VI

 

Búl maydannyng әrbir kýni jatqan-túrghan pәle-qazasynyng barlyghyn egin ónimimen birge jiyn-terin, kýshine jetetin. «Jaz boyy istegen enbekterindi baghalap, jaqsy istegenderine jiym-terim bitisimen kenshilik keshirim jariyalaymyz» dep jar salyp, kýshep istetip kelgendikten sol keshirim uәdelerine qarsy kesir dayyndamasa, ósiyetteri ótirikke shyghyp qalmay ma. Myna «zor mәdeniyet tónkerisi» túnshyqtyra týspese ózderining shynsyng dep ataghan «jyn-shaytandarynyn» tynysyn kenitpek emes qoy. Sondyqtan, әsirese kýzgi jiyn-terinning sony qylmystyng da jiyn-terimine ainalyp ketetin.

«Zor sekirip ilgerileudin» ekpinimen enbek tolqyghanda arshylyp jatqan toghannyng layy da, qyrmanda soghylyp jatqan astyqtyng dәnderi men saban-topandary da tolqymay ma. Júmys maydanyna bizben birge baryp qydiyp túryp alatyn bolghan Maujushy men Liynfujushiyding suretterine de shashyraydy. Bizge keletin kesirler kóbinese sol shashyrandylardan keledi: «pәlen kýni saghat pәlende pәlen degen keri tónkerisshi Maujushiyding betine lay shashty», «Ling fujushiyding betine jýgeri atty», «...kýrek laqtyryp qúlatty», «topanmen bastyryp tastady», «...jýgeri soghatyn tayaghymen artynda túrghan kósemning múrnyn búzdy»  deytin qandy auyz qylmystar dәpterlerge tizilip jatady.

VI

 

Búl maydannyng әrbir kýni jatqan-túrghan pәle-qazasynyng barlyghyn egin ónimimen birge jiyn-terin, kýshine jetetin. «Jaz boyy istegen enbekterindi baghalap, jaqsy istegenderine jiym-terim bitisimen kenshilik keshirim jariyalaymyz» dep jar salyp, kýshep istetip kelgendikten sol keshirim uәdelerine qarsy kesir dayyndamasa, ósiyetteri ótirikke shyghyp qalmay ma. Myna «zor mәdeniyet tónkerisi» túnshyqtyra týspese ózderining shynsyng dep ataghan «jyn-shaytandarynyn» tynysyn kenitpek emes qoy. Sondyqtan, әsirese kýzgi jiyn-terinning sony qylmystyng da jiyn-terimine ainalyp ketetin.

«Zor sekirip ilgerileudin» ekpinimen enbek tolqyghanda arshylyp jatqan toghannyng layy da, qyrmanda soghylyp jatqan astyqtyng dәnderi men saban-topandary da tolqymay ma. Júmys maydanyna bizben birge baryp qydiyp túryp alatyn bolghan Maujushy men Liynfujushiyding suretterine de shashyraydy. Bizge keletin kesirler kóbinese sol shashyrandylardan keledi: «pәlen kýni saghat pәlende pәlen degen keri tónkerisshi Maujushiyding betine lay shashty», «Ling fujushiyding betine jýgeri atty», «...kýrek laqtyryp qúlatty», «topanmen bastyryp tastady», «...jýgeri soghatyn tayaghymen artynda túrghan kósemning múrnyn búzdy»  deytin qandy auyz qylmystar dәpterlerge tizilip jatady.

Kýz sonyna taman búl dәpterler sayray jóneledi de qoydan qasqyr tughyzyp, konfet qaghazynan bomby suyrady sóitip. Shildeqanany az jiynyna ainaldyrghanday baghalau jiyndaryn kýresken tartu-jaghalau jiyndaryna ainaldyra salady. «Qystyq tәlim-tәrbiye» dep atalyp, qys boyy toqtamay bas ýiitetin naghyz qyzylsheke kýres osylay bastalatyn bolghan.

Sauchynsau maghan qalpaq tauyp kiygize almaghan jyldyng kýzi de osy dәstýrmen týksiyip kele jatty. Týksiygenimen týk taba almay, júmysqa jym-jyrt jýgirtip, kólge sýngite berdi. Al, basqa әtiretterde kýres qúiyny ýirilip, shang kótere bastaghany estildi. Kórshi su qúrylysy әtiretinde tipti ýdey kóterildi. Ynghay oqyghan shynsyndardy soghyp jatqany, onyng ishinde Qapas, Asylbek siyaqty mening zanshyl belsendi bauyrlarym aldymen aulanghanyn estisem de qaraqúiynnyng әdettegi amalyna sanap, qapersiz jýre berippin.

Suyq habar estile bergen song bir kýni aqshamda jynghyl arasymen jýgirip baryp, bireuinen anyghyn bilip qaytqym keldi. (Keshki tamaq uaqyty sәl ýzilip qalghan bolatyn). Jaqyndap barghanymda su qúrylysy әtireti maydangha týgel tizilip, zydauyannyng sóilep túrghany estildi. Qorshau jynghyl irgesine búghyp jetip jata qalyp tyndadym. Sóz Uannymau turasynda eken.

«Osyndaghy keri tónkerisshiler Uannymau tamaqtan qúlaytyn boldy desip, kýlkilerin jiya almay jýripti. Aytyp qoyayyn, men Lizydauyan sonyng qolynda ósken jauyngerimin, bar ahualyn bilemin. Uannymay shujidy qúlatatyn eshqanday qúdiret jaralghan joq,. Kózderindi ashyp jýrinder!... Bilesinder me onyng tuysqan qaryndasy qanday qyzmette túrghanyn?.. Bilesinder me deymin, jauap berindershi!... I...i... bilesinder qúiryqtaryndy qyrt qysyp jýrinder! Uang biykesh Maujushiyding kýtushisi, dәl qasynda. Aghasyna tittey hauip sezilse, kýndiz bolsyn, týn bolsyn úly qolbasshysynyng qúlaghyna sol minutta sybyrlay salatyn orynda túr!... Qane, Uannymaudy kim qúlata almaq! Jyn-shaytandar ne dese o desin, jauy onyng bir tal qylyshyn da jygha almaydy!... Úqtyndar ma, óz bastaryna saq bolyndar!...»

Auru-syrqau shalyghynan qúlan taza, salauaty san atqa jýk bolghanday juanbas Ly zydauyannyng búl «filosofiyasynan» jýregim tipti ainydy. Tufit dep jynghyl týbine týkire sala jóneldim. Qayta jýgirer uaqytym da jetken eken.

Erteninde keshki tamaqty jey salyp taghy jettim. Qorshau shetinen ýy alyp, jaqynda ghana úighyr әielmen ýilengen, sayasy shyderi kenirek, belsendi bir qazaq jigitten súrap, ahual iyelemek edim. Ol әli aman dep estigen song anqalandap syrtqy terezesine jetip baryppyn. (Keshki toyda osy terezesinen ghana toylyghymdy úsynyp, qúttyqtau aityp qaytqanmyn. Tipti, birer stakan qaghystyryp ta jibergenmin ghoy. Dostarmen jamyrasyp, sol araq qaghystyrghan jerimde jan alar jau túratynyn qaydan bileyin). Tereze kózining jarymyn daldalap keshegi Ly zydauyany túr da birneshe saqshy jana otaudy astan-kesteng qoparyp, tintip jýr! Búgha qaldym da enbektep baryp bir týp jynghyldy daldalana tyndadym. Kelin ýn sala jylady da, inim toqtau aitty. Ýnining ynyrsy estiluine qaraghanda qatty baylanghan. Búlay qolgha alyp, tintu bolyp jatqan semiyanyng syrtyna kýzet qoyylatyndyghy belgili. Búl mannan men kózge týssem, «keri tónkeris» týgel qolgha týsken bolyp qúrityndyghym da bep-belgili. Iz tastay jyljyp baryp, qalyng jynghyl arasyna kirdim de búghysha zyttym. Óz әtiretimning syrttaghy dәrethanasynan shyqtym sóitip.

Átiret isterimnen maghan eshqanday sekemdi kózqaras sezilmedi. Tipti kadrlar da kózining aghyn kórsete qoyghan joq. Kýres búrynghyday óz nysanalaryna qaratylyp jýre berdi de men bosaghagha otyra berdim. Kýndizgi júmys maydanyna da andysu sezilmedi. Sonda da kórshi әtiretke tyng saludy toqtattym.

