Basy: Den Syaopin jәne Qytaydyng diplomatiyalyq strategiyasy

Jalghasy: Basa biyleuge qarsy túryp, әlemdik beybitshilikti qorghau

Jalghasy: Qarsylasu - dostyqtan, odaqtasu - eldikten aiyrady!

Jalghasy: Den Syaopinning AQSh-qa sapary

Jalghasy: Kenes Odaghyna qarsy kýres...

Ghalamdyq beybitshilik ýshin kýres

Kórshilermen tatulasu, Aziya men Tynyq múhity aimaghyna taban tireu jәne әlemge bet alu Den Syaopinning әlemdik beybitshilik ýshin kýresi men Qytay damuynyng ýsh satysy jónindegi basty oi-jospary bolatyn.

Qytaydyng osy zamandandyru qúrylysy beybit, berekeli, tynysh halyqaralyq ortany qajet etedi. Múnda, eng aldymen, kórshilermen tatu-tәtti baylanys bolugha tiyis. Qytay tayau zamanghy tarihynda kýshti elderden qatty qorlyq kórip, búlanyp-talanghan el. Sonyng ishinde Qytaygha tizesi qatty batqan eki qatygez kórshisi boldy. Onyng biri – Resey, ekinshisi – Japoniya. Den Syaopin kórshilermen ara-qatynasty retteude diplomatiyalyq sayasattyng basty baghytyn memleketting qauipsizdik mәselesine búrdy. Múnda kórshi iri, quatty elderding Qytaydyng memlekettik qauipsizdigine  tóndiretin qaterinen saqtanumen birge basqa da shaghyn kórshi elderdin  iri, quatty kórshining jetegine erip, Qytaydy strategiyalyq qorshaudyng qaupin arttyruyn boldyrmau edi.

Kórshilermen ara-qatynasty jaqsartudyng olarmen ózara paydaly ekonomikalyq barys-kelis jasauday paydaly jaqtary da jeterlik. Qytaydyng kórshi eldermen qarym-qatynasy geografiyalyq abzaldyqtargha iye. Tipti, kóptegen eldermen mәdeny birtektiligi de bar. Tabighy baylyq jәne naryqtyq qajettilik jaqtarda ózara tolyqtyrudyng ýlken mýmkindigi bar. Kórshi elderdi elemey, qiyrdaghy Europa men AQSh-pen ghana dostasu tym aqylsyzdyq bolar edi. Kórshi eldermen ekonomikalyq, mәdeny baylanystardy damytu - ortaq órkendeuge kýsh salu arqyly tútas Aziya, Tynyq múhity elderining ortaq gýldenu ghasyryn qalyptastyrudyng taptyrmas tәsili.

