyqtan da, Qytay-AQSh qatynasyndaghy osy bir týitkildi nәzik mәselede Den Syaopinning arghy oiyn ashyq aitugha mýmkindigi jetkiliksiz bolatyn. 1978 jyldyng mamyrynda AQSh últtyq qauipsizdik komiytetining kenesshisi Zbignev Bjezinskiy kelgen kezde jaghday mýlde basqasha bolatyn.  Ol kezde Den Syaopinning biyligi әldeqayda bekemdele týsken. Ol endi Qytaydyng AQSh-pen qarym-qatynasyn qalypty arnagha búru ýshin naqty kelissózder bastaugha dayyn ekenin ashyq mәlimdedi. Oghan jalghas Kenes Odaghy men Qytay qarym-qatynasynyng Vietnamgha baylanysty mәselede ushygha týsui otqa may qúiyp, AQSh-Qytay qarym-qatynasyn jaqyndastyrugha ýlken serpin berdi. 1978 jyly qarashada Kenes Odaghy men Vietnam qauipsizdik shartyna qol qoydy. Bir ay ótkende Vietnam әskeri Kambodjagha basyp kirip, Kenes Odaghynyng Qytaydy strategiyalyq qorshauy asqyna týsti de, Kenes Odaghy men Qytaydyng qarym-qatynasy jaqsarady degen ýmit selge ketti. AQSh Kenes Odaghynyng ontýstik Aziyadaghy yqpal-kólemining kenenine baylanysty belsendi әreket qoldanyp, birinshi ret Qytaydyng Tayvaninan AQSh әskerin shegindiru, resmy diplomatiyalyq qarym-qatynasyn ýzu jәne barlyq kelisim-sharttardyng kýshin jong jónindegi 3 týrli talabyn jarym-jartylay oryndap, tek qana Tayvanigha qaru-jaraq satu qúqyghyn ghana saqtap qaldy. AQSh-pen birlesip, Kenes Odaghyn  tejeu Mao Szedunnyng tiri kezindegi  oiy bolatyn. Den Syaopin osy orayda osy bir ýrdisti bir beleske kóterip tastady. 1978 jyldyng 1-qantarynda Qytay  men AQSh resmy diplomatiyalyq qatynas ornatyp, 8 jylgha sozylghan kýrdeli kelissózge nýkte qoydy. Diplomatiyadaghy atalghan jetistik sodan az búryn ghana QKP 11-kezekti ortalyq komiytetining ýshinshi jalpy mәjilisindegi tarihy betbúryspen túspa-tús kelip, Qytay ýshin jana bir dәuirding kele jatqandyghyn әigiledi.

Ile-shala 1979 jyldyng 28-qantarynan 8-aqpanyna deyin Den Syaopin Qytaydyng is jýzindegi eng joghary basshysy salauatymen AQSh-ta resmy saparda boldy. Den Syaopinning búl sapary jana ghana qalyptasqan AQSh-Qytay dostyq qarym-qatynasyn bekemdeu jәne damytu maqsatynan tys,  taghy da ýsh týrli tarihy missiyany oryndaudy maqsat etken bolatyn:

- Birinshi. Amerikamen birlesip, Kenes Odaghynyng irge keneytuin tejeu arqyly Qytaydyng shekaralyq aimaqtaryndaghy qorghanys basymdylyghyn azaytu.

- Ekinshi. Tayvani mәselesin sheship, Qytaydy birlikke keltiruding naqty kýntәrtibin belgileu.

- Ýshinshi. Endi ghana bastalghan Qytaydyng osy zamandandyru qúrylysyna ekonomikalyq, tehnologiyalyq mýmkindikterdi qarastyryp, investisiya tartu.