Biylghy kýreske tartylyp jatqan hanzu shynsyndar qamalmay, belsendi shynsyndardyng rejiyminde istep jýredi. Jana jylgha tórt-bes kýn qalghan shaqta zydauyan aspaz jataghynyng qataryndaghy kishkene kiletti bosattyrdy da terezesin kirpishpen bekittirip myqtap sylatyp tastady. Qaranghy abaqtygha ainaldyrghany edi búl. Rejimde istep jýrgenderdi jana jyl merekesinde qamamaq shyghar dep mólsherledik. Qaranghy abaqtygha ainaldyryp bolghan song tabaldyryghyna deyin toltyra su tógip, múz qatyrdy. Múny kórip rejimdegiler tipti súrlanyp, sýmireye bastady. «Bizdi búlay qamaytynday neghyp edik?», «múzdatyp óltirmek pe?» dep kýnkildesetin boldy. Kadrlargha aralasyp, erkinirek jýretinder de jauap taba almady búghan. Búl tandanysqa qylqaranyng da qosylyp súqtanuynan, onyng da beyhabar ekendigin sezdim. Júmbaq tajaldyng esigi kýndiz qúlyptalyp, týngi ayazda ashyq tastalyp jýrdi.

Erteng jana jyl degen kýni júmystan keshirek qaytyp edik. Ár kýngi әdetimizshe Maujushy suretine isimizdi mәlimdep shyghyp, juynbay-aq tamaqqa úmtyldyq. Maydan shtabynan eki hanzu, eki úighyr kadr kelgen eken. Ashanadan tamaqtanyp otyrghandarynda aldynan óte shyqtym. Kózderining astymen ýnireyip, asa suyq qarady maghan. Búrynghy kózqarastaryna balay saldym. Tamaghymdy jataqqa aparyp, endi jey bastaghanymda terezeden әtiret bastyghy shaqyrdy: «tamaghyndy tezirek jep, mening bólimime kelip qayt!» dedi. Onyng júp-juas búiryghynan sekem almappyn. Jýgeri momyny eki-aq asap, jarty shyny sumen aiday sala jóneldim. Ýrimjiden hat kelip qaldy ma eken degen ýmit asyqtyryp edi.

Átiret bastyghynyng júmys ornynda әlgi tórt ayaz, bir stoldy qorshay otyrypty. Kirip barghanymda bireui hanzusha «túr solay!» dep zirk ete týsti. Túra qaldym. Bir úighyry boqshasynan birdemesin shanghyrlatyp suyra týregeldi. Japonsha tisti qúrsau eken. Eki qolymdy artyma aiqastyra qayyryp alyp, qúlybyn saq etkizdi. Maydan basshylyghynyng qolgha alu búiryghyn sóitip baylap alyp biraq oqydy: «Bighabil Jappardyng keri tónkeristik әreketi ýshin býginnen bastap qolgha alynsyn!» degen ghana sóz jazylypty.

- Keri tónkeris?... Qaydaghy keri tónkeris? -tórteuine kezek-kezek qarap, birinen de jauap ala almadym. Jauap ornyna úighyr kadrdyng biri qúral súrady.

- Jasyrghan qúral-jaraq, aspaptaryndy qazir ózdiginnen tapsyrghanyng jaqsy!- dep nasihattaydy.

- Bәki de joq!- degenimshe ekeui eki jaghymnan tinte jóneldi. Tósqaltamdaghy aqshany alghan song bas kiyimnen, tipti, shashymnyng arasynan bastap, últaraghymnyng astyna deyin aqtardy.

- Jýr!- dedi sonsong әtiret kadrlary kirip, jataghyma qaray jetektedi. Sau zydauyan bastatyp alty tintushi tósek-ornymdy әr jaqqa laqtyryp shashyp bolghan eken. Kirip barsam, eki-ekiden otyra qalyp kórpe-tósenishim men, qalyng sym-beshpetterimdi jyrtyp, maqtalaryn týtip otyr!

- Bit izdep otyrsyndar ma?- dep súray sala aiqaylap jiberdim. - Maqtasyn sonshalyq týtip, myna qysta kiyetin kiyim qaldyrmaytynday ne qúral izdeysinder menen?... Qolgha alyp tekseru emes, ýstip óltiruding amaly ghoy mynalaryn!

Maydannan kelip qolgha alushylardan aryz aituyma eshqaysysy kónbedi. Artyma qayrylyp, qolgha alghan ishanagha qayta úmtylyp edim. Jendetter jibermey, múzdy abaqtygha jetektedi. Ayqaylap, qolgha alushylarymdy shaqyra baryp kirdim. «Qolgha aludy maqsattarynyz, teksermey bolmasa, qamaghan myna abaqtyny kórinizder!» degen sózdi esik jabylghansha anyqtap ýsh ret aiqaylap ýlgerdim.

Qolgha alushylardan eshqaysysy kórinbedi. Átiret bastyghy ghana ar jaqqa jaltaqtap jýgirip jýrip, ýsh taqtay әkelip tósedi múz ýstine. Taqtay ýstine syrmaghym men jyrtylghan kórpemdi jayyp jatqanda syrttan ony Sauzydauyan shaqyryp shyghardy. Átiret bastyghy onymen biraz qattyraq kýbirlep sóilesip, kiltin әkeldi de qolymdy artyma qayyryp salghan qyspaqty aldyma keltirip, qayta bekitip shyqty. Ýlken zamokty esik syrtynan Sauchynsaudyng ózi salghanyn estidim. Kiyimimdi týgel beruin súraghanyma eshqanday jauap qaytarmay zyta jóneldi.

Taghy da aiqayladym. Endi esikti sharqyldatyp tebe aiqayladym. Alghashynda qolgha alushylardy shaqyryp, qamalghan abaqtymnyng auruhanadaghy ólik saqtaytyn ýiden de qaterli ekendigin kóre ketulerin qaytalap súrap aiqaylap edim. Daualdas ýide jatqan aspaz olardyng әldeqashan qaytyp ketkenin úqtyrghan son, Sau soqyrdy shaqyra berdim, shaqyldata berdim. Áriyne odan ýn shyqpady. Sharshaghanyma qarap taqtay ýstine jata qalsam-aq, lezde sirestire salatynday, múz yzghary býrip barady. Esik tepkilep túryp tang atyrdym. Silem qatyp, maghdyrym qúryghanda qúlay ketkenimdi sezbey de qalyppyn.

Shalqamnan, óz ýiimde auyryp jatqan siyaqtymyn. Sheshem men Maqpal eki jaghymda mandayym men qolymdy uqalap otyrghanday. Moynymnan qúshaqtap Asqar jatyr. «Áke, әke, endi ketpe, ketpe!» dep jalynyp jatqanday. «Osyndayda qaghazdaryndy jiyp al, balam!» dep sheshem kýbirledi de, Maqpal egile jylady. Ákemning ýni estildi syrttarynan: «aqqa Qúday jaq, qúlynym, eshtene etpes, túryp ket ornynnan!» dep sanqyldaghan dauysynan oyanyp kettim. Denem múzdap, ayaghym sirese qalypty. Ornymnan zorgha týregelip, zorlap әrekettendim. «Osy elge ne jazyghym bar, әke?»- dep qalghanymda kózimnen jas parlay jóneldi. - «Ólsek te óz otanymyzda ólgenimiz jón eken!..» Selkildep ketken iyegim men saqyldap ketken tisimdi basyp, shaqyr etkizdim de sekire jóneldim. Múz ýstinde búlay mashyqtanghanym az emes qoy, qarghylaqtap jýrip ayaghyma jan kirgizdim de esikti tepkiley berdim.

Qayyrymdy aspaz maygha quyryp suytyp qoyghan balyghynan ýiime bir tegeshi, aq únnan jasalghan momydan birnesheuin әkelip, oiyma tesikten asygha ótkizdi. Artylghanyn búryshtaghy qazandyqtyng astyna tyghyp, myqtap jasyruymdy tapsyrdy da, dәretke pesh artyndaghy quysta bir shelek túrghanyn aita ketti. Momyny auyz toltyra asap túryp tepkiledim esikti. Barlyq kiyim-keshegimdi әkelip bergenshe әtiretke de ózime de maza bermeuge bekidim. Búl kәsipten tittey bolsansysam-aq óletindigim belgili boldy.