Den Syaopin Japoniyalyq sayasatker Kono Yoheydi qatty syilaytyn. Ásirese, onyng aty-jónining Qytay iyeroglifterimen beynelengendegi maghynasy Den Syaopindi qatty qyzyqtyratyn (Kono – qytay iyeroglifymen 洋平 dep jazylady da, qytay tilindegi maghynasy «múhittaghy beybitshilik» degen úghymdy bildiretin). 1977 jyly kýzde Beyjinde onymen kezdeskende onyng esimi Den Syaopinning sanasynda mәngi saqtalyp qaldy. Kelesi jyly Den Syaopin Japoniyagha sapary kezinde onymen qayta kezdesip: «Siz óz atynyzdy mәngi ózgertpenizshi» - degen ótinishin aitty. Kono Yohey tan-tamasha bolyp: «Nege olay dediniz?!» - dep súraghanda Den: «Tynyq múhity aimaghynyng beybitshiligi - mening eng úly armanym»  - degen bolatyn. Sonda ghana óz atynyng qytay úghymyndaghy beybitshilikpen baylanysty ekendigin týsingen sayasatker Den Syaopinning tapqyrlyghyna tanqalys bildirgen bolatyn. Japoniya - Qytay kórshilerining ishindegi әlemdik dengeydegi  ekonomikalyq derjava. Qytay-Japon dostyq qarym-qatynasy Den Syaopinning Aziya-Tynyq múhity aimaghynyng beybitshiligi ýshin kýres jolyndaghy asa manyzdy әriptesining biri. Sol sebepti de ol osy jolda jan sala enbek etti, kýshin, isin arnady. 1977 jyly ol biylikke qayta orala salyp, kóp ótpey Japoniyanyng ýkimet delegasiyasyn qabyldap, Qytay-Japon arasyndaghy kelissózderdi qalpyna keltirip, beybitshilik-dostyq kelisimshartyn tezdetip jasaugha bel baylady. 1978 jyly ol sheshushi biylikti qolyna alysymen shet elderge baghyttaghan túnghysh saparyn Japoniyadan bastady. Ol búl turaly bylay degen bolatyn: «Qytay-Japon qarym-qatynasynda aitatyn әngimeler airyqsha kóp. Sony myna bir sóilemge syidyrugha bolady: Qytay-Japon halyqtary úrpaqtan úrpaqqa dos bolyp qalugha tiyis». Búl sóilemning salmaghy sheshushi mәnge iye. Osy sóilemdegi maqsatty iske asyru jolynda Den Syaopin barlyq oraydy  qalt jibermey, Japoniyanyng әr sala qayratkerlerimen kezdesudi әdetke ainaldyrdy. Resmy sanaqqa qaraghanda, HH ghasyrdyng 80-jyldaryndaghy 10 jyl boyy ol 365 ret shet eldik qonaqtardy qybyldapty. Sonyng ishinde Japoniyadan kelgen delegasiya jәne jeke túlghalarmen 55 ret kezdesu ótkizipti. Dos peyildi, asa yqpaldy Japoniyalyq qayratkerlerdi Den Syaopin asa mәrtebeli meyman retinde qabyldap, kóp ret kezdesip, súhbattasyp otyrady eken. Sol 10 jylda  Den Syaopinmen 6 ret kezdesken japondyq túlghalar da bar. Eki el qatynasynda kýrdeli mәseleler tuyndaghanda ol japondyq qayratkerlermen kezdesudi jiyiletip jiberetin. Qytay-Japoniya qatynasyna kólenke týsiretin, mysalgha, oqulyqtargha ózgeris engizu, Yasukuny qabirstandyghyna tauap etu, Japoniya men Tayvani qatynasy qatarly aqparattar bolsa, múndaylargha erekshe sezimtaldyqpen qarap, bayqala qalsa, óz pikirin ashyq aityp, synap-minep, óz qarsylyghyn jasyryp qalmaytyn. Múnday ister úlyq-ausar kezdesip qalsa, oghan tandanudyng qajeti joq. Biraq, ol ýlken auqym, betalysqa ainalyp, Japoniya militarizmining qayta bos kóteruine úlassa, myng bir mashaqatpen qalpyna keltirgen japon-qytay dostyghyn qúrdymgha ketirip, Tynyq múhity aimaghynyng tynyshtyghyn kýl-talqan etui mýmkin. Den Syaopin qytay-japon beybitshilik-dostyq kelisiminde basa biyleuge birlesip qarsy túru jónindegi tarmaqtyng engiziluin tabandy talap etuining sebebi, birinshi kezekte, dostyq shartyna qol qoyghan eki taraptyng basa biyleuge úmtylmau jónindegi óz-ózin tejeu jәne jauapkershilik alu boryshyn aiqyndau bolatyn. Ol japondyq qonaqtargha ýnemi qaytalap aitatyn sózi -  «ótkendi úmytpayyq, keyingi úrpaq ghibrat alsyn» degen sóz bolatyn. Ol Japoniyanyng Qytaydy qyryna alatyn memleketterding qatarynda bolmaghanyn armandady. 1989 jyly mausym aiynan keyin Tian An Myn qyrghynyna baylanysty Japoniya da basqa da batys elderine ilesip Qytaygha sanksiya salghanda Den Syaopin Japoniyanyng ekonomika qoghamynyng Qytaygha saparlap kelgen delegasiyasyn qabyldaghanda: «Japoniya óz jaghdayyn da oilaghany jón. Menmensuding sony jaqsy bolmaydy. Qytay da ózin eshkimnen kem-qor sanamay, qúdiretti elderding qataryna jetuge kýsh salady» - degen bolatyn. 1991 jyly tamyzda Japoniya premier-ministri Kayfu Tosiky Qytaygha resmy issaparmen kelip, qytay-japon qatynasy qalypqa týsip, búrynghyday dostyqqa úlasqan son  ghana Den Syaopinning kónili sabasyna týsti.

