باسى: دەن سياوپين جانە قىتايدىڭ ديپلوماتيالىق ستراتەگياسى

جالعاسى: باسا بيلەۋگە قارسى تۇرىپ، الەمدىك بەيبىتشىلىكتى قورعاۋ

جالعاسى: قارسىلاسۋ - دوستىقتان، وداقتاسۋ - ەلدىكتەن ايىرادى!

قىتاي مەن اقش 20 جىلدان اسا جاۋلاستى. ەكى ەلدىڭ ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتۋداعى ەڭ باستى كەدەرگىسى – قوعامدىق تۇزىمدەگى وزگەشەلىك پەن تايۆان ماسەلەسى بولاتىن. بۇل ەكى ماسەلەنىڭ الدىڭعىسى سول باياعى ماودىڭ زامانىنان قالعان كاپيتاليزم با سوتسياليزم بە دەگەن ماسەلە. ەكىنشىسى - ۇلتتىق تۇتاستىق پەن وتانشىلدىققا ساياتىن اسا نازىك ماسەلە.

حالىقارالىق قۇقىق نورمالاردى قوسا العاندا، قىتاي-اقش قاتىناسى ءىس جۇزىندە ءۇش ءتۇرلى فاكتورعا بايلانىستى بولادى:

- ءبىرىنشى. قىتايدىڭ باسقارۋ ەليتاسىنداعى ساياسي كۇشتەردىڭ ارا سالماعى جانە ساياسي شەشىمدە كاپيتاليستىك ەلدەرگە قانداي پوزيتسيا ۇستانۋ. مۇندا ءبىر تاياقپەن ءبارىن سىناۋ  جانە تەرىستەۋ نەمەسە كاپيتاليستىك ەلدەردەن دە ۇيرەنۋ، ولاردىڭ قۇندى تاجىريبەلەرىن قىتاي ءۇشىن پايدالانۋ. ارينە، باسقارۋ ەليتاسىنداعى مۇنداي كوزقاراس الاۋىزدىعى قىتاي-اقش قاتىناسىن شەشۋدىڭ تۇپكىلىكتى فاكتورى سانالمايدى. كەمى دەن ءسياوپيننىڭ شەشۋشى بيلىككە كەلگەن سوڭ، بۇل فاكتوردىڭ ماڭىزى سونشالىقتى كۇردەلى ەمەس.

- ەكىنشىسى. قىتاي مەن اقش تايۆان ماسەلەسىندە قانداي ۇستانىمدا بولادى؟ ەكى جاق بۇل ماسەلەگە قانشالىقتى دەڭگەيدە تۇسىنىستىك تانىتا الادى دەگەن ماسەلە. بۇل ماسەلە - قىتاي-اقش قاتىناسىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن اسا ماڭىزدى فاكتور.

- ءۇشىنشىسى. قىتاي مەن كەڭەس وداعىنىڭ قاتىناسى. بۇل كورىنىستە سىرتقى فاكتور بولعانىمەن قىتايدىڭ ءداستۇرلى ديپلوماتيالىق ستراتەگياسىندا باستى جاۋ بىرەۋ عانا بولۋى كەرەك. ءبىر مەزگىلدە ەكى مايداندا قاتار سوعىسا المايسىڭ. ەگەر كەڭەس وداعى مەن قىتايدىڭ قاتىناسى كۇردەلى جاعدايعا بەتتەسە، بۇل اقش-قىتاي قاتىناسىن جاقىنداتا تۇسەدى. ارينە، ول كەزدەگى جاعدايدا قىتاي مەن كەڭەس وداعىنىڭ قاتىناسى ءبىرشاما جاقسارعانىمەن، قىتاي-اقش قاتىناسىن مۇلدە سالقىنداتىپ جىبەرۋگە قابىلەتسىز بولاتىن.