Tәuligine zydauyan búiyrghan eki uaqyt tamaqtyng birin týske jaqyn әkelgen aspazdan basqa eshkim kórinbedi. Anda-sanda bir aiqaylap qoyyp, esikti ýzdiksiz tepkileu men kesh batyryp edim. Átiret adamdary týgel jinalyp bolghan shaqta bar dauyspen aiqaylap tepkiledim. Kadr týgel jýz shaqty shynsynnan da bir jauap joq. Búl mangha keluden bәrining de shektelgenin týsingen sayyn soqqyladym esikti. Qalyng toranghy taqtaydan jasalghan qima esikting jogharghy bóligi qolymdaghy shoyyn qúrsaudyng soqqysynan jarylyp ketti. Búl jaryq úlghayyp, kórinip qalsa, esikti endi temirmen qaptatuy mýmkin. Osaldau esikti saqtay túrudyng qajettigin eskerip, sonan song tútas som taqtayly orta bóligin saqyldata berdim. Menimen birge jatatyn Sýn familyaly bir juan letchik jýgirip keldi esikke, «ne talabyng bolsa da ait, basshylyqqa men jetkizeyin! degeninde aula ortasyndaghy «ýzindi múnarasynyn»[1] daldasynan Sauchynsau zekire shaqyrdy ony. Daldadan tyndap túrypty. Kýzetshilerge ony da baylap qamaudy búiyrdy. «Myna qozghalanshy bandylar bastyghymen ne baylanysyng barlyghyn aitqanynsha jatasyn!» degenin esty sala men aiqayladym.

- «Qozghalanshy bandylar bastyghy» bolsam, ýkimet tekserip anyqtau ýshin qamady, menen material almay óltirmekshi emes. Ýkimetke mening qylmys materialym qajet. Al, olardyng tekseruine jetkizbey ýsitip óltirsen, ózing zor qylmysker bolyp shyghasyn, zydauyan! Mening qalyng kiyimderimdi kirgizip ber! Ýkimet  saghan ózing óltire sal dep búiyrmaydy! Meni óltiru emes, saqtau mindeting bar, sayasy qyzmetkersin!..

Osy mazmúnda qaytalap-qaytalap sóilep túryp, ýnim bitkende otyra kettim. Tamaghymdy iship, sәl demalyp alyp qayta tepkiledim esikti.

Qamalghanyma ýsh kýn ótip, tórtinshi kýni tanerteng әreng ashyldy esik. Sauchynsau asha salyp sheginip, alystap baryp túrdy da, aspaz dәret shelegin kóterip, dәretke shyghardy. Qaytyp kelsem, barlyq mýlkim bir-aq kiripti múz qamaqqa. Aspazdan estuimshe letchik eki tәulik qamalyp tergelip, mening talabymdy zandastyryp shyghypty.

Esik qayta qúlyptalysymen suyqqa dalda bolarlyq eskili-janaly kiyimderimdi ayaghym men belime orap әreng ýlgerdim. Ornyma shalqalay berip qor ete týsippin. Osy ýsh tәulik ishinde sharshaudyng eng shegine jetip bolghan ekenmin. Qaljyrasam da qatyp qaludyng haupi tez-tez oyatyp túrdy. Aspaz Ly arqyly eski kiyizben teri tauyp, asty-ýstime qabattay berdim.

Basqa әtiretterdegi hat tanityn úighyr men esi dúrys qazaqtyng týgel qamalghanyn estidim. Qylmysymyzdyng ne ekendiginen derek tabylmady.

Týsimde sheshemning «qaghazdaryndy jiyp al» degeni esime týse berdi. Keyingi, Mauzydúng shygharmalarynyng jol aralaryna jazghanymdy Sauchynsau jiyp әketipti. Ony eshkim tanyp oqy almaghanymen qaytarylmasqa ketti. Al, qoymadaghy shygharmalarym qazirshe qar astynda jatqanynda hauipsiz. Biraq, jer qaraya bastaghanda topyraqtyng júmsauymen shoshqa qoparyp ashyp tastaytyndyghy qorqytady. Tergeushilerding әlige deyin bir kelip, súraq jýrgizbegeni, әriyne menen qolgha ilinerlik mәsele taba almay jatqany bolsa kerek. Qoldaryna sol jazbalarymnan birdeme iline qalsa, janymnan aiyrmay, ol syltaudan airyla qoymas. Kósemderining qatardaghy eki ayaqty adam kategoriyasynda ekendigin jazsang da bassalyp jegeli túrmay ma!... Sonda da myna tynyshtyq, barlyq qasiret-qayghy, yza-ashuymnan auyr tiyetindikten esikting jaryq sanlauyn sәl kenitip alyp, qaterine qaramay jaza berdim.

Múrnyma syrttaghy auadan jaz iyisi kelse de abaqtynyng múzy jylt etip jibir emes. Dala jyly bastaghanda abaqty aldynan týn boyy kýzet ketpeytin bolghany, sol múz yzgharyn kýsheyte týsti. Tergeu jýrgiziletindey ózgeris kýtip, syghalay berdim sanlaudan.

Joghary jaghynan meyman kelgendegi qoshametshilik óner kórsetu әdetinshe jalanayaq-jalanbas zyryldap jýgirip jýrgen Sau zydauyandy kórgende tipti elendey syghalaymyn. Ózi qorqatyn bastyqtary kelgende tipti sorly júmysshy beynesine týsip, balshyqqa sanyna deyin malshynyp alyp jýgiredi. Qanshalyq oqyghan bastyq kelse de Maujushy suretine tabynar da sol balshyghymen ózi «imam» bolyp, aldygha túra qalady. Onday ghibadat jiynynda sanalyraq basshylar imam boludan әriyne arlanatyn bolsa kerek. «Namaz sýresin» oqyghanda bizding soqyr ýlken qarilyq salauat tauyp, mýlt jibermey, kidirissiz zaulatady da minajat ólenin aitqanda rejissor bolyp taghy da ózi bast aidy. Tek, úran shaqyrghanda ghana qolyn qúshynash kempirshe shoshandatatyny bar. «Maujushy sheksiz jasasyn, sheksiz jasasyn, sheksiz jasasyn» degendegi dauysy, әlde bir aurudy úshyqtap, jyn-shaytannan alastap» jýrgen qúshynasha shәnkildep ketedi.

Sonan song ashanagha taghy da ózi jýgirip, qonaghasy tamaghyn tasidy. Tәrelke, saqpy, stakan, shyny, tipti ýlken-ýlken tegenelerdi kótere jýgirgende qap-qara balshyqta ayaghy jerge tiymeydi.

Sol qonaqtary taltandap-kerdendep shyghyp, kólikterine bettegende ghana meni tergeytin mindetpen kelmegenin bilip týnilemin. Endigi ýmittenetinim, tek solardan qalghan tamaqta ghana. Ymyrt jabyla araqtan basqasynan, úrlanyp maghan da jetetini bar.

Onday qorqynyshty qonaq kelmeytin kýndi Sauchynsaudyng ózining kerdendegen jýrisinen, kiyim kiyinisinen bilemin. Ásirese ózinen әldeqayda biyik, arghymaqtyng boz baytalynday búghaltyr әielding may qúiryghyna týrtip, onyng mýlde jaqtyrmaytyn tepkisine qaramay qualap oinap jýrgen kýnderi maghan beybitshilikti anghartady. Grimdelip, jasanghan kelinshekter men ýiirlestik jasap, kir jughyzyp jýrgen kýnderi tipti tynysh ótedi. Múnday kýnderde men abaqtynyng esik kózinen teri tósenip otyryp alyp mýlde alansyz jazamyn.

Apreli tuyp, osy abaqtydan basqa jer tolyq jibigeni belgili bolghannan-aq daladaghy kómuli qaghazdarymdy jiyp, senimdirek jerge kómu qamy alandatyp edi. Týngi abaqty kýzeti jarymesteu úiqyshy húizu jigitke tiygenin bilgen song әrekettene bastadym. Qolymdaghy shynjyrly qúrsau, eki qolymdy bir-birine jiyrma santiymetrdey alystatyp júmys isteuge mýmkindik beredi. Qazandyqtyng mandayshasyna qoyylghan qarghasha temirdi júlyp aldym da, onymen astymdaghy taqtaydyng birindegi qayrylyp qalghan juan kórshegeni suyryp shyghardym. Sol ekeuimen qima esikting astynghy bóligindegi tiginen jelimdelgen ýsh taqtaydy bir-birinen ajyratyp, suyrylmaly kishkene esikke ainaldyryp alugha bolatyn kórinedi. Baqytyma jaray irgeles ýidegi aspazdy da, kýzetshi dýngendi de úiqyshy qyp bergen ghoy. Búl ekeui qatar qoryldaghanda zenbirek atsang da qarsydaghy Sauchynsaugha estilmeytindigin bilemin. Jalghyz-aq qiyn mәsele, aghash jelim ústap qalghan taqtaylardy kýndiz kórip otyryp ajyratpasa bolmaydy. Kórshegening ýshin taskirpishpen úryp jalpaytyp egep, qashaugha ainaldyrdym da taqtay arasyna dәldep yrghap otyryp ótkizip qoydym. Kýndiz aspazdyng jataghynan shyghyp ketken kezin bayqap otyryp, shegeni bir jaghyna búrap kep qalghanymda eki taqtay shart ete týsip airyldy. Dauysy ne dәuir qatty shyqty. Qorqynyshtan әsire sezimtal bolyp ketken qúlaghym qosa airylghanday sezilse de syghalap otyryp, eshkimning sezbegenin bilip quandym. Sóitip, qima esikting astynghy bóligindegi ýsh taqtaydy jelimnen bir kýnde ajyratyp boldym. Ol taqtaylardy ústap túrghan jaqtaudyng astynghy bir shetinen jiyrma santiymetr deyin ólshep jaryp alghan song jelimnen ajyraghan taqtaylar esik ishine qaray bir-birden suyrylatyn jasyryn esikke ainala qaldy. Jaqtaudyng jaryp alynghan bóligin daualda qalghan úsaq shegelermen qayta shegelep, ilindire saldym. Kereginde júlyp alu da qayta súghyndyra salu da onay. Qaranghy ýide qyly zydauyannyng qolshyraghyna da kórine qoymaytyn qylmysy boldy.