Korey týbegi Qytaydyng ontýstik qaqpasy sanalady. Bir jyldary Japoniya Qytaygha shabuyl jasaghanda, keyin AQSh bastaghan elder Qytaydyng qauipsizdigine qater tóndirgende bәri de osy bir aimaqty ózining bazasyna ainaldyrghan bolatyn. Korey týbegindegi ornyqsyzdyq Qytaydyng shyghys aimaqtaryna, әsirese, shyghys-soltýstigining qauipsizdigi men mýddesine tikeley qater tóndiredi. Sol sebepti  Den Syaopin Qytay men soltýstik Koreyanyng qatynasy erekshe manyz alatyndyghyn aitqan bolatyn. HH ghasyrdyng 70-jyldarynyng sonyn ala Qytay men soltýstik Koreya basshylary auyl ýiding adamynday jii barysyp-kelisetin. 80-jyldary Den Syaopin tipti de shynayy, aqyldy sayasat qoldanyp, soltýstik Koreyamen qandy kóilek dostyqty jalghasty bekemdeuden tys, batys pen shyghys qarym-qatynasyn jaqsartu maqsatynda  kapitalistik ontýstik Koreyamen de baylanysty qalpyna keltiruge kýsh saldy. Ol endi búrynghyday qoghamdyq týzim men iydeologiyalyq shenberden shyghyp, «soltýstik Koreya – dosym, ontýstik Koreya – jauym» degen tar shenberdi búzyp, Korey týbegi mәselesin últtyq tútastyq negizinde beybit jolmen retteuge kýsh saldy. Búrynghy sayasat tuysqan bir halyqty qasaqana qyrqystyrumen birdey bolatyn. Ol ontýstik pen soltýstik Koreyanyng BÚÚ-na qatar mýshe boluyn jaqtap, ontýstik pen soltýstik kelisimine ara aghayyndyghyn jasau arqyly beybit biriguding jolyn izdeuge eki tarapty da ýgitteumen boldy. Mine, búl  ózi de tútastyqty armandaytyn, basqalardyng da birlesuine qol úshyn beretin adal, aqyldy diplomatiyalyq sayasat bolatyn. Múndaghy týpkilikti maqsat ta ainalanyng tynysh boluy, Aziya-Tynyq múhity aimaghynyng beybit ornyqtylyghy ýshin jasalghan tirlik edi.

Shyghys-ontýstik Aziya elderimen kórshilik dostyq qarym-qatynasty qalpyna keltiru Den Syaopinning kórshilermen tatu bolyp, beybit halyqaralyq jaghday jasau oiynyng manyzdy qúramdas bóligi bolatyn. Shyghys-ontýstik Aziya aimaghy jarty ay ispetti Qytaydyng ontýstik shekarasyn ainala qorshap jatatyn. Búl aimaqtyng jaghdayyndaghy ózgeris Qytaydyng ontýstik shekarasynyng qauipsizdigi men mýddesine tikeley baylanysty. 1978 jyly Den Syaopin Japoniyagha saparyn ayaqtaghan son, ontýstik Aziya elderine baghyttalghan saparyn bastady.