اتالعان 3 فاكتور ءبىر-ءبىرىن تەجەپ وتىرادى. حح عاسىردىڭ 70-جىلدارىندا قىتاي مەن كەڭەس وداعىنىڭ سولتۇستىك جانە باتىس شەكاراسىنداعى جاعداي داعدارىستىق سيپات الدى. سول سەبەپتى ماو تسزەدۋڭ باسا بيلەۋشى ەكى الىپ ەلگە قارسى تۇرۋ ستراتەگياسىندا كەڭەس وداعىنىڭ قاۋپىنە باسا نازار اۋداردى. كەڭەس وداعىمەن سالىستىرعاندا امەريكا مۇحيتتىڭ ارعى بەتىندە جاتقان الىستاعى جاۋ. سول سەبەپتى ونىڭ قىتايعا قاۋپى ورىستارعا قاراعاندا الدەقايدا ءالسىز بولاتىن. 1972 جىلى ماو تسزەدۋڭ: «تايۆانننىڭ ماسەلەسى - ۇساق-تۇيەك، ال الەمنىڭ ءىسى - ۇلكەن ماسەلە»، - دەگەن ۇستانىممەن ريچارد نيكسونمەن قول الىسىپ، تاتۋلاسقان بولاتىن. سول ارقىلى ماو تسزەدۋڭ اقش-پەن سىرت كوزگە وداقتاسقان كىسىمسىپ، كەڭەس وداعىنان كەلەتىن قاۋىپتى سەيىلتۋگە كۇش سالىپ ەدى. بىراق اقش-قىتاي قارىم-قاتىناسى وسىمەن قالىپتى ارناعا ءتۇسىپ كەتكەن جوق. جاعداي سول بەتى كۇردەلى كۇيىندە قالدى. سەبەبى، ولار تايۆاندى ءوزىنىڭ تىنىق مۇحيتتاعى «ماڭگى باتپايتىن اۆياتاسىمالداعىش كەمەسى» رەتىندە سانايتىندىقتان ۆاشينگتون بيلىگى تايۆان ماسەلەسىندە قىتايعا جول بەرگىسى كەلمەدى. ال قىتاي سول باياعى سىڭار ەزۋ سىرتقى ساياساتىنىڭ كەسىرىنەن الەمدەگى №1 كاپيتاليستىك ەلمەن ءتىل تابىسۋعا تالپىنعان دا جوق.

بۇل ماسەلەنى تاريح تاعدىردىڭ جازۋىمەن دەن ءسياوپيننىڭ دۇرىس ارناعا بۇرۋىنا قالدىرىپتى. دەن ءسياوپيننىڭ ارمانى قانداي جولدارمەن بولسا دا قىتايدى باي-قۋاتتى، وسى زامانعى ەلگە اينالدىرۋ بولاتىن. ونىڭ تەتىگى اربانىڭ قوس دوڭگەلەگى قاتار ايلانۋعا ءتيىس. ونىڭ ءبىرىنشىسى - ىشكە قاراتا ەسكى قۇرىلىمنىڭ بارلىق اجىرعىلارىن شەشىپ،قوعامدىق وندىرگىش كۇشتى ازات ەتۋ. ەكىنشىسى – ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان توماعا-تۇيىق وقشاۋلانۋ ساياساتىن اياقتاپ، بۇكىل الەمگە، اسىرەسە، دامىعان باتىس الەمىنە ەسىكتى ايقارا اشۋ ارقىلى وزىق عىلىم-تەحنيكالىق بىلىممەن وسى زامانعى باسقارۋ تاجىريبەسىن مەڭگەرۋ بولاتىن. دەن سياوپين تاجىريبەلى ديپلومات رەتىندە باتىس الەمىنە ەسىك اشۋدىڭ كىلتى اقش-تان باستاۋ الاتىندىعىن جاقسى ءتۇسىندى. اقش دامىعان باتىس الەمىنىڭ باس قالقاسى جانە وسى زامانداندىرۋ جاعىنداعى دامۋ ورەسى ەڭ وزىق مەملەكەت. بۇرىن قىتاي كۇللى باتىس الەمىنەن مۇلدە وقشاۋلانىپ، توماعا-تۇيىق ءومىر كەشتى. اسىرەسە، كورەيا مايدانىندا قان-قاساپ قىرقىستان كەگى كەتىپ، ىشىنە قان قاتقان ەكى جاق بىتىسپەس جاۋلارعا اينالعان بولاتىن. ەندى دەن سياوپين ءۇشىن وتكەننىڭ بارىنە سالاۋات ايتىپ، باتىس الەمىنە باستار جولدا ەڭ الدىمەن اقش-تىڭ قاقپاسىن قاعۋعا تۋرا كەلدى.

