باسى: دەن سياوپين جانە قىتايدىڭ ديپلوماتيالىق ستراتەگياسى

جالعاسى: باسا بيلەۋگە قارسى تۇرىپ، الەمدىك بەيبىتشىلىكتى قورعاۋ

جالعاسى: قارسىلاسۋ - دوستىقتان، وداقتاسۋ - ەلدىكتەن ايىرادى!

جالعاسى: دەن ءسياوپيننىڭ اقش-قا ساپارى

جالعاسى: كەڭەس وداعىنا قارسى كۇرەس...

عالامدىق بەيبىتشىلىك ءۇشىن كۇرەس

كورشىلەرمەن تاتۋلاسۋ، ازيا مەن تىنىق مۇحيتى ايماعىنا تابان تىرەۋ جانە الەمگە بەت الۋ دەن ءسياوپيننىڭ الەمدىك بەيبىتشىلىك ءۇشىن كۇرەسى مەن قىتاي دامۋىنىڭ ءۇش ساتىسى جونىندەگى باستى وي-جوسپارى بولاتىن.

قىتايدىڭ وسى زامانداندىرۋ قۇرىلىسى بەيبىت، بەرەكەلى، تىنىش حالىقارالىق ورتانى قاجەت ەتەدى. مۇندا، ەڭ الدىمەن، كورشىلەرمەن تاتۋ-ءتاتتى بايلانىس بولۋعا ءتيىس. قىتاي تاياۋ زامانعى تاريحىندا كۇشتى ەلدەردەن قاتتى قورلىق كورىپ، بۇلانىپ-تالانعان ەل. سونىڭ ىشىندە قىتايعا تىزەسى قاتتى باتقان ەكى قاتىگەز كورشىسى بولدى. ونىڭ ءبىرى – رەسەي، ەكىنشىسى – جاپونيا. دەن سياوپين كورشىلەرمەن ارا-قاتىناستى رەتتەۋدە ديپلوماتيالىق ساياساتتىڭ باستى باعىتىن مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنە بۇردى. مۇندا كورشى ءىرى، قۋاتتى ەلدەردىڭ قىتايدىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىگىنە  توندىرەتىن قاتەرىنەن ساقتانۋمەن بىرگە باسقا دا شاعىن كورشى ەلدەردىڭ  ءىرى، قۋاتتى كورشىنىڭ جەتەگىنە ەرىپ، قىتايدى ستراتەگيالىق قورشاۋدىڭ قاۋپىن ارتتىرۋىن بولدىرماۋ ەدى.

كورشىلەرمەن ارا-قاتىناستى جاقسارتۋدىڭ ولارمەن ءوزارا پايدالى ەكونوميكالىق بارىس-كەلىس جاساۋداي پايدالى جاقتارى دا جەتەرلىك. قىتايدىڭ كورشى ەلدەرمەن قارىم-قاتىناسى گەوگرافيالىق ابزالدىقتارعا يە. ءتىپتى، كوپتەگەن ەلدەرمەن مادەني بىرتەكتىلىگى دە بار. تابيعي بايلىق جانە نارىقتىق قاجەتتىلىك جاقتاردا ءوزارا تولىقتىرۋدىڭ ۇلكەن مۇمكىندىگى بار. كورشى ەلدەردى ەلەمەي، قيىرداعى ەۋروپا مەن اقش-پەن عانا دوستاسۋ تىم اقىلسىزدىق بولار ەدى. كورشى ەلدەرمەن ەكونوميكالىق، مادەني بايلانىستاردى دامىتۋ - ورتاق وركەندەۋگە كۇش سالۋ ارقىلى تۇتاس ازيا، تىنىق مۇحيتى ەلدەرىنىڭ ورتاق گۇلدەنۋ عاسىرىن قالىپتاستىرۋدىڭ تاپتىرماس ءتاسىلى.