Den Syaopin ontýstik Aziya odaq elderimen arada ózara qoldau, ózara kómek kórsetu qatynasynyng ornaghanyn qalady. Ondaghy ózara qoldau kórsetu degen sóz – kez-kelgen memleketpen odaqtyng ontýstik Aziya elderine basa biyleu men ózderining yqpal-kýsh aimaghyna ainaldyrugha qarsy túrudy kózdeytin. Ol Qytay men ontýstik Aziya odaq elderine ortaq qauipsizdik mýddesine say keledi dep eseptedi. Al bir-birine kómektesu degenimiz – tayau jyldardan beri ontýstik Aziya elderi ekonomikasynyng qaryshtap damuy men Qytaydyng reforma men esik ashuy arqyly osy zamandandyru qúrylysynyng qarqyn aluyn ózara toghystyru maqsatynda josparlandy. 1978 jyly qarashada Den Syaopin ontýstik Aziya odaq elderindegi Tayland, Malayziya jәne Singapur elderine sapar shegip, atalghan ýsh elge dostyq qúshaghyn úsynyp, «izgi kónil, shynayy tilek, týsinistik pen ózara qúrmet» kórsetu arqyly әrkim óz orny men kózqaras maydanyn aiqyn bildiruin ýmit etti. Qytay men ontýstik Aziya odaghy elderi arasynda ontýstik tenizdegi keybir araldardyng iyelik qúqyghy mәselesinde kelispeushilikter bar bolatyn. Búl kelispeushilikting qolamtasy sol kezden beri 40 jyldan astam uaqyt ótse-daghy әli de byqsyp jatyr. Búl turaly Den Syaopiyn: «IYelik qúqyqty qoya túryp, birlesip iygereyik!» - degen úsynysy arqyly talas-tartysty uaqytsha tolastatqanday bolghan. Sol kezde halyqaralyq aqparat qúraldary Qytay ontýstik jәne batys araldargha zandy iyelenushi qúqyghyn qayta dәriptey otyryp, qatysushy taraptar ortaq qarjy toptap, atalghan araldardy iygeru úsynysy sol kezdegi «eng aqyldy, jasampaz» úsynys boldy dep baghalaghan bolatyn. Shyghys Aziya odaghyndaghy keybir elderding kónilinde «Qytay qaupine» baylanysty týrlishe alandaushylyqtar ishterinde shemen bolyp qatyp jatyr edi. Olar Qytay kýnderding kýninde qúdiretti elge ainalsa, olargha kýn kórsetpeydi dep alandaytyn. Osynday kedergilerdi aryltu ýshin Den Syaopin aqyl-qayratyn ayaghan joq. HH ghasyrdyng 80-jyldaryndaghy 10 jylda ol shyghys Aziya odaghynan kelgen qonaqtardy 17 ret qabyldap, Qytaydyng izgi niyeti men shynayy kónilin tausyla týsindiretin. Olargha kýdik-kýmәnnan arylyp, týrli barys-kelister men ekonomikalyq istestikti odan әri damytudy jalyqpay ýgitteytin. Den Syaopinning búl enbekteri esh ketken joq. 1990 jyly Qytay Indoneziyamen diplomatiyalyq qatynasty qalpyna keltirdi. Jana Zelandiyamen diplomatiyalyq qatynas ornatty. 1991 jyly Bruneymen diplomatiyalyq qatynas ornatty. Qazir Qytay kýlli shyghys Aziya odaghy  elderimen tolyqtay diplomatiyalyq qatynas ornatqan.  1992 jyly Qytay túnghysh ret bir jylda bir ótetin Qytay men Aziya odaghy elderi arasyndaghy dialogqa jәne Aziya-Tynyq múhity ekonomikalyq-istestik forumyna qatysty. Mine búl shyghys Aziyadaghy odaghy eldirining Aziya-Tynyq múhity aimaghynyng iri isteri Aziyanyng alyp aidahary Qytaydyng qatysuynsyz sheshim tappaytyndyghyn týsingendigi edi.