دەن سياوپين شەشۋشى بيلىكتى ءوز قولىنا العانىمەن، ونىڭ دا ادىمىن اشتىرايتىن ءتۇرلى كەدەرگىلەر بارشىلىق بولاتىن. سول سەبەپتى ول اسا ساقتىقپەن قيمىلداپ، اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسۋعا ءماجبۇر بولدى. 1977 جىلى اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى ۆەنس سايرۋس قىتايعا ساپارلاي كەلدى. دەن سياوپين ونىمەن اقش-قىتاي قارىم-قاتىناسىن قالىپتى ارناعا بۇرۋ ماسەلەسىن تالقىلادى. اڭگىمە بارىسىندا دەن كۇرمەۋى قيىن، نازىك ماسەلەلەردەن ادەيى تايساقتاپ، تايۆان ماسەلەسىن ءسوز ەتپەۋگە تىرىستى. كەيىن اق ءۇيدىڭ مالىمدەمەسىندە بۇل رەتكى كەزدەسۋدىڭ ىلگەرلەۋشىلىك بولعانىن، قىتاي باسشىلارىنىڭ ەكى ەل قارىم-قاتىناسىن قالىپتى ارناعا بۇرۋدا يكەمدىلىك تانىتقاندىعىن باسا كورسەتتى. دەن سياوپين اق ءۇيدىڭ مۇنداي مالىمدەمەسىن تەرىسكە شىعارىپ، تۇسىنبەۋشىلىك بولعانىن اشىق مالىمدەدى. سەبەبى، تايۆان ماسەلەسى يەلىك قۇقىققا ساياتىن، قىتاي ءۇشىن ەشقاشان جول بەرۋگە بولمايتىن ەرەكشە نازىك ماسەلە بولاتىن. دەن ءسياوپيننىڭ بۇل مالىمدەمەسى اقش ديپلوماتتارىن تاڭعالدىرعانىمەن، ءىس جۇزىندە ونى ءتۇسىنۋ ونشا قيىنعا سوقپايتىن. سەبەبى اقش مەملەكەتتىك حاتشىسىن قابىلداعاندا دەن ءسياوپيننىڭ بيلىككە ورالعانىنا ونشا كوپ بولا قويماعان. ونىڭ ساياسي نەگىزدەرى دە ايتارلىقتاي ءالسىز ەدى. سوندىقتان دا، قىتاي-اقش قاتىناسىنداعى وسى ءبىر تۇيتكىلدى نازىك ماسەلەدە دەن ءسياوپيننىڭ ارعى ويىن اشىق ايتۋعا مۇمكىندىگى جەتكىلىكسىز بولاتىن. 1978 جىلدىڭ مامىرىندا اقش ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ كەڭەسشىسى زبيگنەۆ بجەزينسكي كەلگەن كەزدە جاعداي مۇلدە باسقاشا بولاتىن.  ول كەزدە دەن ءسياوپيننىڭ بيلىگى الدەقايدا بەكەمدەلە تۇسكەن. ول ەندى قىتايدىڭ اقش-پەن قارىم-قاتىناسىن قالىپتى ارناعا بۇرۋ ءۇشىن ناقتى كەلىسسوزدەر باستاۋعا دايىن ەكەنىن اشىق مالىمدەدى. وعان جالعاس كەڭەس وداعى مەن قىتاي قارىم-قاتىناسىنىڭ ۆەتنامعا بايلانىستى ماسەلەدە ۋشىعا ءتۇسۋى وتقا ماي قۇيىپ، اقش-قىتاي قارىم-قاتىناسىن جاقىنداستىرۋعا ۇلكەن سەرپىن بەردى. 1978 جىلى قاراشادا كەڭەس وداعى مەن ۆەتنام قاۋىپسىزدىك شارتىنا قول قويدى. ءبىر اي وتكەندە ۆەتنام اسكەرى كامبودجاعا باسىپ كىرىپ، كەڭەس وداعىنىڭ قىتايدى ستراتەگيالىق قورشاۋى اسقىنا ءتۇستى دە، كەڭەس وداعى مەن قىتايدىڭ قارىم-قاتىناسى جاقسارادى دەگەن ءۇمىت سەلگە كەتتى. اقش كەڭەس وداعىنىڭ وڭتۇستىك ازياداعى ىقپال-كولەمىنىڭ كەڭەيۋىنە بايلانىستى بەلسەندى ارەكەت قولدانىپ، ءبىرىنشى رەت قىتايدىڭ تايۆاننان اقش اسكەرىن شەگىندىرۋ، رەسمي ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناسىن ءۇزۋ جانە بارلىق كەلىسىم-شارتتاردىڭ كۇشىن جويۋ جونىندەگى 3 ءتۇرلى تالابىن جارىم-جارتىلاي ورىنداپ، تەك قانا تايۆانعا قارۋ-جاراق ساتۋ قۇقىعىن عانا ساقتاپ قالدى. اقش-پەن بىرلەسىپ، كەڭەس وداعىن  تەجەۋ ماو تسزەدۋڭنىڭ ءتىرى كەزىندەگى  ويى بولاتىن. دەن سياوپين وسى ورايدا وسى ءبىر ءۇردىستى ءبىر بەلەسكە كوتەرىپ تاستادى. 1978 جىلدىڭ 1-قاڭتارىندا قىتاي  مەن اقش رەسمي ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتىپ، 8 جىلعا سوزىلعان كۇردەلى كەلىسسوزگە نۇكتە قويدى. ديپلوماتياداعى اتالعان جەتىستىك سودان از بۇرىن عانا قكپ 11-كەزەكتى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءۇشىنشى جالپى ماجىلىسىندەگى تاريحي بەتبۇرىسپەن تۇسپا-تۇس كەلىپ، قىتاي ءۇشىن جاڭا ءبىر ءداۋىردىڭ كەلە جاتقاندىعىن ايگىلەدى.