دەن سياوپين جاپونيالىق ساياساتكەر كونو يوحەيدى قاتتى سىيلايتىن. اسىرەسە، ونىڭ اتى-ءجونىنىڭ قىتاي يەروگليفتەرىمەن بەينەلەنگەندەگى ماعىناسى دەن ءسياوپيندى قاتتى قىزىقتىراتىن (كونو – قىتاي يەروگليفىمەن 洋平 دەپ جازىلادى دا، قىتاي تىلىندەگى ماعىناسى «مۇحيتتاعى بەيبىتشىلىك» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن). 1977 جىلى كۇزدە بەيجىڭدە ونىمەن كەزدەسكەندە ونىڭ ەسىمى دەن ءسياوپيننىڭ ساناسىندا ماڭگى ساقتالىپ قالدى. كەلەسى جىلى دەن سياوپين جاپونياعا ساپارى كەزىندە ونىمەن قايتا كەزدەسىپ: «ءسىز ءوز اتىڭىزدى ماڭگى وزگەرتپەڭىزشى» - دەگەن ءوتىنىشىن ايتتى. كونو يوحەي تاڭ-تاماشا بولىپ: «نەگە ولاي دەدىڭىز؟!» - دەپ سۇراعاندا دەن: «تىنىق مۇحيتى ايماعىنىڭ بەيبىتشىلىگى - مەنىڭ ەڭ ۇلى ارمانىم»  - دەگەن بولاتىن. سوندا عانا ءوز اتىنىڭ قىتاي ۇعىمىنداعى بەيبىتشىلىكپەن بايلانىستى ەكەندىگىن تۇسىنگەن ساياساتكەر دەن ءسياوپيننىڭ تاپقىرلىعىنا تاڭقالىس بىلدىرگەن بولاتىن. جاپونيا - قىتاي كورشىلەرىنىڭ ىشىندەگى الەمدىك دەڭگەيدەگى  ەكونوميكالىق دەرجاۆا. قىتاي-جاپون دوستىق قارىم-قاتىناسى دەن ءسياوپيننىڭ ازيا-تىنىق مۇحيتى ايماعىنىڭ بەيبىتشىلىگى ءۇشىن كۇرەس جولىنداعى اسا ماڭىزدى ارىپتەسىنىڭ ءبىرى. سول سەبەپتى دە ول وسى جولدا جان سالا ەڭبەك ەتتى، كۇشىن، ءىسىن ارنادى. 1977 جىلى ول بيلىككە قايتا ورالا سالىپ، كوپ وتپەي جاپونيانىڭ ۇكىمەت دەلەگاتسياسىن قابىلداپ، قىتاي-جاپون اراسىنداعى كەلىسسوزدەردى قالپىنا كەلتىرىپ، بەيبىتشىلىك-دوستىق كەلىسىمشارتىن تەزدەتىپ جاساۋعا بەل بايلادى. 1978 جىلى ول شەشۋشى بيلىكتى قولىنا الىسىمەن شەت ەلدەرگە باعىتتاعان تۇڭعىش ساپارىن جاپونيادان باستادى. ول بۇل تۋرالى بىلاي دەگەن بولاتىن: «قىتاي-جاپون قارىم-قاتىناسىندا ايتاتىن اڭگىمەلەر ايرىقشا كوپ. سونى مىنا ءبىر سويلەمگە سىيدىرۋعا بولادى: قىتاي-جاپون حالىقتارى ۇرپاقتان ۇرپاققا دوس بولىپ قالۋعا ءتيىس». بۇل سويلەمنىڭ سالماعى شەشۋشى مانگە يە. وسى سويلەمدەگى ماقساتتى ىسكە اسىرۋ جولىندا دەن سياوپين بارلىق ورايدى  قالت جىبەرمەي، جاپونيانىڭ ءار سالا قايراتكەرلەرىمەن كەزدەسۋدى ادەتكە اينالدىردى. رەسمي ساناققا قاراعاندا، حح عاسىردىڭ 80-جىلدارىنداعى 10 جىل بويى ول 365 رەت شەت ەلدىك قوناقتاردى قىبىلداپتى. سونىڭ ىشىندە جاپونيادان كەلگەن دەلەگاتسيا جانە جەكە تۇلعالارمەن 55 رەت كەزدەسۋ وتكىزىپتى. دوس پەيىلدى، اسا ىقپالدى جاپونيالىق قايراتكەرلەردى دەن سياوپين اسا مارتەبەلى مەيمان رەتىندە قابىلداپ، كوپ رەت كەزدەسىپ، سۇحباتتاسىپ وتىرادى ەكەن. سول 10 جىلدا  دەن سياوپينمەن 6 رەت كەزدەسكەن جاپوندىق تۇلعالار دا بار. ەكى ەل قاتىناسىندا كۇردەلى ماسەلەلەر تۋىنداعاندا ول جاپوندىق قايراتكەرلەرمەن كەزدەسۋدى جيىلەتىپ جىبەرەتىن. قىتاي-جاپونيا قاتىناسىنا كولەڭكە تۇسىرەتىن، مىسالعا، وقۋلىقتارعا وزگەرىس ەنگىزۋ، ياسۋكۋني قابىرستاندىعىنا تاۋاپ ەتۋ، جاپونيا مەن تايۆان قاتىناسى قاتارلى اقپاراتتار بولسا، مۇندايلارعا ەرەكشە سەزىمتالدىقپەن قاراپ، بايقالا قالسا، ءوز پىكىرىن اشىق ايتىپ، سىناپ-مىنەپ، ءوز قارسىلىعىن جاسىرىپ قالمايتىن. مۇنداي ىستەر ۇلىق-اۋسار كەزدەسىپ قالسا، وعان تاڭدانۋدىڭ قاجەتى جوق. بىراق، ول ۇلكەن اۋقىم، بەتالىسقا اينالىپ، جاپونيا ءميليتاريزمىنىڭ قايتا بوس كوتەرۋىنە ۇلاسسا، مىڭ ءبىر ماشاقاتپەن قالپىنا كەلتىرگەن جاپون-قىتاي دوستىعىن قۇردىمعا كەتىرىپ، تىنىق مۇحيتى ايماعىنىڭ تىنىشتىعىن كۇل-تالقان ەتۋى مۇمكىن. دەن سياوپين قىتاي-جاپون بەيبىتشىلىك-دوستىق كەلىسىمىندە باسا بيلەۋگە بىرلەسىپ قارسى تۇرۋ جونىندەگى تارماقتىڭ ەنگىزىلۋىن تاباندى تالاپ ەتۋىنىڭ سەبەبى، ءبىرىنشى كەزەكتە، دوستىق شارتىنا قول قويعان ەكى تاراپتىڭ باسا بيلەۋگە ۇمتىلماۋ جونىندەگى ءوز-ءوزىن تەجەۋ جانە جاۋاپكەرشىلىك الۋ بورىشىن ايقىنداۋ بولاتىن. ول جاپوندىق قوناقتارعا ۇنەمى قايتالاپ ايتاتىن ءسوزى -  «وتكەندى ۇمىتپايىق، كەيىنگى ۇرپاق عيبرات السىن» دەگەن ءسوز بولاتىن. ول جاپونيانىڭ قىتايدى قىرىنا الاتىن مەملەكەتتەردىڭ قاتارىندا بولماعانىن ارماندادى. 1989 جىلى ماۋسىم ايىنان كەيىن تيان ان مىن قىرعىنىنا بايلانىستى جاپونيا دا باسقا دا باتىس ەلدەرىنە ىلەسىپ قىتايعا سانكتسيا سالعاندا دەن سياوپين جاپونيانىڭ ەكونوميكا قوعامىنىڭ قىتايعا ساپارلاپ كەلگەن دەلەگاتسياسىن قابىلداعاندا: «جاپونيا ءوز جاعدايىن دا ويلاعانى ءجون. مەنمەنسۋدىڭ سوڭى جاقسى بولمايدى. قىتاي دا ءوزىن ەشكىمنەن كەم-قور ساناماي، قۇدىرەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا جەتۋگە كۇش سالادى» - دەگەن بولاتىن. 1991 جىلى تامىزدا جاپونيا پرەمەر-ءمينيسترى كايفۋ توسيكي قىتايعا رەسمي ىسساپارمەن كەلىپ، قىتاي-جاپون قاتىناسى قالىپقا ءتۇسىپ، بۇرىنعىداي دوستىققا ۇلاسقان سوڭ  عانا دەن ءسياوپيننىڭ كوڭىلى ساباسىنا ءتۇستى.