Ontýstik Aziya elderining soltýstiginde ornalasqan memleketter men Qytaydyng 5000 km-ge sozylyp jatqan ortaq shekarasy bar. Búl jerdegi jaghdaydyng Qytaygha tikeley әseri bar. Den Syaopinning búl elderge ústanghan baghyty býlinshilikten saqtanyp, tynyshtyqqa talpynu bolatyn. Eger kórshi elderde býlinshilik, búlghaq payda bolsa, amalyn tauyp ornyna qoy, beybitshilik jaghday ornasa, barlyq kýsh-jigermen kómek kórsetu, mysalgha, ontýstik Aziya elderinde yadrolyq qarusyz aimaq qúru iydeyasyna qoldau bildiru, Nepaldyng beytarap, beybit aimaq qúru iydeyasyn qoldau, Shriy-Lankanyng Atlant múhit beybit aimaghyn qúru iydeyasyna qoldau bildiru siyaqty bolyp kete beredi.

Qytaydyng ontýstik Aziyadaghy tatu әriptesteri Miyanma men Pәkistan bolatyn. Al Qytay men Miyanma otyz jyldan astam uaqyt tatu kórshilik qatynasyn saqtap keledi. Den Syaopin Qytay-Miyanma qatynasyn erekshe bir dostyq-bauyrmaldyq qatynas dep baghalaghan bolatyn. 1978 jyly ol Miyanmagha saparlay barghanda eki jaq bir-birine et jaqyn tuystarday erekshe bauyrmaldyq tanytty. Al Pәkistanmen ara-qatynasta Qytay men Pәkistan arasyn Den Syaopin «eshqanday ala bóten ókpe-renish joq kórshi» dep baghalaghan bolatyn. Áriyne, memleket aralyq ara-qatynasta qyl ótpeytindey tatulyq bolmaydy. Pikir alauyzdyq bolsa, kelispeytin týgi de joq. Solay da dostyqtyng aty – dostyq. 1989 jylghy Tian An Myn qyrghynynan songhy diplomatiyalyq daghdarysta kýlli batys әlemi Qytaydan teris ailanghanda, Pәkistan ýkimeti ghana Qytaygha «tolyq týsinistikpen qoldau» bildiripti. Ómirde sonday da bir demokratiyalyq elderding biyligi bolady eken. Den Syaopin on jyldan asa Qytaydyng is jýzindegi biyleushisi bolghan jyldary Bengaliya, Nepal,  Shriy-Lanka  qatarly ontýstik Aziya eldirmen dәstýrli kórshilik-dostyq qatynasyn tabysty týrde bekemdep jәne damyta aldy.