ىلە-شالا 1979 جىلدىڭ 28-قاڭتارىنان 8-اقپانىنا دەيىن دەن سياوپين قىتايدىڭ ءىس جۇزىندەگى ەڭ جوعارى باسشىسى سالاۋاتىمەن اقش-تا رەسمي ساپاردا بولدى. دەن ءسياوپيننىڭ بۇل ساپارى جاڭا عانا قالىپتاسقان اقش-قىتاي دوستىق قارىم-قاتىناسىن بەكەمدەۋ جانە دامىتۋ ماقساتىنان تىس،  تاعى دا ءۇش ءتۇرلى تاريحي ميسسيانى ورىنداۋدى ماقسات ەتكەن بولاتىن:

- ءبىرىنشى. امەريكامەن بىرلەسىپ، كەڭەس وداعىنىڭ ىرگە كەڭەيتۋىن تەجەۋ ارقىلى قىتايدىڭ شەكارالىق ايماقتارىنداعى قورعانىس باسىمدىلىعىن ازايتۋ.

- ەكىنشى. تايۆان ماسەلەسىن شەشىپ، قىتايدى بىرلىككە كەلتىرۋدىڭ ناقتى كۇنتارتىبىن بەلگىلەۋ.

- ءۇشىنشى. ەندى عانا باستالعان قىتايدىڭ وسى زامانداندىرۋ قۇرىلىسىنا ەكونوميكالىق، تەحنولوگيالىق مۇمكىندىكتەردى قاراستىرىپ، ينۆەستيتسيا تارتۋ.