Ertenine inirde úiyqtau qonyrauy soghylysymen kýzetshi dýngen Sau zydauyannyng terezesinen bir syghalap, qol arba sýirep keldi de sonyng ýstine qúlay ketti. Túmsyghyn ton jaghasyna ol súghysymen esikting astynghy taqtaylaryn men suyrdym. Enbektep shyghyp alghan song ýsh taqtaydy syrtynan ózdi-óz oryndaryn dәldep sýiep saldym da ashananyng kýl shygharatyn kýregin ala jóneldim.

Barsam, qoyma qoyghan jerim tap-taqyr. Belgi etken týpti jynghylym da, jas toranghym da joq. Ótken kýz sonynda-aq su qúrylysy әtireti týgel qyrqyp alghan eken. Dúrys hauiptenippin, shoshqa, dymdy topyraqtyng qors-qopasyn shygharyp tastapty. Qysylys terine malshyna jýrip men qoparyp, eshtene taba almay otyra kettim. Qayta túra sala taghy qoparyp, jas toranghynyng týbin әreng taptym. Qaghaz kómgen jerimdi alghashynda-aq dәl tauyp qazghan ekenmin. Manayyn taghy da qazyp, taba almay, taghy da shonqidym. Kómgen jerimnen tabyluynan ýmit ýzildi. Ne bolghanymdy bilmey sendelektep abaqtyma bettep bara jatyp, qayta oraldym. Shoshqa qazyp ýigen topyraqtardy aqtaryp jýrgenimde bar qazynam bumasymen býp-býtin kýiinde kýrek ekpinimen domalay jóneldi. Bassalyp qúshaqtap, kókiregime basa týstim. Múnyng ishinde ómirge kelgeli ótkizgen, ózimnen әldeqayda qymbatty qylmystarym da bar ghoy!...

Abaqtyma aman-esen kirgizip alyp, týn boyy qúshaqtap jatyppyn. Tang atyp, esikke ala-qaraq sәule týsisimen esik qaltarysyndaghy bosaghanyng múzyn oiyp alyp, irgetas ornyna qoyylghan qaramayly bórenening astyndaghy qúrghaq qúmgha ýnildim. Qoymamdy pontamitting eng týbine daualdyng dәl astyna qoydym sóitip. Eki býiirinen su ótpeytin plastmassamen taghy qymtap, ýstinen nayza ótpeytin tas kirpish qoydym da sol jerding óz qúmyn týigishtep otyryp qayta kómdim. Sauchynsaudyng múzy óz ornyna jayyldy.

Sol kýngi úiqyday raqat úiqyny 58-jyldan beri kórmeppin. Óitkeni, sodan bergi barlyq enbek nәtiyjemdi - mәn-maghynamdy hayuan shoshqasy qopara almaytyn, adam shoshqasy órtey almaytyn, hauip-qatersiz jerge ornalastyrdym ghoy! IYә, osy enbegimning qyzuly oty jýregimde mazdap, tondyrmay úiyqtatty!...

Mausym aiy bastala kele Sauchynsa kirip, abaqtymdy qatty tintti. Eshtene taba almasa da qolymdaghy shynjyrly qyspaqty alyp, ornyna maydannyng ózinde jasalghan qaraqyspaq saldy. Eki qoldy derbes qymyrlaugha keltirmey, bileziktikten qosyp tastaytyn, naghyz raqymsyz qyspaq edi búl. Taspauyrlyghynyng ýstine tegeurinin tilsiz-qúlypsyz qatty symtemirmen sirestire oratyp, búratyp tastady. Búl túrghanda kiyim kiige de, kórpe jamylaugha da múrsat bermeydi. Múnysynyng ólmey qútylmaysyng degeni ekenin qyspaqpen birge sirese jymqyrylghan qalyng erninen sezdim.

Sonyng inirde esik aldyna eptep basyp bireu kelgendey boldy da jogharghy jaryghynan bir japyraq qaghaz tastaghany sezildi. «Bighan, neghúrlym tezirek ket!» dep kýbirledi. Ornymnan túryp, esikke jetkenimshe kýzetshiden seskengendey, zyta jóneldi.

Qaghazyn ertenine kýn shyqqanda esik sanlauyna aparyp әreng oqydym. Edilbaydyng shala sauat jazuy: «qamalghandardyng kóbin óltire qinap, bir ýlken ótirikke moyndatyp bolypty. Tez ketpesen, eng zor qater saghan tóngen eken!» dep qana jazypty. Qamaluymyzdyng sebep-faktteri әli kómeski bolghanymen saldary aiqyn úghyldy búl sózderden.

Dereu dayyndala bastadym. Bir dorbagha saqtyq ýshin ýnemdegen tamaqtarym men satugha jaraytyn jenil kiyimderimdi saldym da, qyspaqtyng tegeuirinine oralghan symtemirdi ainaldyrdym. Qarghasha temirding iyilgen eki úshynan basqa layyqty sayman da, ynghayly qol da joq. Keshke deyin ter búrshaqtatyp túqjyndap otyryp, symtemirding irkilisterinen sәl kenittim de, keshkilik tamaq әkelgen aspaz ketisimen sol qolymdy týkirikpen, múzben dymdap sabyndap alyp, qyspaqtan suyra tarttym. Basbarmaghymnyng týpki buynyna jaqyndap kelip, jyljymay túryp aldy. Qinalystan qara terge týstim. Taghy birneshe týkirip dymdap sabyndap jiberip, kóz júma bir-aq tarttym. Shynghyrugha bergisiz qatty yshqynyp qalyppyn. Salq etip shygha keldi. Jansyzdanyp qalghan sol beyshara lonqa jauyr qolymdy uqalap otyryp, qarghashany qayta ústaugha әreng kóndirdim. Qatty oralghan symtemirding bir talyn sonyng iymek túmsyghyna aiyryp iluim qiyngha týsse de búrap ýzuim onay boldy. Symtemir sol ýzikten tarqay kele bosaghan qúrsaudy ong qolymnan suyryp alyp, qazandyqtyng kómeyine sýngite saldym.

Suyp qalghan keshki tamaqty sorghalaghan jan terimmen qosa jútyp aldym da sheshemning óz qolymen jasalghan syrmaghyn sipalay týstim: «hosh qormal qol, qamqor ana enbegi!» jau qolyna taghy tastap ketip baramyn!» kóz jasym parlap-parlap yrshydy. Mýmkin oq tiyer, mýmkin shólde ólermin, qasiyetti-qadirli anammen qoshtasuym osy-aq shyghar!... Ákem ailanyp-ýiriletin «bal» tilimdi qúrt jer, Núriyashym men Asqarym kezektese sýietin kózimdi qargha shoqyr, anam aimalap úiyqtatatyn sormandayly basymdy iyen dalada qasqyr mújyr!... Joq, joq, joq, jau taghdyrdyng ol mazaghyna onaylyqpen kóne qoymaspyn da!... Qalay da ana qolynan shyqqan ayauly tósenishim, seni qayta tósene almaspyn!...

Múz abaqtygha kiygen qalyng kiyimderdi sypyryp tastap, qalpaqsyz shynsyndar kiyetin, jazdyq sary beshpet-sym men sary shaqay, sary qalpaq kie sala, jiyny jiyrma kiloday jýgimdi syrtqa shyghardym. Kýzetshi qoryldap jatyr. Týn mening abaqtyma qaraghanda jylyty bar, júldyzy bar qaranghy eken. Surylghan taqtaylardy ýnireygen ózdi-óz oryndaryn daldalap, taghy da sýiey sala jóneldim.