Aziyadaghy taghy bir iri memleket, Qytaydyng ontýstik Aziyadaghy kórshisi - Indiyamen 2000 km-den asatyn ortaq shekarasy bar bolatyn.  Jәne ol Qytaymen 2000 jyldan asa ýzbey dostyq barys-kelis jasap kele jatqan tatu kórshisi edi. Aziyadaghy osy eki alyp elding ózara tatulyghynyng manyzy aitpasa da týsinikti. Ókinishke oray, HH ghasyrdyng 50-jyldarynan keyin eki elding tarihtan múragha qalghan shekara mәselesi sheshilmes týiin, ishtegi shemenge ainaldy. Osy teketires tipti qaruly qaqtyghysqa deyin úlasqan bolatyn.  Osy bir týiindi tarqatu jolynda Den Syaopin ayanyp qalghan joq, barlyq aqyl-parasatyn saldy. 1978 jyly ol Nepalgha jasaghan saparynda Indiyanyng syrtqy ister ministrligi arqyly  Indiyanyng premier-ministri Morardjy Ranchhodjy Desaiyge hat joldap: «Bizge ara-qatynastarymyzdy jaqsartu qajet» - degen úsynysyn jetkizdi. 1979 jyldyng basynda Indiyanyng syrtqy ister ministri Qytaygha saparlay keldi. Den Syaopin taghy da: «Qazir bizge uaqytty joghaltpay, eki el qatynasyn jaqsartu - manyzdy mәsele» - dep dostyq baghyttaghy kelissózderdi bastaugha quzau saldy. Qalay jaqsartady? Den Syaopin sol bayaghy eki el arasyndaghy qayshylyqtardy keyinge ysyru әdisimen shekara mәselesi men memleket aralyq qarym-qatynasty bólek qarastyru arqyly ortaq mýmkindikterdi qarastyryp, daulasudan aulaq boludy dәriptedi. Óz әriptesin shekara mәselesin qoya túryp, basqa jaqtardaghy qarym-qatynasty qalpyna keltiruge ýgittedi. Ol: «Shekara mәselesin jata-jastana, asyqpay sóilesu kerek. Birden sheshilmese – qoya túrsa da bolady. Biz ekonomikalyq, sauda jәne mәdeny barys-kelisterdi damytayyq. Sol arqyly týsinistik pen dostyqty arttyrayyq. Shekara mәselesin sheshuden búryn eki jaq ta qazirgi qalyptasqan shekarany saqtau arqyly tynyshtyqqa qol jetkizeyik» - degen pikirin jetkizdi. Áriyne, shekara dauy iyelik qúqyqqa sayatyn nәzik mәsele bolghan son, ol týpting týbinde sheshiluge tiyis. Odan qashyp qútyla almaysyn. Den Syaopin búl mәseleni beybit týrde jata-jastana aqyldasyp, kenesip sheshudi quattaytyn. Úrys-keris, «bilekting kýshi, nayzanyng úshy» mәseleni týpkilikti sheshpeydi dep sanaytyn. 1981 jyldan bastap eki el ýkimeti shekara mәselesine baylanysty kóp ret kezdesu ótkizdi. Búl  turaly Den Syaopiyn: «Shekara mәselesindegi alauyzdyq pen talas-tartys tarihtan múragha qalghandyqtan, eki el halyqtarynyng sana-sezimi men últtyq namysyna tikeley әser etetin nәzik mәsele. Bylay qaraghanda, talas aumaqtyng kólemi sonshalyqty ýlken de emes bolghanymen, múnda tek bir jaqtyng sheginis jasauyn sol elding halqy qabylday almaydy. Sol sebepti bir orta joldy tandaugha tiyispiz. Eki jaq ta sheginis jasasyn. Sol arqyly týpkilikti nýktesin qoyayyq. Shekara mәselesin sheshu men ekonomikalyq barys-kelisti jaqsartudy birlestire alsaq, eki jaq óz halyqtarymyzgha olar qabylday alatynday etip týsindire alamyz» - degen úsynysyn jetkizdi.  1988 jyly Indiyanyng premier-ministri Radjiv Gandy Qytaygha resmy saparmen kelgende Den Syaopin taghy eki el qatynasyn qorytyndylay kelip: «50-jyldarda bizding qarym-qatynasymyz erekshe jaqsy bolatyn. Keyingi jyldarda eki el qatynasynda kónilsizdik payda boldy. Osyny birjolata úmytayyqshy! Bolashaqqa kóz salayyq!» - degen jýrekjardy lebizin bildirdi. Ol jәne Radjiv Gandiyge óz uәjderin aityp: «Qytay men Indiya halqy kýlli adamzattyng aldynda ortaq jauapkershilikke iye. Ol óz-ózin damytu múraty. Elder kelesi ghasyr Aziya-Tynyq múhity ghasyry desedi. Al Aziya-Tynyq múhity aimaghyndaghy damyghan elderding kýlli jan sanyn qosyp eseptegende 200 millionnan aspaydy. Kenes Odaghy, AQSh jәne Kanadany qosyp eseptegende bar joghy birneshe jýz million adamdy ghana qúraydy. Al Qytay men Indiya halqyn qosyp eseptesek, 1 mlrd 800 mln adam bolady» - degen esebin kórsetti. Kóriniske búl óte qarapayym arifmetikalyq esep. Biraq osy esep arqyly Den Syaopin eger Qytay men Indiyanyng damuy bolmasa, Aziya-Tynyq múhity ghasyry dep atau mýlde dalbasa bolatyndyghyn qúrmetti qonaqqa soqyrgha tayaq ústatqanday týsindirip bere aldy. Indiyanyng jas premier-ministri Den Syaopinning búl danalyghyna  erekshe tәnti bolyp, eki el qatynasyndaghy barlyq mәselede Den Syaopinmen kelisetindigin bildirdi. Sonynda Den Syaopiyn: «Sizding saparynyzdan bastap bizding dostyq qarym-qatynasymyz qalpyna keldi dep esepteymin. Eki el basshylary da dos-jaran bolamyz, halyqtarymyz da dostasady» - dep qorytty.