دەن سياوپين اتالعان ساپارىن قىتايدىڭ ديقاندار كالەندارى بويىنشا جاڭا جىلدىڭ ءبىرىنشى كۇنىنە ورايلاستىردى. بۇل كۇنى كۇللى قىتاي ءداستۇرلى جاڭا جىلىن تويلاپ، ءبىر-بىرىنە قىدىرىپ، ىزگى تىلەكتەرىن ايتىپ، وكپە-رەنىشتەرىن كەشىرىسىپ، شات-شادىمان كۇيگە تۇسەتىن.  دەن ءسياوپيننىڭ دە وسى كۇندى تاڭداپ، تىنىق مۇحيتتىڭ ەكىنشى جاعالاۋىنا ات باسىن تىرەۋى سول كەزدەگى اقش پرەزيدەنتى دجيممي كارتەردى ەرەكشە اسەرلەندىردى. مارتەبەلى قوناققا ارنالعان قارسى الۋ سوزىندە دجيممي كارتەر: «ۆيتسە-پرەمەر مىرزا، كەشە سىزدەر ءۇشىن كوكتەم مەرەكەسىنىڭ ءبىرىنشى كۇنى، ءارى قىتاي حالقىنىڭ جاڭا ءبىر تاريحي بەتالىسقا قادام باسقان ءداستۇرلى مەرەكەسى! مەنىڭ ەستۋىمشە، سىزدەر ءۇشىن جاڭا جىلدىڭ وسى كۇنى شەكسىز مەيىرىمدى جاراتۋشىعا بارلىق ەسىك-تەرەزەلەرىڭىزدى اشىپ قويادى ەكەنسىزدەر. بۇل اعايىن اراسىندا، وتباسىندا بارلىق وكپە-رەنىشتەردى ۇمىتاتىن كۇن. ادامدار تۋىستارىمەن ساعىنا قاۋىشىپ، دوستارىنا سالەم بەرەتىن قىمبات ساتتەر. ءارى باس قوسۋ مەن ءتۇسىنىسۋدىڭ تاپتىرماس ءساتى. ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز ءۇشىن بۇگىن مەرەيلى قاۋىشۋ مەن جاڭا ءبىر ءداۋىردىڭ باستالۋ ءساتى. بۇگىن تاتۋلاسۋ مەن ۇزاق جىلدار تارس بەكىتىلىپ قالعان ەسىك-تەرەزەنىڭ قايتا اشىلار جۇلدىزدى ءساتى بولدى»، - دەگەن جۇرەكجاردى لەبىزىن ارنادى.

ۆاشينگتوندا مارتەبەلى مەيمانعا ارناپ جايىلعان مەملەكەتتىك قوناقاسىدا دەن سياوپين: «ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز وتكەن 30 جىلدا ءبىر-بىرىمىزدەن مۇلدە وقشاۋ ءومىر سۇردىك. قازىر مۇنداي قالىپسىز جاعداي كەلمەسكە كەتتى»، - دەپ، كۇللى الەم جۋرناليستەرىنىڭ الدىندا پرەزيدەنت دجيمي كارتەردىڭ تاعى ءبىر رەت قولىن قىسىپ تۇرىپ، ەرەكشە تولقىعان سەزىممەن: «قازىر ەكى ەل حالقى ءوزارا قاۋىشتى دەپ قابىلداڭىزدار»، - دەپ ءسوزىن اياقتادى.

كەڭەس وداعىنا ەكى ەلدىڭ بىرلەسىپ قارسى تۇرۋى جايلى قۇپيا كەلىسىمدەردەن تىس، ەكى ەل باسشىلارى بىرقىدىرۋ عىلىم-تەحنيكالىق ىستەستىك جانە مادەني بارىس-كەلىستەرگە بايلانىستى كەلىسىمدەرگە قول قويدى. كەلىسىمنىڭ ناقتى مازمۇندارىنا كەلسەك، ەكى ەل ءوزارا كونسۋلدىقتار اشۋ، ءوزارا ستۋدەنتتەر الماسۋ، ەنەرگەتيكا كوزدەرىن بىرلەسىپ اشۋ، جوعارعى قۋاتتى فيزيكا جانە عارىش تەحنولوگياسى سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق قاتارلى كوپتەگەن سالانى قامتىدى. پرەزيدەنت دجيممي كارتەر اتالعان كەلىسىمدەر قىتاي-اقش قاتىناسىنىڭ شىت جاڭا، كەرى بۇرۋعا كەلمەيتىن ءداۋىر اعىسىنىڭ سيمۆولى دەپ باعالادى. ال دەن سياوپين: «بۇل كەلىسىمدەر - ەكى ەل قاتىناسىنىڭ تەك قانا باستالۋى، بۇل ىستەر مۇنىمەن اياقتالمايدى. الداعى بولاشاقتا ەكى جاق ىستەستىگىنىڭ كوپتەگەن سالالارداعى كوكجيەگى اشىلادى جانە ەكى ەل قاتىناسىنداعى جاڭا ارنالار ءبىزدىڭ اشۋىمىزدى كۇتىپ تۇر»، - دەپ قورىتتى.