Ótkendegidey Tarym syrtyna ótip, iz tastay qashuym qajet. Biraq, búl retki qughynnyng ótkendegi qughyndardan parqy óte zor bolady: endigi quatyny, ótkendegidey ýiin izdep qashqan beykýnә tútqyn emes, «naqtyly keri tónkeris úiymdastyrushy» bolyp esepteletindikten, maydannyng saqshylary ghana emes, jol beketterining barlyq saqshy, jaqyn mandaghy armiya bólimderining barlyq әskeri týsedi sonyma. Búl jaghdayda dәriyanyng ar jaq beti týgil Taklamakannyng qúm tauly qoynaulary da izdelmey qalar ma eken!...

Dariya men qashqan abaqtydan tótelep jýrgende bir shaqyrymday ghana jerde bolatyn. Oghan jetkenshe qashqyngha qolayly qalyng jynghyl. Sonyng arasymen zyttym. Dariyanyng jyrym-jyrym jyra-shúqanaqty qúmyna kirip alghan song birinen-birine búgha jýgirip-aq ótip kete alamyn. Jynghyl bayqús qaranghy týrmede alty ay jatyp bualdyrlanyp qalghan kózime qarauytyp kórinse de ara arasyndaghy aq tiken men boz shengel kórinbey, jynghyl arasyndaghy bos alanqy soqpal jol siyaqty kóringendikten úshyp baryp talayyn sýzdim. Bet-auzym aldymen jaralandy. Qútylu jolynda janynan keshken adam ony tyndayma, lezde-aq jettim arnagha. Qaranghyda shetsiz-sheksiz appaq «taqyr» kórindi kózime.

Ózen arnasy múnshalyq aq taqyr emes edi. Kózime senbey, shetine baryp sipalap kórsem, taqyr emes, jayylyp ketken su!... Tasqyn kelip qalypty. Saryly alystan, arna ortasynan estildi. Anqiya qarap túryp qalsam da quanyshy osy tasqynsha tola ketti kónilime.

Búl, meni osy pәle rayonyna qútqaratyn tasqyn. Eni eng tar jeri ýsh-tórt kilometr jayylatyn Tarymnyng dýley tasqyny meni tolqynmen orap ótkizedi de, qughynshynyng jolyn kesedi. Tasqyn qaytqansha ar jaq - ber jaqqa jergilikti halyqtyng sanauly sushylarynan basqa eshkim qatynasa almaytyn!

Biraq, osy týnde ótip ketu maghan da asa qaterli kórindi. Qaranghy ýy әsirese kózimdi nedәuir kemitip tastapty. Tasqynnyng ózimen birge ajal bolyp soghatyn nendey soyqan aidap kele jatqany kórinbeydi. Ózenge týspey jaghalap órlep jýrgenning ózinde de jerding oi-shúnqyryn kóre almay jalp-jalp jyghyla berdim. Tang atqan song ótuge bekip, toranghysyz iyendegi qalyng jynghyl arnasyna kelip jattym. Búl ózen tasqynyndaghy mening eng qorqynyshty qaterim - toranghy tamyry. Toranghynyng shyrmashatu úzyn tamyryna tolqyn úryp aparyp kirgizse, qanshalyq sushyl adam da túyaq serpy almaydy.

Mening abaqtymnan basqa dýnie týgel ysyp alghan eken. Týnde de soqqan ystyq samalgha denem sýisinip, qatty úiyqtappyn. Tanerteng kýn shyqpay oyanyp, alay-dýley buyrqanghan dәriyagha kóz jýgirttim. Tasqyn qanshalyq qútyrghanymen búl tústa su keudelegen toranghy tamyry joq ekendigi bayqaldy. Al, kóz jetkisiz arghy jaaghalaudy barghanda kórermin. Kiyimimdi týgel sheship, dorbagha tyqtym da otyz kilagha jete qoymaytyn barlyq jýgimdi tóbeme eki qoltyghymnan tartyp baylap alyp, týsip kep kettim. Ala jóneldi sary layly dýley tolqyn. Jýz metrdey ygha maltap barghanymda ayaghym jerge tiydi. Alqymymnan, keudemnen, keyde kindigimnen ghana keletin sudy jaldap ózenning aghyn ortalyghyna jetkenimde tipti buyrqanghan qaharly tolqyn kórindi, qarghylaqtap sekirip, júlqynyp jútynyp jatyr.

Alty ailyq múzdy abaqtynyng maghdyrymdy qanshalyq jegenin sudyng alghashqy ala jónelgeninde-aq bayqaghanmyn. Túra qalyp, aldymdaghy shu asau tolqynnyng qanshalyq alypqashatyndyghyn mólsherledim. Eng qútyryq jerining eni elu metrden onshalyq aspaytyny bayqaldy. Bar quatymdy osy arnagha salsam, ar jaghyna kóp kýsh ketpeytin tәrizdi. Yshqyna jýzip, búl apattan da tez óttim. Eki jýz metrdey jerge ghana tyqsyrypty. Endi maghan qughynshynyng oghy da jetpeydi!... Taghy da ayaqtap jýrip, arghy jaghagha sәske týste әreng shyqsam da quanyshpen jayrandap shyqtym. Maygha qurylghan balyqtyng qalghanyn týgel jep alyp, aptapty jerding ystyq qara soryna tyrjalanash qúlap, qamsyz úiqygha kettim. Jel-qúz aurularynyng birinshi dәrejeli arasany - dәl osynday ystyq qara sor dep estiytinmin.

Kýn enkeye oyanyp kiyindim de jynghyl aralap kýnbatysty betke aldym. Qazir mening artymdaghy shu Ýrimjige jetip boldy. Qughynshy-tosqauylshylar maydannan ary qaray bar jerge tarady. Qoldarynda mening bir-bir suretim de jýrgen shyghar. Myna jaman ataghymmen ol jaqqa qiya basuym mýmkin emes. Eger Qazaqstangha qashyp óte almasam, tirshiligim osy jerlik orynnyng ózinde tergelip aqtaludy qajet etedi. Ol ýshin býtindey nahaq delo ýstinen aryzdanuym qajet. Al, búl bylyqqan qoghamda aryzymdy kim tyndar? Ákimshilik jaghynan osy maydangha tikeley jauapkerlikpen qaraytyn oryn - Aqsu aimaqtyq saqshy basqarmasy. Bizdi sottay qalsa, Aqsu orta soty bekitedi. Sol oryndargha óz ayaghymmen baryp aryzdanuym - eng útymdy amal.

Osy oimen sendelektep jýre berdim. Artymda qinaudan ólimge eriksiz moyyndap jýz neshelegen sorly jatyr. Zorlap moyyndatqan qara kýsh, sol zorlap tapqan qara faktterimen zorlap jazalata alady. Dәl qazir atyp tastay saluy bәrinen onay. Japan týzde sergeldeng qayyrshylyqpen men qansha kýn kórmekpin!.. «Ýi, myna soqpaqpen ózennen alystap baramyn ghoy! Múnday ystyqta sudan jarty shaqyrym ajyramauym dúrys!»- soqpaq joldan shyghyp, ózen jaqqa qiyrlay bettedim. - «IYә, aldymen Aqsugha jetuim kerek. Qazirshe eng abzaly aryzdanu. Tym bolmaghanda ózim daldalana jýrip, myna delolas sorlylardyng aryzyn jetkizip keteyin!...»

Kýn bata qoydyng manyraghanyn estip, toranghy arasyndaghy jynghyl sharbaqtyng ýstinen týstim. Múrtty jigit pen eresek bala jalbaraqtap qarsy aldy. «Tarym maydanynan kelemin. Aqsu ózenining qoynauyndaghy «Kókqúraq» degen jerden bir qora qoydy aidasyp qaytugha jiberdi» degennen basqa syr bildirmey, sol sharbaqqa qondym. Men aitqan tústa Kókqúraq degen jerding bar-joghymen otaghasynyng da mening de isim bolmady. Áyteuir sәlem ornyna Maujushiyding qaymana ýzindisin sudyratpay, músylmandyq saltpen amandasuymyz jaqyndastyrdy. Dastarqan jasap, bir ayaq airan men nan әkeldi de iship bolysymmen ósip ketken appaq shash, qap-qara saqal-múrtyma qarady jigit. Ústarasyn alyp, janyp-janyp jiberdi de sabyn men qúmghan әkeldi. «Mýsәpirsiz ghoy, sauap bolar!» dey sala sypyrdy. Mening jayymdy bilgendigin osy «mýsәpir» degen atauymen ol anghartty da, onyng iydeyalogiyalyq jayyn sol arqyly men týsindim. «Kommunanyng bir qora maly qazir óz qolymda dey sala qoy soyyp, et asty. Qoghamda bolyp jatqan mәseleden radio qabyldaghysh arqyly estip jatqanyn irikpey sóiley berdi. Ahual barlyq qalada da ózimning aldynghy kórip-estip bilgenimdey eken. Qúmnyng ishki jaghyn panalap jýrgen qashqyndar da kóp ekenin bir sózinde bildire saldy. Osy mandaghy qoyshylar olargha kómektesip túratyn siyaqty.