Den Syaopin atalghan saparyn Qytaydyng diqandar kalendari boyynsha jana jyldyng birinshi kýnine oraylastyrdy. Búl kýni kýlli Qytay dәstýrli jana jylyn toylap, bir-birine qydyryp, izgi tilekterin aityp, ókpe-renishterin keshirisip, shat-shadyman kýige týsetin.  Den Syaopinning de osy kýndi tandap, Tynyq múhittyng ekinshi jaghalauyna at basyn tireui sol kezdegi AQSh preziydenti Djimmy Karterdi erekshe әserlendirdi. Mәrtebeli qonaqqa arnalghan qarsy alu sózinde Djimmy Karter: «Viyse-premier myrza, keshe sizder ýshin kóktem merekesining birinshi kýni, әri Qytay halqynyng jana bir tarihy betalysqa qadam basqan dәstýrli merekesi! Mening estuimshe, sizder ýshin jana jyldyng osy kýni sheksiz meyirimdi jaratushygha barlyq esik-terezelerinizdi ashyp qoyady ekensizder. Búl aghayyn arasynda, otbasynda barlyq ókpe-renishterdi úmytatyn kýn. Adamdar tuystarymen saghyna qauyshyp, dostaryna sәlem beretin qymbat sәtter. Ári bas qosu men týsinisuding taptyrmas sәti. Bizding elderimiz ýshin býgin mereyli qauyshu men jana bir dәuirding bastalu sәti. Býgin tatulasu men úzaq jyldar tars bekitilip qalghan esik-terezening qayta ashylar júldyzdy sәti boldy», - degen jýrekjardy lebizin arnady.

Vashingtonda mәrtebeli meymangha arnap jayylghan memlekettik qonaqasyda Den Syaopiyn: «Bizding elderimiz ótken 30 jylda bir-birimizden mýlde oqshau ómir sýrdik. Qazir múnday qalypsyz jaghday kelmeske ketti», - dep, kýlli әlem jurnalisterining aldynda preziydent Djimiy Karterding taghy bir ret qolyn qysyp túryp, erekshe tolqyghan sezimmen: «Qazir eki el halqy ózara qauyshty dep qabyldanyzdar», - dep sózin ayaqtady.

Kenes Odaghyna eki elding birlesip qarsy túruy jayly qúpiya kelisimderden tys, eki el basshylary birqydyru ghylym-tehnikalyq istestik jәne mәdeny barys-kelisterge baylanysty kelisimderge qol qoydy. Kelisimning naqty mazmúndaryna kelsek, eki el ózara konsuldyqtar ashu, ózara studentter almasu, energetika kózderin birlesip ashu, jogharghy quatty fizika jәne gharysh tehnologiyasy salasyndaghy yntymaqtastyq qatarly kóptegen salany qamtydy. Preziydent Djimmy Karter atalghan kelisimder Qytay-AQSh qatynasynyng shyt jana, keri búrugha kelmeytin dәuir aghysynyng simvoly dep baghalady. Al Den Syaopiyn: «Búl kelisimder - eki el qatynasynyng tek qana bastaluy, búl ister múnymen ayaqtalmaydy. Aldaghy bolashaqta eki jaq istestigining kóptegen salalardaghy kókjiyegi ashylady jәne eki el qatynasyndaghy jana arnalar bizding ashuymyzdy kýtip túr», - dep qorytty.

Kelispestikterding bәri osy bir saparmen sheshilip ketpegen bolatyn. Múndaghy talas tudyrghan eki ýlken mәsele jayly  keyin kele Djimmy Karter óz esteliginde bylay dep jazdy: «Den Syaopin AQSh missionerlerining Qytaygha din taratu josparyna ýzildi-kesildi qarsy boldy. Biraq ol AQSh aqparat agenttikterining Qytayda óz bólimshelerin ashuyna prinsiptik túrghyda kelisim berdi. Den Syaopin AQSh-tyng Tayvanigha qaru satuyn qoldamaytyndyghyn, biraq ol maghan kelesi jyldan bastap Tayvanigha qaru satuda erekshe abay boluymdy eskertti. Jәne AQSh-pen Japoniyanyng Tayvaninyng úly qúrlyqpen kelissóz ýsteline otyruyna múryndyq boluyn ótindi».

Den Syaopin AQSh-ta bolghan 8 kýndik saparynda uaqytynyng teng jartysyn AQSh-tyng 3 ýlken ónerkәsip ortalyghy Atlanta, Hiuston jәne Sietl qalalaryn aralaumen ótkizdi. Múndaghy maqsaty búdan keyingi ekonomikalyq, tehnikalyq istestikterge negiz qalau bolatyn. Búl barysta ol AQSh-tyng jogharghy, jana tehnologiyasy men osy zamandandyru tabystaryna erekshe nazar audardy. Ol ainalasyndaghylargha AQSh-tan Qytaydyng ýirenetin jeri erekshe kóp eken deumen boldy. Bylay qaraghan adamgha   onyng búl sózderi kishipeyildik pen sóz salty siyaqty әser beretin. Biraq is jýzinde Qytay  shyn mәninde AQSh-tan alatyny kóp ekendigin ashyq moyyndau edi. Sietlde Den Syaopin ózining qoshtasu sózinde: «Bizding saparymyzdyng songhy ayaldamasy  - sizderdin  «shyghysqa ashylghan qaqpa» dep atalatyn kórikti shaharlarynyz boldy. Biz bir sudyng eki jaghalauynda ómir sýrip jatqan kórshiler ekenimizdi tereng sezindik. Tynyq múhity endigәri bizdi ekige bólip jatatyn kedergi emes, bizdi baylanystyratyn dәliz bolugha tiyis», - dep ayaqtady.