كورەي تۇبەگى قىتايدىڭ وڭتۇستىك قاقپاسى سانالادى. ءبىر جىلدارى جاپونيا قىتايعا شابۋىل جاساعاندا، كەيىن اقش باستاعان ەلدەر قىتايدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرگەندە ءبارى دە وسى ءبىر ايماقتى ءوزىنىڭ بازاسىنا اينالدىرعان بولاتىن. كورەي تۇبەگىندەگى ورنىقسىزدىق قىتايدىڭ شىعىس ايماقتارىنا، اسىرەسە، شىعىس-سولتۇستىگىنىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن مۇددەسىنە تىكەلەي قاتەر توندىرەدى. سول سەبەپتى  دەن سياوپين قىتاي مەن سولتۇستىك كورەيانىڭ قاتىناسى ەرەكشە ماڭىز الاتىندىعىن ايتقان بولاتىن. حح عاسىردىڭ 70-جىلدارىنىڭ سوڭىن الا قىتاي مەن سولتۇستىك كورەيا باسشىلارى اۋىل ءۇيدىڭ ادامىنداي ءجيى بارىسىپ-كەلىسەتىن. 80-جىلدارى دەن سياوپين ءتىپتى دە شىنايى، اقىلدى ساياسات قولدانىپ، سولتۇستىك كورەيامەن قاندى كويلەك دوستىقتى جالعاستى بەكەمدەۋدەن تىس، باتىس پەن شىعىس قارىم-قاتىناسىن جاقسارتۋ ماقساتىندا  كاپيتاليستىك وڭتۇستىك كورەيامەن دە بايلانىستى قالپىنا كەلتىرۋگە كۇش سالدى. ول ەندى بۇرىنعىداي قوعامدىق ءتۇزىم مەن يدەولوگيالىق شەڭبەردەن شىعىپ، «سولتۇستىك كورەيا – دوسىم، وڭتۇستىك كورەيا – جاۋىم» دەگەن تار شەڭبەردى بۇزىپ، كورەي تۇبەگى ماسەلەسىن ۇلتتىق تۇتاستىق نەگىزىندە بەيبىت جولمەن رەتتەۋگە كۇش سالدى. بۇرىنعى ساياسات تۋىسقان ءبىر حالىقتى قاساقانا قىرقىستىرۋمەن بىردەي بولاتىن. ول وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك كورەيانىڭ بۇۇ-نا قاتار مۇشە بولۋىن جاقتاپ، وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك كەلىسىمىنە ارا اعايىندىعىن جاساۋ ارقىلى بەيبىت بىرىگۋدىڭ جولىن ىزدەۋگە ەكى تاراپتى دا ۇگىتتەۋمەن بولدى. مىنە، بۇل  ءوزى دە تۇتاستىقتى ارماندايتىن، باسقالاردىڭ دا بىرلەسۋىنە قول ۇشىن بەرەتىن ادال، اقىلدى ديپلوماتيالىق ساياسات بولاتىن. مۇنداعى تۇپكىلىكتى ماقسات تا اينالانىڭ تىنىش بولۋى، ازيا-تىنىق مۇحيتى ايماعىنىڭ بەيبىت ورنىقتىلىعى ءۇشىن جاسالعان تىرلىك ەدى.

شىعىس-وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىمەن كورشىلىك دوستىق قارىم-قاتىناستى قالپىنا كەلتىرۋ دەن ءسياوپيننىڭ كورشىلەرمەن تاتۋ بولىپ، بەيبىت حالىقارالىق جاعداي جاساۋ ويىنىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى بولاتىن. شىعىس-وڭتۇستىك ازيا ايماعى جارتى اي ىسپەتتى قىتايدىڭ وڭتۇستىك شەكاراسىن اينالا قورشاپ جاتاتىن. بۇل ايماقتىڭ جاعدايىنداعى وزگەرىس قىتايدىڭ وڭتۇستىك شەكاراسىنىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن مۇددەسىنە تىكەلەي بايلانىستى. 1978 جىلى دەن سياوپين جاپونياعا ساپارىن اياقتاعان سوڭ، وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىنە باعىتتالعان ساپارىن باستادى.