Qonaghasynyng bir sanyn tanerteng jýrerimde tayaqqa asyp berip qoshtasty.

Key bir beyli nasharyraq qotannyng qúrmetine kóilek, iә beshpet satyp jetsem de birnesheui osylay, búrynghy músylmanshylyq sauap izdeu jolymen azyq berip shygharyp saldy.

Qausap qalghan zamanalardyng iyendegi qaldyqtarynan kórinetin «jyn oinaq», «albasty oty» deytinderden onshalyq seskenbesem de shoshqa qabany, yrshyp qabatyn oq jylan, tintip jatqanda astydan shygha keletin býii, shayan, qara qúrt, týnde toranghy basynan sekirip týsip, jelkennen, alqymnan jabysatyn kelardan[2] saqtana jortyp, bir apta jýrippin. Malshy qotany tabylmay, mýlde iyende qalghan shaghymdaghy qonalqy ornym jalang jazyqtaghy qarasor boldy.

Aqsu túsyna keldim-au degen mólshermen Tarym dәriyasynan qayta ótuge dayyndaldym. Tasqyn әli aunaqshyp-dónbekship, qútyra tulap jatyr. Sheshine bastaghanymda ózennen kóp adamnyng danghyrlaghan dauysy estildi. Qansha qarasam da eshtene kórinbedi. Jýgimdi tóbeme baylap alyp jýze jóneldim. Qiyn aghystyng birine ótkenimnen song әlgi adam dauystary qayta estilmep edi. Ayaqtap jaldap kele jatqanymda joghary túsymdaghy jiyrma, otyz metrdey ghana jaqynnan qarayghan bastar kórindi. Túp-tura maghan qaray jýzip keledi. Ygha jónelmek bolghanymda tómengi jaghymnan da sonday shashty bastardan birnesheui jaqyndap qalghan eken. Balyqqa salyp jýrgen aularyn jiyp, bir-ekeui iyqtaryna asyp alypty.

Mening ózennen ótip ketpegimdi bilip, qorshap ústau ýshin ýn shygharmay shep jayghany belgili boldy. Artyma qayrylyp qayta jýzdim. «Zәnju!»[3] dep aiqaylaghan búiryq dauystarynan әskery adamdar ekendigin bile sala jantalasyp baryp әlgi orqashty aghyngha qayta týsip kettim. Apyl-ghúpyl kiyinip jatqanymda artymnan altauy shyghyp bassaldy.

- Qayda barasyn?

- Aqsu qalasyna.

- Nege qashtyn?

- Ózim qashqynmyn! - Bar shyndyghyn aita salatyn qashqyn bola ma eken deskendey bir-birine qarasyp qarqyldasty. - Men, Aqsu aimaqtyq saqshy basqarmasyna aaryzdanugha baramyn!- dedim sonson.

Ayday jóneldi. Kýn batyp qas qarayghansha aidap aparyp, tәrtippen salynghan taskirpishti birqansha qúrylystan ótkizdi de eng shettegi bir kýzet múnarasynyng týbine aparyp, jer astyna týsetin temir qaqpaqty ashty. Qolshyraq jaghyp, aghash baspaldaqpen týsirdi de, baspaldaqty syrtqa shygharyp alyp, qaqpaqty ýstinen shaq-shúq qúlyptay saldy. Mәngirip túryp qalyp edim. Úiqysyrap ynyrsyghan bir dauys estildi. Onyng da zyndangha týsken tútqyn ekendigin sezip, sipalap baryp taptym. «Ong jaghynda oryn bar» degen hanzu dauysy shyqty. Jyljyp baryp sipalap, saban tóselgen sәkini taptym da qúlay kettim. Dene mýshelerim týgel qausap qalghanday, qatty qaljyrappyn.

Búl maydan, óndiris - qúrylys armiyasynyng bir eginshilik maydany eken. Ertenine sayasy bólimine aparyp, kózi qyp qyzyl jigit pen jalghyz kózdi kelinshek quystarymnan eshtene qaldyrmay tintip alyp tergedi. Eki mәseleni ghana súrap zirkildep-shanqyldap otyryp aldy ekeui: «Ýndistannan shpion bolyp neshe ret óttin?» dep biri, «sen ýsh aimaqtyng últtyq armiyasynda bolghan adamsyn, neshe hanzu óltirdin?» dep biri qúlaghymdy mújy berdi. Búl maydannyng da esi dúrys adamdary qolgha alynyp bolghanyn týsingen song nesine ókpeleyin, keshke deyin súrasa da Aqsu saqshysyna jetuden basqa sóz «úqpay» ótkizdim. Mening «aqymaqtyghymdy» olar da týsingendey, qaytalap súraqqa shaqyrmady. Ózderining «qarsy kózqarasyndaghy» on shaqty jas tútqynyna qosyp kýrish atyzdaryndaghy kólden jiyrma neshe kýn aram shóp júlghyzdy.

Tang bozynan qas qarayghansha sudan shyqpaytyn auyr júmysqa salghandyqtaryn esepke almay, tamaq rashotyn súrady sonson. Qaranghy zyndanda eki uaqyt berip kelgen súiyq sary umashynyng aqysy 22 yuan 92 tin bolypty-mys. Sayasy bólimi tintkende janqaltamnan alghan eki yuannan basqa bir tiyinim joqtyghyn aityp edim, taghy tintti. Yshqyrym men shtanymnyng auynan da, últaraghymnyng astynan da eshtene taba almay týtikken esepshi basyn qasyp-qasyp jiberip, jýgire jóneldi bastyghyna. Jarym saghattan song qayta jetti. «20 Yuan 22 tiyindi «kishkene últ» adamy bolghandyghyng ýshin keshirdik, búl qamqorlyghymyzdy úmytpa!» dep kele tisti qúrsau saldy qolyma. Jan myltyqty bir myqtysyna aidatyp, Aqsu saqshy basqarmasyna jóneltti.

Dәriyadan motorly qayyqpen ótkizgen aidaushym qyzylmiya tamyry tiyelgen jýk mashinasyna jalynyp-jalbarynyp, tauday jýk ýstine әreng shyghardy. Áyteuir eng jaqsysy, bir qolymdy bosatyp, qúrsaudyng bir basyn temir arqangha qúlyptady da ózi kóz almay qarap otyrdy.

Aqsudyng jana qalasynyng shetine iline sala týsirdi de qúrsaudyng sol bos basyn óz qolyna alyp, jetektey jóneldi meni. Malsha jetektep ýlken-ýlken kóshelerdi ailandyrdy. Saqshy basqarmasynyng zalyna kirgen song qúrsauyn qos qolyma qayta qúlyptap aqyrdy maghan. Ayaghymdy qaghyp tik túrghyzyp qoyyp, «sayasy bólimge» kiyimin týzey baryp kirdi.

Sóilesken sayyn órley shyqqan bir juan dauysty estip, esikke jaqynday týstim: «qamaytyn oryn qalmady, qaytaryp әket ózin!» degeni anyq estildi. Bir-eki ayaq dybysy esikke qaray bettegende sheginip, alystap baryp toqtadym. Sәl enkishteu kelgen iri deneli qartang sary ofiyser maghan anyqtap ýnile qarady. Men de týr-túlghasyna qarap, jogharyraq dәrejeli, kóne halyq azattyq armiya ofiyseri ekenin bayqadym. Maghan qarap-qarap alyp, aidap kelgen ofiyserge týiilip, zekire sóiledi ol.

- Qaymana ketip bara jatqan jolaushyny ústamandar dep neshe aittyq biz senderge?... Búdan ýsh kýn búryn ekeuin, aldynghy kýni ekeuin, býgin mynany aidap kelipsinder! Al, múnyng kiyimine, búl jaqqa ózi ótip kele jatqanyna da, densaulyghynyng joqtyghyna da qaramay tútqyndap, kuәizy[4] salyp әkelip túrsyn!... Osynday adam ólgeli túryp, senen qalay qashyp qútylmaq?... Bizde múnday adamdy qamaytyn oryn da, auruhana da joq, әket ózin!... Úqtyng ba, qayt, әket!

Aydaushym ýzil-kesil búiryqtan artyna lajysyz búrylyp, maghan bettegende bastyq ta shyqqan esigine búryldy.