Kambodja mәselesi HH ghasyrdyng 80-jyldarynda Qytaydyng kórshi eldermen ara-qatynasyndaghy kýrdeli týiinge ainaldy. Búl mәsele Vietnam, Laos jәne Kenes Odaghymen ara-qatynasty sharpityn. Vietnammen aradaghy qan-qasap soghystan keyin Den Syaopin Vietnamnan әsker shegindiruimen bir uaqytta Kambodja mәselesin sayasy jolmen sheshuge belsendi atsalysty. Ol bir taraptan Kambodja halqynyng basa biyleuge qarsy otanshyldyq qimylyna qoldau bildiruimen birge Kambodjadaghy qyrqysqan ýsh jaq kýshterdi birlesuge, yntymaqtasugha, ishki soghysty tudyratyn yqtimal faktorlardy joigha, sol arqyly hanzada Norodom Sianuk bastaghan tórt jaq qatysqan birlesken ýkimet qúrudy úsyndy. Den hanzada Norodom Sianukke der kezinde bylay dep eskertti: «Qytaydyng Kambodjaghy qyrqysqan ýsh jaqtyng biriguine qoldau bildirui uaqytsha әdis-tәsil emes. Kerisinshe, úzaq bolashaqqa baghyttalghan kemeldi jospary. Kambodjanyng tәuelsizdigi qalpyna kelgen song da, oghan birlik pen tútastyq, beybitshilik pen tynyshtyq qajet.  Sizder Aughanstan siyaqty Kenes Odaghy óz әskerin әketken song da, ishki soghystyng qúighanyna batyp ketpeuileriniz kerek» - dep ashyghyn aitty. Kambodja mәselesin sayasy jolmen sheshude sәtti ilgerleushilik bolghannan keyin, 1986 jyldyng sonynda Qytay Laospen diplomatiyalyq qarym-qatynasty qalpyna keltiruge jәne jaqsartugha kiristi. 1989 jyldyng qazan aiynda Laos basshysy Keyson Fomvihan Qytaygha resmy saparmen kelip, Den Syaopinmen 75 minutqa sozylghan  úzaq әngime de boldy. Eki el birlesken shekara kelisimine de qol qoydy.

1975 jyldan keyin Qytay-Vietnam qatynasy nasharlap, qaruly qaqtyghysqa deyin úlasqan bolatyn. 1989 jyly Qytay men Kenes Odaghy qarym-qatynasy qalypty arnagha týskennen keyin, Vietnam da Qytaymen ara-qatynasyn jaqsartugha niyet bildirdi. Den Syaopin de dereu Vietnam tarapyna Qytaydyng ara-qatynasty jaqsartugha niyetti ekendigin, biraq shart  Kenes Odaghyna qoyylghan shartpen birdey, Vietnam Kambodjadan óz әskerin eshqanday kedergisiz shygharyp әketui shart. Búl turaly ol: «Bizding basqa talabymyz joq. Vietnam taraby tek osy shartty oryndasa boldy. Biz ótken-ketkenning bәrine salauat aitamyz» - degen talabyn jetkizdi.  Shynynda, eki el arasynda basqa eshqanday kedergi joq bolatyn. 1991 jyldyng qarashasynda Vietnamnyng joghary dәrejeli delegasiyasy Qytaygha resmy saparmen kelip, «Qytay-Vietnam birlesken mәlimdemesine» qol qoydy. Mәlimdemede «QKP men Vietnam kommunistik partiyasy derbes, óz-ózine qoja bolu, tolyq tendik, ózara qúrmetteu jәne bir-birining ishki isine kiylikpeu prinsiypining negizinde qalypty qarym-qatynasty qalpyna keltiredi» dep kórsetildi. Sodan bastap Qytaydyng shyghys-ontýstik kórshilerimen ara-qatynasy birqalypty damyp keledi.  Ókinishke oray, Sy Szinpini bastaghan Qytaydyng qazirgi biyleushilerining solaqay sayasatynyng kesirinen kórshilermen týrlishe  dau-damaydyng qayta órshu qaupi tónip keledi.