دەن سياوپين وڭتۇستىك ازيا وداق ەلدەرىمەن ارادا ءوزارا قولداۋ، ءوزارا كومەك كورسەتۋ قاتىناسىنىڭ ورناعانىن قالادى. ونداعى ءوزارا قولداۋ كورسەتۋ دەگەن ءسوز – كەز-كەلگەن مەملەكەتپەن وداقتىڭ وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىنە باسا بيلەۋ مەن وزدەرىنىڭ ىقپال-كۇش ايماعىنا اينالدىرۋعا قارسى تۇرۋدى كوزدەيتىن. ول قىتاي مەن وڭتۇستىك ازيا وداق ەلدەرىنە ورتاق قاۋىپسىزدىك مۇددەسىنە ساي كەلەدى دەپ ەسەپتەدى. ال ءبىر-بىرىنە كومەكتەسۋ دەگەنىمىز – تاياۋ جىلداردان بەرى وڭتۇستىك ازيا ەلدەرى ەكونوميكاسىنىڭ قارىشتاپ دامۋى مەن قىتايدىڭ رەفورما مەن ەسىك اشۋى ارقىلى وسى زامانداندىرۋ قۇرىلىسىنىڭ قارقىن الۋىن ءوزارا توعىستىرۋ ماقساتىندا جوسپارلاندى. 1978 جىلى قاراشادا دەن سياوپين وڭتۇستىك ازيا وداق ەلدەرىندەگى تايلاند، مالايزيا جانە سينگاپۋر ەلدەرىنە ساپار شەگىپ، اتالعان ءۇش ەلگە دوستىق قۇشاعىن ۇسىنىپ، «ىزگى كوڭىل، شىنايى تىلەك، تۇسىنىستىك پەن ءوزارا قۇرمەت» كورسەتۋ ارقىلى اركىم ءوز ورنى مەن كوزقاراس مايدانىن ايقىن ءبىلدىرۋىن ءۇمىت ەتتى. قىتاي مەن وڭتۇستىك ازيا وداعى ەلدەرى اراسىندا وڭتۇستىك تەڭىزدەگى كەيبىر ارالداردىڭ يەلىك قۇقىعى ماسەلەسىندە كەلىسپەۋشىلىكتەر بار بولاتىن. بۇل كەلىسپەۋشىلىكتىڭ قولامتاسى سول كەزدەن بەرى 40 جىلدان استام ۋاقىت وتسە-داعى ءالى دە بىقسىپ جاتىر. بۇل تۋرالى دەن سياوپين: «يەلىك قۇقىقتى قويا تۇرىپ، بىرلەسىپ يگەرەيىك!» - دەگەن ۇسىنىسى ارقىلى تالاس-تارتىستى ۋاقىتشا تولاستاتقانداي بولعان. سول كەزدە حالىقارالىق اقپارات قۇرالدارى قىتاي وڭتۇستىك جانە باتىس ارالدارعا زاڭدى يەلەنۋشى قۇقىعىن قايتا دارىپتەي وتىرىپ، قاتىسۋشى تاراپتار ورتاق قارجى توپتاپ، اتالعان ارالداردى يگەرۋ ۇسىنىسى سول كەزدەگى «ەڭ اقىلدى، جاسامپاز» ۇسىنىس بولدى دەپ باعالاعان بولاتىن. شىعىس ازيا وداعىنداعى كەيبىر ەلدەردىڭ كوڭىلىندە «قىتاي قاۋپىنە» بايلانىستى تۇرلىشە الاڭداۋشىلىقتار ىشتەرىندە شەمەن بولىپ قاتىپ جاتىر ەدى. ولار قىتاي كۇندەردىڭ كۇنىندە قۇدىرەتتى ەلگە اينالسا، ولارعا كۇن كورسەتپەيدى دەپ الاڭدايتىن. وسىنداي كەدەرگىلەردى ارىلتۋ ءۇشىن دەن سياوپين اقىل-قايراتىن اياعان جوق. حح عاسىردىڭ 80-جىلدارىنداعى 10 جىلدا ول شىعىس ازيا وداعىنان كەلگەن قوناقتاردى 17 رەت قابىلداپ، قىتايدىڭ ىزگى نيەتى مەن شىنايى كوڭىلىن تاۋسىلا تۇسىندىرەتىن. ولارعا كۇدىك-كۇماننان ارىلىپ، ءتۇرلى بارىس-كەلىستەر مەن ەكونوميكالىق ىستەستىكتى ودان ءارى دامىتۋدى جالىقپاي ۇگىتتەيتىن. دەن ءسياوپيننىڭ بۇل ەڭبەكتەرى ەش كەتكەن جوق. 1990 جىلى قىتاي يندونەزيامەن ديپلوماتيالىق قاتىناستى قالپىنا كەلتىردى. جاڭا زەلانديامەن ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتتى. 1991 جىلى برۋنەيمەن ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتتى. قازىر قىتاي كۇللى شىعىس ازيا وداعى  ەلدەرىمەن تولىقتاي ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتقان.  1992 جىلى قىتاي تۇڭعىش رەت ءبىر جىلدا ءبىر وتەتىن قىتاي مەن ازيا وداعى ەلدەرى اراسىنداعى ديالوگقا جانە ازيا-تىنىق مۇحيتى ەكونوميكالىق-ىستەستىك فورۋمىنا قاتىستى. مىنە بۇل شىعىس ازياداعى وداعى ەلدىرىنىڭ ازيا-تىنىق مۇحيتى ايماعىنىڭ ءىرى ىستەرى ازيانىڭ الىپ ايداھارى قىتايدىڭ قاتىسۋىنسىز شەشىم تاپپايتىندىعىن تۇسىنگەندىگى ەدى.

وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىنىڭ سولتۇستىگىندە ورنالاسقان مەملەكەتتەر مەن قىتايدىڭ 5000 كم-گە سوزىلىپ جاتقان ورتاق شەكاراسى بار. بۇل جەردەگى جاعدايدىڭ قىتايعا تىكەلەي اسەرى بار. دەن ءسياوپيننىڭ بۇل ەلدەرگە ۇستانعان باعىتى بۇلىنشىلىكتەن ساقتانىپ، تىنىشتىققا تالپىنۋ بولاتىن. ەگەر كورشى ەلدەردە بۇلىنشىلىك، بۇلعاق پايدا بولسا، امالىن تاۋىپ ورنىنا قويۋ، بەيبىتشىلىك جاعداي ورناسا، بارلىق كۇش-جىگەرمەن كومەك كورسەتۋ، مىسالعا، وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىندە يادرولىق قارۋسىز ايماق قۇرۋ يدەياسىنا قولداۋ ءبىلدىرۋ، نەپالدىڭ بەيتاراپ، بەيبىت ايماق قۇرۋ يدەياسىن قولداۋ، شري-لانكانىڭ اتلانت مۇحيت بەيبىت ايماعىن قۇرۋ يدەياسىنا قولداۋ ءبىلدىرۋ سياقتى بولىپ كەتە بەرەدى.

قىتايدىڭ وڭتۇستىك ازياداعى تاتۋ ارىپتەستەرى ميانما مەن پاكىستان بولاتىن. ال قىتاي مەن ميانما وتىز جىلدان استام ۋاقىت تاتۋ كورشىلىك قاتىناسىن ساقتاپ كەلەدى. دەن سياوپين قىتاي-ميانما قاتىناسىن ەرەكشە ءبىر دوستىق-باۋىرمالدىق قاتىناس دەپ باعالاعان بولاتىن. 1978 جىلى ول ميانماعا ساپارلاي بارعاندا ەكى جاق ءبىر-بىرىنە ەت جاقىن تۋىستارداي ەرەكشە باۋىرمالدىق تانىتتى. ال پاكىستانمەن ارا-قاتىناستا قىتاي مەن پاكىستان اراسىن دەن سياوپين «ەشقانداي الا بوتەن وكپە-رەنىش جوق كورشى» دەپ باعالاعان بولاتىن. ارينە، مەملەكەت ارالىق ارا-قاتىناستا قىل وتپەيتىندەي تاتۋلىق بولمايدى. پىكىر الاۋىزدىق بولسا، كەلىسپەيتىن تۇگى دە جوق. سولاي دا دوستىقتىڭ اتى – دوستىق. 1989 جىلعى تيان ان مىن قىرعىنىنان سوڭعى ديپلوماتيالىق داعدارىستا كۇللى باتىس الەمى قىتايدان تەرىس ايلانعاندا، پاكىستان ۇكىمەتى عانا قىتايعا «تولىق تۇسىنىستىكپەن قولداۋ» ءبىلدىرىپتى. ومىردە سونداي دا ءبىر دەموكراتيالىق ەلدەردىڭ بيلىگى بولادى ەكەن. دەن سياوپين ون جىلدان اسا قىتايدىڭ ءىس جۇزىندەگى بيلەۋشىسى بولعان جىلدارى بەنگاليا، نەپال،  شري-لانكا  قاتارلى وڭتۇستىك ازيا ەلدىرمەن ءداستۇرلى كورشىلىك-دوستىق قاتىناسىن تابىستى تۇردە بەكەمدەپ جانە دامىتا الدى.