- Baugau!- dep izetpen tiktele qaldym men. Ofiyser qayta búrylyp toqtady. Jaqyndap baryp, hanzusha әli de odaghaylau tilimmen baldyrlata jóneldim. -Men, Shayar Tarym laugay maydanynyng abaqtysynan qashyp shyqqanmyn! - Qys boyy salynghan qyspaqtan qajalyp, kógala, qarakók bolyp ketken bilegimdi ashyp kórsete sóiledim. - Osynda - saqshy basqarmasyna aryz aitu ýshin qashqanmyn. Myna kisiler ústap, avtomobilimen әkelmese, jolda óledi ekenmin..

Juan ofiyser aidaushyma «qúrsauyndy alyp kete ber!»- dey sala bir úighyrdyng atyn atap shaqyrdy. Qúrsaudan bosaghan meni bólimine kirgizip, esik jaqtaghy oryndyqty núsqady. Shaqyrghan úighyry óz tilmashy eken. Ol kirisimen meni úighyrsha sóiluime búiyrdy.

- Meni sózim úzaghyraq, sizding júmysynyz asyghys bolsa da tolyq tyndauynyzdy ótinemin! Sebebi, Tarym maydanynda menimen baylanysty nahaq delomen kóp adam qinalyp ólim aldynda jatyr. Kýnine neshe ret úryp taldyryp tiriltedi. Eger aq-nahaqty aiyru jóninen sizderden kómek bolmasa, kóbimiz ólemiz!..

- Al, asyqpay anyqtap sóiley ber!- dedi bastyq. -Mening mindetim de osynday is!

Jaqynda osy basqarmanyng qyzmetin әskery oryn ótkizip alghanyn, búl mayor, sayasy bólim bastyghy bolyp jaqynda kelgenin eskerte audardy tilmash. «Tәjiriybeli bilimdi adam» dedi sonynda. Peyilderine qarap qysqasha ómir bayanym men ózimning qay jerde ne qyzmette bolghandyghymnan bastadym sózdi. Ýkimetting joghary sayasy oryndaryna bayandaugha tiyisti barlyq aryzymdy bir jarym saghatta sóilep shyqtym. Ár jerinen estelik jazyp otyrghan bastyq dәretke baryp qaytyp kelip jauap berdi. Qalyng buryl shashty basyn sipap, maghan kýlimsirey qarap sóileuinen jaqsy lepes bayqadym.

- Sening búl sóilegen ahualynnyng bәrine sendim!-dedi ol aldymen. - Bәri ras. Jasyrghan, iә búrmalaghan jering joq! Sen, esing dúrys, aqylyng tolyq qalpyndaghy adam. Maqsatyng basqa bolsa, búl jaqqa qashpaysyn. Búryn bir ret qashqanyndy da, jaghyrapiyany shekarany tolyq biletindigindi de jasyrmay aittyn. Búl jaqtyng Sovet shakarasynan qanshalyq alys, joldyng qanshalyq qiyn ekendigin bile túra Aqsugha qashuyn, sózsiz, basqarmagha aryz aitu ýshin ghana qashqandyghynnyng fakty. Osyghan qarap kesip aitugha bolady, sende auyr qylmys joq. Auyr qylmysy bar adam saqshynyng ózine qashpaydy. Eger janylystan ótkizgen mәseleng bar bolghan kýnde de ózing qoryqpaytyn jenil mәsele. Sondyqtan, bizden qamqorlyq kýtip kelgening ras!... Endi biz seni óz ornyna, úrmay-qinamay, fakt qoyyp qana tekseretin shartpen qaytaryp beremiz, búghan qalay qaraysyn?

- Búl zandy shartynyzgha ol tergeushilerdi kóndirseniz, әriyne razymyn!

- Bar mәseleng bolsa, qaytyp barghan song titteyin de jasyrma, joq mәseleni moyyndama!... Búl jóninde biz olargha da myqtap tapsyramyz!..

Osy sózben meni artymnan maydan kadry kelgenshe jata túru ýshin ózderine qarasty abaqtygha ótkizip berdi. Biraq, búl abaqtydaghy aiqay men oibay tipti qatty eken: jazalanghan qylmystardyng kýndiz-týni zar qaghyp, ýzdiksiz bebelegen dauystary meni taghy qorqytty. «Baugau dýijan, men nahaqpyn, nahaqpyn!» dep týn boyy jalyna bozdaghanda say sýiegimdi syrqyratady. Al, búl abaqtydaghy asharshylyqty alpysynshy jyldaghy Loptan basqa jerden kórmeppin... Eki apta ótkende aldynghy jyly Ýrimjiden alyp qaytqan úighyr kadr taghy kelip shyghardy búl abaqtydan.

- Múnda qashyp kelgening jaqsy bolypty!- dedi ol búl joly, qolyma shynjyrly qúrsau sala túryp kýbirledi. - Biraq,  ýstinnen týsip jatqan mәsele óte auyr. Qalay da joq mәseleni moyyndama, baryn bar, joghyn joq dey ber! - Saqshy basqarmasynyng sayasy bólimi bergen peshetti konvertti janqaltasynan alyp, isharamen kórsetti de ózining qol sumkasyna saldy.

Maydangha jenil «Jiyp» mashinasymen alypqaytty. Shayargha Toqsu qalashyghynan ailanyp ótetin tas jol boyyna әr shaqyrym sayyn birden «úzyndy múnarasy» qalanghan eken. Qyzyl syrmen jazylghan «ýzindi» ýstindegi qúdiretti Mau suretining kózi men múryny týgel oiylyp masqaralanypty. Adamsyz iyendegi qaghyr shól dalada da solay. Shayargha, odan Tarym maydanyna deyingi neshe jýz múnaradan kózi men múrny sau birde-bir suret kórmey óttim. Sonshalyq kóp kýsh, sheberlik, kóp raszotpen jasalghan ýgit qúrylysy sonshalyq qaharly narazylyqpen óz maqsattaryna qarsy ýgit qúralyna ainaldyrypty. Búl, halyq jaghynan basylghan laghnat tanbasy ekendigi kórinip túr.

Artqy oryndyqta maghan qatar otyrghan aidaushym úzaq jol boyyna sozylghan sol masqaralyqtyng eshqaysysyna qaramay, kórmegensip ótti. Jetisimizben maydan shtabynyng qasyndaghy ýy qúrylysy әtiretine aparyp, ayaghyma kisen salghyzghan song ghana til qatty: búl maydandaghy eshkimge «ósek» tarqatpauymdy týiilip túryp tapsyrdy da laugay әtiretining zydauyanyna ótkizip berdi.

Sodan bastap kisendi laugaygha ainala qaldym. Áyteuir atylmay qalsam, búl da jenil siyaqty óz kónilime. Qartang adamdary kóbirek qayyrymdy gruppagha qosylyppyn. Maghan qaraghan kózderi jasqa tola tayqaydy. «Qylmysymnyng auyrlyghyn» bәri biledi eken.

Ýshinshi kýni kisenmen kirpish jiyp jýrgenimde eki әsker kelip aiday jóneldi. Maydan shtabynyng kýnshyghys jaghynda ýsh kilometrdey jerdegi ekinshi ýlken әtiretke jayau aidap apardy. Maydannyng tas kirpishten segiz metr biyiktikte jasatqan berik sepildi týrmesi osynda edi. Meni de osyghan qamaytyn shyghar dep oilap kelip edim. Temir qaqpasyna tayap qalghanymda búra aidap aparyp bir alasa ýige kirgizdi. Bizding isimizdi tergeytin oryn osynda eken. Byltyr meni qolgha alghan tórt «ayaz» taghy da qatarynan týksiyip osynda otyr. Kisenimdi shaldyrlata kirip, aldylaryna túra qaldym.

- Sóile!- zekirip qaldy kekse úighyr tergeushi. Úzyn boyly jas úighyr eki hanzu tergeushige tilmashtyq istedi.

- Sauchynsaudyng qinauyna shydamay, Aqsu saqshy basqarmasyna qashtym!- dedim.

- Qylmysyndy sóile!

- Mende qashudan basqa qylmys joq. Ýrimjiden qaytyp kelgenimnen beri Sauchynsaudyng qatal rejiyminde boldym. Jan tózgisiz suyqta kólden shyqpay qamys ordym. 64-jyly alynghan qalpaghymdy óz qolymen qayta kiygizbek bolyp, ynghay auyr júmysqa qalpaqtylarmen birge saldy. Solarmen birge iydeyalyq doklat jazugha zorlay bergendikten qalpaghym bar bolsa fakt kórsetuin talap etkenmin. Mening qylmysym bolsa osy mәselede ghana. Basqa eshqanday qatelik ótkizgen emespin! - Búl jauabyma ishekterin tarta, yshqyna qarasty tórt ayaz.