كەلىسپەستىكتەردىڭ ءبارى وسى ءبىر ساپارمەن شەشىلىپ كەتپەگەن بولاتىن. مۇنداعى تالاس تۋدىرعان ەكى ۇلكەن ماسەلە جايلى  كەيىن كەلە دجيممي كارتەر ءوز ەستەلىگىندە بىلاي دەپ جازدى: «دەن سياوپين اقش ميسسيونەرلەرىنىڭ قىتايعا ءدىن تاراتۋ جوسپارىنا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى. بىراق ول اقش اقپارات اگەنتتىكتەرىنىڭ قىتايدا ءوز بولىمشەلەرىن اشۋىنا پرينتسيپتىك تۇرعىدا كەلىسىم بەردى. دەن سياوپين اقش-تىڭ تايۆانعا قارۋ ساتۋىن قولدامايتىندىعىن، بىراق ول ماعان كەلەسى جىلدان باستاپ تايۆانعا قارۋ ساتۋدا ەرەكشە اباي بولۋىمدى ەسكەرتتى. جانە اقش-پەن جاپونيانىڭ تايۆاننىڭ ۇلى قۇرلىقپەن كەلىسسوز ۇستەلىنە وتىرۋىنا مۇرىندىق بولۋىن ءوتىندى».

دەن سياوپين اقش-تا بولعان 8 كۇندىك ساپارىندا ۋاقىتىنىڭ تەڭ جارتىسىن اقش-تىڭ 3 ۇلكەن ونەركاسىپ ورتالىعى اتلانتا، حيۋستون جانە سيەتل قالالارىن ارالاۋمەن وتكىزدى. مۇنداعى ماقساتى بۇدان كەيىنگى ەكونوميكالىق، تەحنيكالىق ىستەستىكتەرگە نەگىز قالاۋ بولاتىن. بۇل بارىستا ول اقش-تىڭ جوعارعى، جاڭا تەحنولوگياسى مەن وسى زامانداندىرۋ تابىستارىنا ەرەكشە نازار اۋداردى. ول اينالاسىنداعىلارعا اقش-تان قىتايدىڭ ۇيرەنەتىن جەرى ەرەكشە كوپ ەكەن دەۋمەن بولدى. بىلاي قاراعان ادامعا   ونىڭ بۇل سوزدەرى كىشىپەيىلدىك پەن ءسوز سالتى سياقتى اسەر بەرەتىن. بىراق ءىس جۇزىندە قىتاي  شىن مانىندە اقش-تان الاتىنى كوپ ەكەندىگىن اشىق مويىنداۋ ەدى. سيەتلدە دەن سياوپين ءوزىنىڭ قوشتاسۋ سوزىندە: «ءبىزدىڭ ساپارىمىزدىڭ سوڭعى ايالداماسى  - سىزدەردىڭ  «شىعىسقا اشىلعان قاقپا» دەپ اتالاتىن كورىكتى شاھارلارىڭىز بولدى. ءبىز ءبىر سۋدىڭ ەكى جاعالاۋىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان كورشىلەر ەكەنىمىزدى تەرەڭ سەزىندىك. تىنىق مۇحيتى ەندىگارى ءبىزدى ەكىگە ءبولىپ جاتاتىن كەدەرگى ەمەس، ءبىزدى بايلانىستىراتىن ءدالىز بولۋعا ءتيىس»، - دەپ اياقتادى.

دەن سياوپين باستاعان دەلەگاتسيانىڭ اقش-تاعى 8 كۇندىك ساپارى ەرەكشە تىعىز كۇن تارتىپپەن ورنالاستىرىلعان بولاتىن. وسى 8 كۇندە دەن سياوپين اقش پرەزيدەنتىنەن تارتىپ، ءتۇرلى دەڭگەيدەگى لاۋازىم يەلەرىمەن كەزدەسۋ وتكىزۋدەن تىس، دەپۋتاتتارمەن، شاتات گۋبەرناتورلارىمەن، قالا اكىمدەرىمەن جانە كاسىپكەرلەر، ءبىلىم-عىلىم سالاسىنىڭ تاڭداۋلى وكىلدەرىمەن دە جۇزدەگەن كەزدەسۋلەر جاسادى. تۇرلىشە ورتادا سان مىڭداعان ادامداردىڭ الدىندا ءسوز سويلەپ، اقپارات قۇرالدارىنىڭ وكىلدەرىنىڭ سۇراقتارىنا جالىقپاستان جاۋاپ بەرىپ جاتتى. سول كەزدە دەن سياوپين ساپارىنا بايلانىستى ەكى مىڭنان اسا جۋرناليست تۇرلىشە حابارلار تاراتىپتى. اقش-تىڭ 3 ۇلكەن تەلەارناسى ەڭ وڭتايلى ءساتتى دەن سياوپين ساپارىنا ارناپ، دەن ءسياوپيننىڭ ۋاقىتىنا اينالدىرىپ جىبەرىپتى دەسەدى. الەمدىك اقپارات دەن ءسياوپيننىڭ وسى رەتكى اقش ساپارىن بۇرىن-سوڭدى بولماعان ءسان-سالتانات پەن ەرەكشە قۇرمەتكە بولەنگەندىگى اقش-تىڭ سوڭعى 20 جىل ديپلوماتيا تاريحىندا بولىپ كورمەگەندىگى ايتىلادى.