ازياداعى تاعى ءبىر ءىرى مەملەكەت، قىتايدىڭ وڭتۇستىك ازياداعى كورشىسى - ينديامەن 2000 كم-دەن اساتىن ورتاق شەكاراسى بار بولاتىن.  جانە ول قىتايمەن 2000 جىلدان اسا ۇزبەي دوستىق بارىس-كەلىس جاساپ كەلە جاتقان تاتۋ كورشىسى ەدى. ازياداعى وسى ەكى الىپ ەلدىڭ ءوزارا تاتۋلىعىنىڭ ماڭىزى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. وكىنىشكە وراي، حح عاسىردىڭ 50-جىلدارىنان كەيىن ەكى ەلدىڭ تاريحتان مۇراعا قالعان شەكارا ماسەلەسى شەشىلمەس ءتۇيىن، ىشتەگى شەمەنگە اينالدى. وسى تەكەتىرەس ءتىپتى قارۋلى قاقتىعىسقا دەيىن ۇلاسقان بولاتىن.  وسى ءبىر ءتۇيىندى تارقاتۋ جولىندا دەن سياوپين ايانىپ قالعان جوق، بارلىق اقىل-پاراساتىن سالدى. 1978 جىلى ول نەپالعا جاساعان ساپارىندا ينديانىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ارقىلى  ينديانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى موراردجي رانچحودجي دەسايگە حات جولداپ: «بىزگە ارا-قاتىناستارىمىزدى جاقسارتۋ قاجەت» - دەگەن ۇسىنىسىن جەتكىزدى. 1979 جىلدىڭ باسىندا ينديانىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى قىتايعا ساپارلاي كەلدى. دەن سياوپين تاعى دا: «قازىر بىزگە ۋاقىتتى جوعالتپاي، ەكى ەل قاتىناسىن جاقسارتۋ - ماڭىزدى ماسەلە» - دەپ دوستىق باعىتتاعى كەلىسسوزدەردى باستاۋعا قۋزاۋ سالدى. قالاي جاقسارتادى؟ دەن سياوپين سول باياعى ەكى ەل اراسىنداعى قايشىلىقتاردى كەيىنگە ىسىرۋ ادىسىمەن شەكارا ماسەلەسى مەن مەملەكەت ارالىق قارىم-قاتىناستى بولەك قاراستىرۋ ارقىلى ورتاق مۇمكىندىكتەردى قاراستىرىپ، داۋلاسۋدان اۋلاق بولۋدى دارىپتەدى. ءوز ارىپتەسىن شەكارا ماسەلەسىن قويا تۇرىپ، باسقا جاقتارداعى قارىم-قاتىناستى قالپىنا كەلتىرۋگە ۇگىتتەدى. ول: «شەكارا ماسەلەسىن جاتا-جاستانا، اسىقپاي سويلەسۋ كەرەك. بىردەن شەشىلمەسە – قويا تۇرسا دا بولادى. ءبىز ەكونوميكالىق، ساۋدا جانە مادەني بارىس-كەلىستەردى دامىتايىق. سول ارقىلى تۇسىنىستىك پەن دوستىقتى ارتتىرايىق. شەكارا ماسەلەسىن شەشۋدەن بۇرىن ەكى جاق تا قازىرگى قالىپتاسقان شەكارانى ساقتاۋ ارقىلى تىنىشتىققا قول جەتكىزەيىك» - دەگەن پىكىرىن جەتكىزدى. ارينە، شەكارا داۋى يەلىك قۇقىققا ساياتىن نازىك ماسەلە بولعان سوڭ، ول ءتۇپتىڭ تۇبىندە شەشىلۋگە ءتيىس. ودان قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ. دەن سياوپين بۇل ماسەلەنى بەيبىت تۇردە جاتا-جاستانا اقىلداسىپ، كەڭەسىپ شەشۋدى قۋاتتايتىن. ۇرىس-كەرىس، «بىلەكتىڭ كۇشى، نايزانىڭ ۇشى» ماسەلەنى تۇپكىلىكتى شەشپەيدى دەپ سانايتىن. 1981 جىلدان باستاپ ەكى ەل ۇكىمەتى شەكارا ماسەلەسىنە بايلانىستى كوپ رەت كەزدەسۋ وتكىزدى. بۇل  تۋرالى دەن سياوپين: «شەكارا ماسەلەسىندەگى الاۋىزدىق پەن تالاس-تارتىس تاريحتان مۇراعا قالعاندىقتان، ەكى ەل حالىقتارىنىڭ سانا-سەزىمى مەن ۇلتتىق نامىسىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن نازىك ماسەلە. بىلاي قاراعاندا، تالاس اۋماقتىڭ كولەمى سونشالىقتى ۇلكەن دە ەمەس بولعانىمەن، مۇندا تەك ءبىر جاقتىڭ شەگىنىس جاساۋىن سول ەلدىڭ حالقى قابىلداي المايدى. سول سەبەپتى ءبىر ورتا جولدى تاڭداۋعا ءتيىسپىز. ەكى جاق تا شەگىنىس جاساسىن. سول ارقىلى تۇپكىلىكتى نۇكتەسىن قويايىق. شەكارا ماسەلەسىن شەشۋ مەن ەكونوميكالىق بارىس-كەلىستى جاقسارتۋدى بىرلەستىرە الساق، ەكى جاق ءوز حالىقتارىمىزعا ولار قابىلداي الاتىنداي ەتىپ تۇسىندىرە الامىز» - دەگەن ۇسىنىسىن جەتكىزدى.  1988 جىلى ينديانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى رادجيۆ گاندي قىتايعا رەسمي ساپارمەن كەلگەندە دەن سياوپين تاعى ەكى ەل قاتىناسىن قورىتىندىلاي كەلىپ: «50-جىلداردا ءبىزدىڭ قارىم-قاتىناسىمىز ەرەكشە جاقسى بولاتىن. كەيىنگى جىلداردا ەكى ەل قاتىناسىندا كوڭىلسىزدىك پايدا بولدى. وسىنى ءبىرجولاتا ۇمىتايىقشى! بولاشاققا كوز سالايىق!» - دەگەن جۇرەكجاردى لەبىزىن ءبىلدىردى. ول جانە رادجيۆ گانديگە ءوز ۋاجدەرىن ايتىپ: «قىتاي مەن ينديا حالقى كۇللى ادامزاتتىڭ الدىندا ورتاق جاۋاپكەرشىلىككە يە. ول ءوز-ءوزىن دامىتۋ مۇراتى. ەلدەر كەلەسى عاسىر ازيا-تىنىق مۇحيتى عاسىرى دەسەدى. ال ازيا-تىنىق مۇحيتى ايماعىنداعى دامىعان ەلدەردىڭ كۇللى جان سانىن قوسىپ ەسەپتەگەندە 200 ميلليوننان اسپايدى. كەڭەس وداعى، اقش جانە كانادانى قوسىپ ەسەپتەگەندە بار جوعى بىرنەشە ءجۇز ميلليون ادامدى عانا قۇرايدى. ال قىتاي مەن ينديا حالقىن قوسىپ ەسەپتەسەك، 1 ملرد 800 ملن ادام بولادى» - دەگەن ەسەبىن كورسەتتى. كورىنىسكە بۇل وتە قاراپايىم اريفمەتيكالىق ەسەپ. بىراق وسى ەسەپ ارقىلى دەن سياوپين ەگەر قىتاي مەن ينديانىڭ دامۋى بولماسا، ازيا-تىنىق مۇحيتى عاسىرى دەپ اتاۋ مۇلدە دالباسا بولاتىندىعىن قۇرمەتتى قوناققا سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ءتۇسىندىرىپ بەرە الدى. ينديانىڭ جاس پرەمەر-ءمينيسترى دەن ءسياوپيننىڭ بۇل دانالىعىنا  ەرەكشە ءتانتى بولىپ، ەكى ەل قاتىناسىنداعى بارلىق ماسەلەدە دەن سياوپينمەن كەلىسەتىندىگىن ءبىلدىردى. سوڭىندا دەن سياوپين: «ءسىزدىڭ ساپارىڭىزدان باستاپ ءبىزدىڭ دوستىق قارىم-قاتىناسىمىز قالپىنا كەلدى دەپ ەسەپتەيمىن. ەكى ەل باسشىلارى دا دوس-جاران بولامىز، حالىقتارىمىز دا دوستاسادى» - دەپ قورىتتى.