Qytaydyn  soltýstik shekarasy úzaq jyldar tynyshsyz kýy keshti. Múnda negizinen Kenes Odaghynyng tóndirgen qaupi basty ról oinady. HH ghasyrdyng 80-jyldarynyng orta sheninen bastap, batys-shyghys qarym-qatynasynyng jaqsara týsui men әlemdik geosayasattaghy ózgeristing nәtiyjesinde Qytay-Kenes Odaghy qarym-qatynasynda jaqsaru bet alysy bayqaldy. Den Syaopin oraydy paydalanyp, Kenes Odaghymen tatulasu sayasatyn belsendi jýrgizdi.  Ol Indiyamen shekara mәselesin sheshudegi әdisti qoldanyp, Kenes Odaghymen shekara kelisimin jasasty. Sonynda 1989 jyly Kenes Odaghy Aughanstannan armiyasyn shegindirdi jәne Mongholiyadan da óz әskerin alyp ketti. Jәne Vietnamda Kambodjadan shegindiruge kóndiru sharty astynda Kenes Odaghymen ózara qatynasty beybit retteuge qol jetkizdi. Kenes Odaghymen ara-qatynas qalypty arnagha týsken son, Qytay men Mongholiyanyng qarym-qatynasy da jaqsara týsti. Qytay men Mongholiya basshylary alma kezek ózara saparlap, istestikting kókjiyegi keneye týsti. 1991 jyly Kenes Odaghy ydyraghanda Den Syaopin sosialistik lagerding kýireuimen sanasyp jatpastan, memleketting qauipsizdik mýddesin oilasa otyryp, onyng Qytaygha paydaly jaghyn sheber paydalandy. Kenes Odaghynyng qúlauy Qytaygha kórshi elderden keletin eng ýlken qauipting seyilgendigin әigiledi. Osyny paydalanghan ol Kenes Odaghynan derbestik alghan  dostastyq eldermen belsendi qarym-qatynas jasap, ózara qarym-qatynasty beybit, tiyimdi arnagha búrugha mýmkindik jasady. 1992 jyly Reseyding syrtqy ister ministri Andrey Vladimirovich Kozyrev Qytaygha saparmen kelip, Qytaydyng Kenes Odaghymen qol qoyghan barlyq qújattaryn  Reseyding moyyndaytyndyghyn, Qytay men Kenes Odaghynyng halyqtyq qarym-qatynas negizinde Qytay men Reseyding dostyq barys-keliste bolatyndyghyn jetkizdi. Qytay ýkimeti osy orayda Qazaqstan, Qyrghyzstan jәne Tәjikstan qatarly orta Aziya elderimen diplomatiyalyq qatynas ornatyp, sauda-ekonomikalyq baylanysyn damyta berdi.

Qysqa ghana ondaghan jyldyng ishinde Den Syaopin tatu kórshilik diplomatiyalyq qatynas ornatuda tanghajayyp tabystargha qol jetkizdi. Ol Qytaydyng batysy men shyghysy, ontýstigi men soltýstigindegi barlyq eldermen ara-qatynasty retteuge mýmkindik aldy. Múnday tanghajayyp jetistik QHR qúrylghan 40 jyldan astam tarihynda, tipti, baghzydan býginge deyingi Qytay diplomatiyasynda bolyp kórmegen ainaladaghy kórshi eldermen týp-týgel tatu, ornyqty da berekeli dәuirdi jasay aldy. Búl Qytaydyng ózindik damuyna paydaly bolyp qana qalmastan, Aziya-Tynyq múhity aimaghynyn, tipti, kýlli әlemning ornyqtylyghy men qauipsizdigine, beybitshiligi men damuyna qosylghan qomaqty ýles boldy.

Sony.

Raqym Ayypúly

Abai.kz