Dýniyejýzilik bankting boljamy boyynsha, Qazaqstandaghy su resurstarynyng kólemi 2030 jylgha qaray jylyna 90 km³-den 76 km³-ge deyin tómendeydi.

Búl eldegi su tapshylyghy 8 jyldan keyin jylyna shamamen 12-15 km³, yaghny 15%-dy qúraytynyn bildiredi. Býginge deyin ekonomikamyzda su resurstarynyng múnday jetispeushiligi bolghan emes, sondyqtan biz әli sudyng tapshylyghyn sezinbey otyrmyz.

Bizde ekonomikanyng týrli salasyna qatysty kóptegen memlekettik baghdarlamalar (últtyq jobalar) qabyldandy. Alayda «sol baghdarlamalardy jýzege asyrugha su resurstary jetedi me?» degen súraq tuyndaydy.

Halyqaralyq sarapshylar atap ótkendey, Qazaqstandaghy basty mәsele su resurstaryn josparlau men baqylau jýiesining jetilmegendigi bolyp tabylady. Bizdegi býgingi jaghdaydy su resurstaryn basqaru emes, sugha degen súranysty basqaru (su tútynudy basqaru) dep ataugha bolady.

Birinshiden, әli kýnge deyin biz respublikadaghy su resurstarynyng qorlary turaly naqty aqparatty bilmeymiz. Memlekettik su kadastryn qazirgidey jeke úiymdar emes, «Qazgidromet» kәsiporny jýrgizui tiyis. Ol ýshin su qorynyng monitoringin sifrlyq formatqa jәne qashyqtan zondtau tehnologiyasyna auystyru qajet. Al bizde kóptegen su qoymalarynda tipti gidrologiyalyq beketter de joq.

Ekinshiden, qazirgi zamanghy talaptardy eskere otyryp, Qazaqstannyng su resurstaryn keshendi paydalanu men qorghau shemasyn janartu qajet. Búl - sudy útymdy paydalanu strategiyasy men taktikasynyng negizi bolyp tabylady.

Ýshinshiden, әrbir su basseyni ýshin sudyng naqty ózindik qúnyn anyqtau qajet. Onsyz su resurstaryn ýnemdi paydalanu mýmkin emes. «Qazsushar» memlekettik kәsiporynnyng býkil respublikagha engizgen «suarmaly sudyng birynghay tarifteri» - әlemdik praktikagha qayshy keledi, búl nonsens.

Tórtinshiden, respublikada suaru jýielerining paydaly әser koeffisiyenti 0,45-0,55-ten aspaydy, yaghny suarmaly sudyng ónimsiz shyghyny 50%-gha jetedi. Suarmaly egistikting tek 16%-yna ghana tamshylatyp suaru tehnologiyalary men janbyrlatqysh qondyrghylardy paydalanylady. Basqasha aitqanda, suarmaly sudyng kóp bóligi qúmgha ketedi deuge bolady. Sondyqtan suarmaly eginshilikti memlekettik qoldau sayasatyn ózgertu qajet. Ony tek su ýnemdeu tehnologiyalaryn qoldanatyndar ghana aluy kerek.

Besinshiden, klimattyng aridizasiyasy jaghdayynda jerasty sulary bizding strategiyalyq qorymyz bolyp tabylady. Eng aldymen, olardyng qorlary men sapasyn obektivti baghalau, jer asty sularynyng egjey-tegjeyli kartasyn әzirleu qajet. Múnday auqymdy zertteuler ghalymdar men gidrogeolog mamandardyng qatysuymen memleketting qatang baqylauymen jýrgizilui tiyis. Al biz búl júmysty jeke úiymdardyng basqaruyna bere saldyq. Elimizde mynnan astam auyl jergilikti sumen jabdyqtau jýieleri esebinen (yaghny skvajinalardy búrghylau jәne blok-moduliderdi ornatu arqyly) sapaly auyz sumen qamtamasyz etiledi dep josparlap otyrmyz, biraq qazirding ózinde onda bekitilgen jerasty su qorlarynyng jetkiliksizdigi boyynsha mәseleler tuyndauda. Taghy bir mәsele, elde 2200-den astam iyesiz ózdiginen aghatyn skvajinalar bar, quaty tәuligine 50 m³ deyingi su skvajinalaryn búrghylau ýshin qazir arnayy su paydalanugha rúqsat aludyng qajeti joq, yaghny múnday obektilerdi kez kelgen adam sala beredi. Osylay otyra bersek, biz strategiyalyq resursymyzdy, yaghny túshy jer asty suyn, joghalta beremiz.

Altynshydan, halyqty sapaly auyz sumen qamtamasyz etudegi basty mәselening biri – su obektilerinde mamandyrylghan ekspluatasiyalyq úiymdardyng joqtyghynda.

Densaulyq saqtau ministrligining mәlimetteri boyynsha, býginde eldegi 235 ortalyqtandyrylghan sumen jәne 483 ortalyqtandyrylmaghan sumen jabdyqtau obektileri iyesiz qalghan.

Jetinshiden, su salasynda kadrlardyng tapshylyghy qatty bayqaluda. Eger tura aitatyn bolsaq, biz su sharuashylyghy ýshin mamandar dayarlau mәselesin qúr sóz jýzinde qaldyrdyq. Kóptegen jyldar boyy barlyq jinalystarda, tyndaularda osy mәseleni aityp kelemiz, biraq onyng sheshiletin týri joq. Ashyghyn aitu kerek, su sharuashylyghy ýshin kadrlardy qazirgi zamanghy dengeyde dayarlaudy biz óz kýshimizben qamtamasyz ete almaymyz. Kadr mәselesin sheshuding eng qysqa joly - Qazaqstanda su sharuashylyghy boyynsha әlemdegi jetekshi uniyversiytetterding filialyn ashu.

Eng bastysy, qazir su tapshylyghynyng ósui jaghdayynda kóptegen elder su resurstaryn basqarudaghy sayasatyn ózgertip, osy saladaghy memlekettik baqylaudy kýsheytude. Múnday elderde su resurstaryn basqarudyng birynghay memlekettik vertikaly qúrylghan, su sharuashylyghynyng mamandandyrylghan ministrligi (agenttigi) úiymdastyrylghan. Al bizde su mәselesimen 6 ministrlik, jergilikti atqarushy organdar jәne «Samúryq-Qazyna» Aksionerlik qoghamy ainalysady. Halyqaralyq sarapshylardyng pikirinshe, Qazaqstandaghy su daghdarysy su resurstaryn basqaru daghdarysynyng saldarynan oryn alyp otyr. Jalpy, biz memlekettik organdardyng sanyn kóbeytuge qarsymyz, biraq su sharuashylyghyn basqaruda ýnemdeuge bolmaydy. Salanyng strategiyalyq manyzdylyghyn eskere otyryp, Qazaqstanda su resurstaryn integrasiyalanghan basqaru jýiesin qamtu ýshin, jәne elimizding su qoryn josparlau, baqylau jәne útymdy paydalanu maqsatynda birynghay memlekettik sayasat jýrgizetin derbes su sharuashylyghy vedomstvosyn qúrudy usynamyz.

Aqylbek Kýrishbaev, 

Senator

Abai.kz