كامبودجا ماسەلەسى حح عاسىردىڭ 80-جىلدارىندا قىتايدىڭ كورشى ەلدەرمەن ارا-قاتىناسىنداعى كۇردەلى تۇيىنگە اينالدى. بۇل ماسەلە ۆەتنام، لاوس جانە كەڭەس وداعىمەن ارا-قاتىناستى شارپيتىن. ۆەتناممەن اراداعى قان-قاساپ سوعىستان كەيىن دەن سياوپين ۆەتنامنان اسكەر شەگىندىرۋىمەن ءبىر ۋاقىتتا كامبودجا ماسەلەسىن ساياسي جولمەن شەشۋگە بەلسەندى اتسالىستى. ول ءبىر تاراپتان كامبودجا حالقىنىڭ باسا بيلەۋگە قارسى وتانشىلدىق قيمىلىنا قولداۋ بىلدىرۋىمەن بىرگە كامبودجاداعى قىرقىسقان ءۇش جاق كۇشتەردى بىرلەسۋگە، ىنتىماقتاسۋعا، ىشكى سوعىستى تۋدىراتىن ىقتيمال فاكتورلاردى جويۋعا، سول ارقىلى حانزادا نورودوم سيانۋك باستاعان ءتورت جاق قاتىسقان بىرلەسكەن ۇكىمەت قۇرۋدى ۇسىندى. دەن حانزادا نورودوم سيانۋككە دەر كەزىندە بىلاي دەپ ەسكەرتتى: «قىتايدىڭ كامبودجاعى قىرقىسقان ءۇش جاقتىڭ بىرىگۋىنە قولداۋ ءبىلدىرۋى ۋاقىتشا ءادىس-ءتاسىل ەمەس. كەرىسىنشە، ۇزاق بولاشاققا باعىتتالعان كەمەلدى جوسپارى. كامبودجانىڭ تاۋەلسىزدىگى قالپىنا كەلگەن سوڭ دا، وعان بىرلىك پەن تۇتاستىق، بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىق قاجەت.  سىزدەر اۋعانستان سياقتى كەڭەس وداعى ءوز اسكەرىن اكەتكەن سوڭ دا، ىشكى سوعىستىڭ قۇيعانىنا باتىپ كەتپەۋىلەرىڭىز كەرەك» - دەپ اشىعىن ايتتى. كامبودجا ماسەلەسىن ساياسي جولمەن شەشۋدە ءساتتى ىلگەرلەۋشىلىك بولعاننان كەيىن، 1986 جىلدىڭ سوڭىندا قىتاي لاوسپەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستى قالپىنا كەلتىرۋگە جانە جاقسارتۋعا كىرىستى. 1989 جىلدىڭ قازان ايىندا لاوس باسشىسى كەيسون فومۆيحان قىتايعا رەسمي ساپارمەن كەلىپ، دەن سياوپينمەن 75 مينۋتقا سوزىلعان  ۇزاق اڭگىمە دە بولدى. ەكى ەل بىرلەسكەن شەكارا كەلىسىمىنە دە قول قويدى.

1975 جىلدان كەيىن قىتاي-ۆەتنام قاتىناسى ناشارلاپ، قارۋلى قاقتىعىسقا دەيىن ۇلاسقان بولاتىن. 1989 جىلى قىتاي مەن كەڭەس وداعى قارىم-قاتىناسى قالىپتى ارناعا تۇسكەننەن كەيىن، ۆەتنام دا قىتايمەن ارا-قاتىناسىن جاقسارتۋعا نيەت ءبىلدىردى. دەن سياوپين دە دەرەۋ ۆەتنام تاراپىنا قىتايدىڭ ارا-قاتىناستى جاقسارتۋعا نيەتتى ەكەندىگىن، بىراق شارت  كەڭەس وداعىنا قويىلعان شارتپەن بىردەي، ۆەتنام كامبودجادان ءوز اسكەرىن ەشقانداي كەدەرگىسىز شىعارىپ اكەتۋى شارت. بۇل تۋرالى ول: «ءبىزدىڭ باسقا تالابىمىز جوق. ۆەتنام تارابى تەك وسى شارتتى ورىنداسا بولدى. ءبىز وتكەن-كەتكەننىڭ بارىنە سالاۋات ايتامىز» - دەگەن تالابىن جەتكىزدى.  شىنىندا، ەكى ەل اراسىندا باسقا ەشقانداي كەدەرگى جوق بولاتىن. 1991 جىلدىڭ قاراشاسىندا ۆەتنامنىڭ جوعارى دارەجەلى دەلەگاتسياسى قىتايعا رەسمي ساپارمەن كەلىپ، «قىتاي-ۆەتنام بىرلەسكەن مالىمدەمەسىنە» قول قويدى. مالىمدەمەدە «قكپ مەن ۆەتنام كوممۋنيستىك پارتياسى دەربەس، ءوز-وزىنە قوجا بولۋ، تولىق تەڭدىك، ءوزارا قۇرمەتتەۋ جانە ءبىر-ءبىرىنىڭ ىشكى ىسىنە كيلىكپەۋ ءپرينتسيپىنىڭ نەگىزىندە قالىپتى قارىم-قاتىناستى قالپىنا كەلتىرەدى» دەپ كورسەتىلدى. سودان باستاپ قىتايدىڭ شىعىس-وڭتۇستىك كورشىلەرىمەن ارا-قاتىناسى بىرقالىپتى دامىپ كەلەدى.  وكىنىشكە وراي، سي تسزينپين باستاعان قىتايدىڭ قازىرگى بيلەۋشىلەرىنىڭ سولاقاي ساياساتىنىڭ كەسىرىنەن كورشىلەرمەن تۇرلىشە  داۋ-دامايدىڭ قايتا ءورشۋ قاۋپى ءتونىپ كەلەدى.