دەن ءسياوپيننىڭ اقش ساپارى اقش-قىتاي قارىم-قاتىناستارىن بۇرىن-سوڭدى بولماعان شىرقاۋ بيىككە كوتەردى. بىراق وسىعان سايكەس ءتۇرلى وسەك-اياڭدار دا از بولعان جوق. سىرتقى كوز قىتاي اقش-تىڭ قۇشاعىنا ءبىرجولا قۇلادى دەگەن قاتە تۇجىرىم جاسادى. ءتىپتى، تايۆان ماسەلەسى قىتاي مەن كەڭەس وداعىنىڭ اراسىنداعى تەكەتىرەستىڭ قۇربانىنا اينالدى دەپ سوققاندار دا بولدى. دەن سياوپين مۇنداي قىزۋقاندى قارىم-قاتىناستىڭ بەتىنە سۋ بۇركىپ، سالقىنداتۋ كەرەك-اۋ دەگەن شەشىمگە كەلدى. بۇل جەردە گەوساياساتتىڭ بەتالىسى دا باسقا باعىتقا بۇرىلعان بولاتىن. 1979 جىلدىڭ كوكتەمىندەگى قىتاي-ۆەتنام سوعىسىندا كەڭەس وداعىنىڭ بەيتاراپ ساياسات ۇستانۋى قىتاي مەن كەڭەس وداعى اراسىنداعى تەكەتىرەستى ءبىرشاما باسەڭدەتكەن ەدى. ال اقش-تا دجيمي كارتەر بيلىگىنىڭ سوڭىن الا «تايۆانمەن قارىم-قاتىناس تۋرالى» دەپ اتالاتىن زاڭ قابىلداندى. ال وعان ىلەسە رونالد رەيگاننىڭ سايلاۋ الدى باعدارلاماسىندا كەيبىر پىكىرلەرى قىتاي-اقش قارىم-قاتىناسىنا ءوز سالقىنىن تيگىزىپ، ايتارلىقتاي الاڭشىلىق تۋعىزدى. وسىمەن ءبىر ۋاقىتتا دەن سياوپين باستاعان حۋا گوپينگە قارسى مايدان ءوز ىشىنە بولشەكتەندى دە، دەن سياوپين رەفورماسى قاتتى قارسىلىققا تاپ بولدى. دەن ءسياوپيننىڭ اقش-قا ساپارلاعان ەكىنشى جىلىنان باستاپ، اقش-قىتاي قارىم-قاتىناسى سالقىن كۇي كەشتى. وسىدان سوڭعى كوپتەگەن جىل بويى قىتاي تايۆان ماسەلەسىندە اقش-قا قارسى مالىمدەمە جاساۋمەن بولدى.  ال اقش قىتايدىڭ كىسىلىك قۇقىق ماسەلەسىن كولدەنەڭ تارتىپ، قىتايعا «ەڭ ءتيىمدى ساۋدا ارىپتەسى» مارتەبەسىن بەرۋدى ساۋداعا سالدى. ەكى جاقتىڭ ۇرىس-كەرىسى تولاستاماعانىمەن، ەكونوميكالىق-تەحنيكالىق سەلبەستىكتەر دەن سياوپين ساپارىندا قول قويىسقان كەلىسىمدەر نەگىزىندە ىڭ-دىڭسىز ءجۇرىپ جاتتى.

جالعاسى بار...

راقىم ايىپۇلى

Abai.kz