Den Syaopin bastaghan delegasiyanyng AQSh-taghy 8 kýndik sapary erekshe tyghyz kýn tәrtippen ornalastyrylghan bolatyn. Osy 8 kýnde Den Syaopin AQSh Preziydentinen tartyp, týrli dengeydegi lauazym iyelerimen kezdesu ótkizuden tys, deputattarmen, shatat gubernatorlarymen, qala әkimderimen jәne kәsipkerler, bilim-ghylym salasynyng tandauly ókilderimen de jýzdegen kezdesuler jasady. Týrlishe ortada san myndaghan adamdardyng aldynda sóz sóilep, aqparat qúraldarynyng ókilderining súraqtaryna jalyqpastan jauap berip jatty. Sol kezde Den Syaopin saparyna baylanysty eki mynnan asa jurnalist týrlishe habarlar taratypty. AQSh-tyng 3 ýlken telearnasy eng ontayly sәtti Den Syaopin saparyna arnap, Den Syaopinning uaqytyna ainaldyryp jiberipti desedi. Álemdik aqparat Den Syaopinning osy retki AQSh saparyn búryn-sondy bolmaghan sәn-saltanat pen erekshe qúrmetke bólengendigi AQSh-tyng songhy 20 jyl diplomatiya tarihynda bolyp kórmegendigi aitylady.

Den Syaopinning AQSh sapary AQSh-Qytay qarym-qatynastaryn búryn-sondy bolmaghan shyrqau biyikke kóterdi. Biraq osyghan sәikes týrli ósek-ayandar da az bolghan joq. Syrtqy kóz Qytay AQSh-tyng qúshaghyna birjola qúlady degen qate tújyrym jasady. Tipti, Tayvani mәselesi Qytay men Kenes Odaghynyng arasyndaghy teketiresting qúrbanyna ainaldy dep soqqandar da boldy. Den Syaopin múnday qyzuqandy qarym-qatynastyng betine su býrkip, salqyndatu kerek-au degen sheshimge keldi. Búl jerde geosayasattyng betalysy da basqa baghytqa búrylghan bolatyn. 1979 jyldyng kóktemindegi Qytay-Vietnam soghysynda Kenes Odaghynyng beytarap sayasat ústanuy Qytay men Kenes Odaghy arasyndaghy teketiresti birshama bәsendetken edi. Al AQSh-ta Djimiy Karter biyligining sonyn ala «Tayvanimen qarym-qatynas turaly» dep atalatyn Zang qabyldandy. Al oghan ilese Ronalid Reyganning saylau aldy baghdarlamasynda keybir pikirleri Qytay-AQSh qarym-qatynasyna óz salqynyn tiygizip, aitarlyqtay alanshylyq tughyzdy. Osymen bir uaqytta Den Syaopin bastaghan Hua Gopinge qarsy maydan óz ishine bólshektendi de, Den Syaopin reformasy qatty qarsylyqqa tap boldy. Den Syaopinning AQSh-qa saparlaghan ekinshi jylynan bastap, AQSh-Qytay qarym-qatynasy salqyn kýy keshti. Osydan songhy kóptegen jyl boyy Qytay Tayvani mәselesinde AQSh-qa qarsy mәlimdeme jasaumen boldy.  Al AQSh Qytaydyng kisilik qúqyq mәselesin kóldeneng tartyp, Qytaygha «eng tiyimdi sauda әriptesi» mәrtebesin berudi saudagha saldy. Eki jaqtyng úrys-kerisi tolastamaghanymen, ekonomikalyq-tehnikalyq selbestikter Den Syaopin saparynda qol qoyysqan kelisimder negizinde yn-dynsyz jýrip jatty.

Jalghasy bar...

Raqym Ayypúly

Abai.kz