قىتايدىڭ  سولتۇستىك شەكاراسى ۇزاق جىلدار تىنىشسىز كۇي كەشتى. مۇندا نەگىزىنەن كەڭەس وداعىنىڭ توندىرگەن قاۋپى باستى ءرول وينادى. حح عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ، باتىس-شىعىس قارىم-قاتىناسىنىڭ جاقسارا ءتۇسۋى مەن الەمدىك گەوساياساتتاعى وزگەرىستىڭ ناتيجەسىندە قىتاي-كەڭەس وداعى قارىم-قاتىناسىندا جاقسارۋ بەت الىسى بايقالدى. دەن سياوپين ورايدى پايدالانىپ، كەڭەس وداعىمەن تاتۋلاسۋ ساياساتىن بەلسەندى جۇرگىزدى.  ول ينديامەن شەكارا ماسەلەسىن شەشۋدەگى ءادىستى قولدانىپ، كەڭەس وداعىمەن شەكارا كەلىسىمىن جاساستى. سوڭىندا 1989 جىلى كەڭەس وداعى اۋعانستاننان ارمياسىن شەگىندىردى جانە موڭعوليادان دا ءوز اسكەرىن الىپ كەتتى. جانە ۆەتنامدا كامبودجادان شەگىندىرۋگە كوندىرۋ شارتى استىندا كەڭەس وداعىمەن ءوزارا قاتىناستى بەيبىت رەتتەۋگە قول جەتكىزدى. كەڭەس وداعىمەن ارا-قاتىناس قالىپتى ارناعا تۇسكەن سوڭ، قىتاي مەن موڭعوليانىڭ قارىم-قاتىناسى دا جاقسارا ءتۇستى. قىتاي مەن موڭعوليا باسشىلارى الما كەزەك ءوزارا ساپارلاپ، ىستەستىكتىڭ كوكجيەگى كەڭەيە ءتۇستى. 1991 جىلى كەڭەس وداعى ىدىراعاندا دەن سياوپين سوتسياليستىك لاگەردىڭ كۇيرەۋىمەن ساناسىپ جاتپاستان، مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىك مۇددەسىن ويلاسا وتىرىپ، ونىڭ قىتايعا پايدالى جاعىن شەبەر پايدالاندى. كەڭەس وداعىنىڭ قۇلاۋى قىتايعا كورشى ەلدەردەن كەلەتىن ەڭ ۇلكەن قاۋىپتىڭ سەيىلگەندىگىن ايگىلەدى. وسىنى پايدالانعان ول كەڭەس وداعىنان دەربەستىك العان  دوستاستىق ەلدەرمەن بەلسەندى قارىم-قاتىناس جاساپ، ءوزارا قارىم-قاتىناستى بەيبىت، ءتيىمدى ارناعا بۇرۋعا مۇمكىندىك جاسادى. 1992 جىلى رەسەيدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى اندرەي ۆلاديميروۆيچ كوزىرەۆ قىتايعا ساپارمەن كەلىپ، قىتايدىڭ كەڭەس وداعىمەن قول قويعان بارلىق قۇجاتتارىن  رەسەيدىڭ مويىندايتىندىعىن، قىتاي مەن كەڭەس وداعىنىڭ حالىقتىق قارىم-قاتىناس نەگىزىندە قىتاي مەن رەسەيدىڭ دوستىق بارىس-كەلىستە بولاتىندىعىن جەتكىزدى. قىتاي ۇكىمەتى وسى ورايدا قازاقستان، قىرعىزستان جانە تاجىكستان قاتارلى ورتا ازيا ەلدەرىمەن ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتىپ، ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىسىن دامىتا بەردى.

قىسقا عانا ونداعان جىلدىڭ ىشىندە دەن سياوپين تاتۋ كورشىلىك ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتۋدا تاڭعاجايىپ تابىستارعا قول جەتكىزدى. ول قىتايدىڭ باتىسى مەن شىعىسى، وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىندەگى بارلىق ەلدەرمەن ارا-قاتىناستى رەتتەۋگە مۇمكىندىك الدى. مۇنداي تاڭعاجايىپ جەتىستىك قحر قۇرىلعان 40 جىلدان استام تاريحىندا، ءتىپتى، باعزىدان بۇگىنگە دەيىنگى قىتاي ديپلوماتياسىندا بولىپ كورمەگەن اينالاداعى كورشى ەلدەرمەن ءتۇپ-تۇگەل تاتۋ، ورنىقتى دا بەرەكەلى ءداۋىردى جاساي الدى. بۇل قىتايدىڭ وزىندىك دامۋىنا پايدالى بولىپ قانا قالماستان، ازيا-تىنىق مۇحيتى ايماعىنىڭ، ءتىپتى، كۇللى الەمنىڭ ورنىقتىلىعى مەن قاۋىپسىزدىگىنە، بەيبىتشىلىگى مەن دامۋىنا قوسىلعان قوماقتى ۇلەس بولدى.

سوڭى.

راقىم ايىپۇلى

Abai.kz