- Basqa qylmysyng joq pa?- tórteui osy súraqty hanzusha, úighyrsha jarysa kóterdi.

- Joq!

- Eger bar bolyp, aldyna jayyla qalsa, qayteyik?

- Qylmysqa tatyrlyq tittey mәselem bolsa, qolma-qol atylugha razymyn!

Bir-birine qarasyp aldy da qayta oilanuymdy, ólimge asyqpauymdy búiyrdy ayazdar. Mauzydúnnyng «moyyndaghangha kenshilik, tonmoyyndyqqa qataldyq» degen sayasatyn taldap bir sypyra «tәrbiye» aitty da qylmysymnyng әldeqashan әshkerelenip, fakty tolyqtanyp bolghanyn, óz auzymmen tapsyrsam, jenildik beru sharasyn oilastyratyndyghyn bildirdi.

- Men, byltyr kýzde sizder qolgha alghannan song abaqtygha qatyrghan múz ýstinde alty ay jatyp oilanyp, ne qylmys istegenimdi taba almaghanmyn. Onan song Aqsugha qashyp bara jatyp ta, ol jaqtyng eki abaqtysynda qyryq kýn jatyp ta oilanyp bolghanmyn. Tittey de mәsele ótkizbegendigime senimim tolyq. Qylmysym tabylsa kenshilik súramaymyn, tauyp moyyndatynyzdar da atynyzdar!

- Osy sózinde túrasyng ghoy?... Túrasyng ghoy osy sózinde?

- Álbette túramyn dep sert aityp túrmyn!

- Teginde esinde bolsyn, biz janymyzdan bir tal material qosqanymyz joq, barlyghy óz dostarynnyng tapsyrghan mәseleleri, sondyqtan búl faktter sózsiz kýshke iye!... Ózine jenildik әperetini, tek ózdiginnen moyyndap sóilep beruing ghana! Qútylarlyq basqaday jolyng joq!

- Shyndyqtyng joly kóp! - Órshelene naqtap aittym búl senimimdi.

- Olay bolsa, mә mynany oqyp ber, qalay qútylar eken kórip alalyq! - Kelesi jasyrghan qalyng material ishinen ýsh bettik qaghazdy alyp berdi. Azuyn basyp, tez oqyp shyqty jasy.

Men Ýrimjiden qaytyp kep qamalyp, su basqaru punktine shyqqanymnan song su qúrylysy әtiretinen altaylyq eki shynsynnyng qashyp ketkenin estigenmin. Solardyng qolgha týskeni de úghyldy búl materialdan. Sóz alysynan Qapastyng jazghan materialy ekendigin mólsherledim. Ýstimizden týsken zor mәselening qalay qúralghanynan derek bildire jazypty. «Mәsele әshkerleushi kadrlarymyzben belsendilerimizding qoyghan faktteri boyynsha moyyndaymyn» dep bastapty moyyndauyn. Bizge jabysqaq delo bylay qúralypty:

58 jyly Kóktoghayda qozghalghan kóterilisshiler jeniler shaghynda «bir taudyng ýngirine 600 myltyq, tórt-bes pulemet, otyz aptamat tyqqan eken». 68-jyly osy maydannan Altaygha qashqan eki jigit sol qoymany biletindikterin aitqanda Bighabildar, qaytkende de sol qúraldardy osynda jetkizudi tapsyrypty-mys. «Taklamakanda qúmnan shyghyp, qúmgha kirip jatatyn qysqa búlaqtar bar. Sonyng birine qysta shyghyp alyp, sol qúraldargha mashyqtanamyz da kýn jylynysymen kelip, osy maydandy basyp alamyz. Múnday toghyz myng laugaydy azat etip, bir polk әskerding qúralyn tartyp alamyz. Osy maydannyng ózinen-aq bir dviziyalyq myqty shynyqqan jauynger qúralady. Sonymen baryp Ýrimjini basyp alamyz!» depti. Altaygha qashqan eki shynsyng «sol qúraldardy týie men esekpen bolsa da» tasyp jetkizuge mindettelip, sol mindetpen qashypty-mys.

Búl materialda jazylghan «alty myng adamdyq, tónkeriske qarsy qúraldy zor úiym» osylay qúrylypty. Maghan oqyp bergen tergeushi, materialdy jazghan adamnyng atyn atamady.

- Ras pa?- dep aqyrdy kekse tergeushi.

- Ótirik!- Men kidirmey short qayyrdym jauabyn. - Mýlde ótirik!

- Moyyndamaghanyn kórip alarmyz, endi mynany oqyp ber! - Ýlken kishi tergeushige taghy bir material berip oqytty. Búl da «ornymen», «uaqytymen» tóndirip, osy «faktterdi» qúrastyryp jazypty. «Úiym bastyqtary» búl materialdarda men bastatqan jiyrma shaqty «әshaddy keri tónkerisshi» úighyr-qazaq bolyp әshkerelenipti. Múnda tipti keri tónkeristik programma, tәrtip-ereje, úiymnyng әrbir bólimderining bastyqtaryna deyin attary atalyp jzylypty.

- Búl da ótirik pe?- tergeushilerding dauystary tipti óktem shyqty búl joly.

- Ótirik!... jala!- dep men de baqyraydym.

Birinen-biri ashy dauystarmen taghy birneshe material oqydy. Men «faktterinin» de, «orynnyn» da, «uaqytynyn» da nyspy ótirik ekendigin dәleldey berdim. Úzyn-qysqaly otyz shaqty material oqylghanda kýn batugha ailanghan eken.

Tergeushiler uday zәrli «nasihatpen» uaghyzdap-uaghyzdap alyp, ýy qúrylys әtiretine qayta aidap aparyp tastatty da, ertenine kisenimdi shaldyrlatyp taghy da aidatyp әkeldi. Taghy da oqydy materialdaryn... Sóitip ýsh kýn material oqyp, quzap-qaghystyryp, birer sóilemine de moyyndata almady. Sebepterin, qarsy faktterin aityp toytara berdim. Tipti bir sypyrasynda men Ýrimjige qashyp baryp qamalyp jatqan uaqyttarymda osy maydanda keri tónkeristik úiym qúryp jýrgen bolyp jazylyppyn. Tórt myqty tergeushi de, әriyne men de qysylyp, ter aghyzdyq. Olardan mening artyq qinalghan jerim, ayaghymdy kisen qajap, qan sorghalaghany boldy.

- Osynshalyq kóp adamnyng sózi ótirik bolatynday sende osylardyng bәrining óshi bar ma? Sony ait endeshe!- dep zyqynady bas tergeushi.

- Osy bir jýz ýsh adamnyng mende eshbirining óshi joq. Jazu podcherkine, til oramdaryna qaraghanda bәri tanys dostarym!... Maghan eshqayysynyng ózdikterinen jala jabulary mýmkin emes!

- Olay bolsa búl materialdardyng eshqaysysynda ótirik joq!... Solardyng bәrin shaqyryp әkelip bettestirip, betine týkirtemiz! Tergeu búl satygha jetkende saghan raqym etuding tittey de orny qalmady!... Shydaymysyng bettesuge?

- Bettestirinizder, neghúrlym bettestirinizder!... Betke týkirushi kim bolatynyn kórinizder!

Tergeushiler bir-birine kýbirlep ymdasqan song kishi tergeushi shyghyp ketip edi. Maghan ýlkeni aqyryp, daualgha teris qaratyp qoydy. Esik tabaldyryghynan bireuding ynqyldap әreng attaghanyn estip, jalt qaradym. Tórteui birdey aqyrsa da bettesuge kirgen úzyn boyly, at jaqty «aruaqtyn» ózim agha-aghalap syilaytyn Tólegen degen kisi ekendigin tany qayryldym daualgha. (Gomendang brigadasynyng joghary sayasy qyzmetinde bolyp, 44-jyly mening túnghysh jazghan dramamdy bekitip sahnagha shygharugha rúqsat etken osy kisi bolatyn). Búryn týk qaldyrmaytyn iyegi buryl saqalgha tolyp, beluaryna týsken. Kóz ayasy úraday oiylyp, sýiekten basqa eshtenesi qalmapty. Qarashyghy qúdyqtan kóringendey tym terennen jyltyrady. Búrynghy kelisken baluan denesi shybyqtay búratylyyp әreng kirdi esikten. Kishi tergeushi oghan mening syrt jaghyma oryndyq qoyyp, daualgha sýiep otyrghyzdy.

- Bighabil, ózdiginnen moyyndaghanyng jaqsy!- dedi bas tergeushi, meni ózine qaratyp alyp, «eng songhy tәrbiyesin» berdi. - Az bolsyn, kóp bolsyn, ózing aitqanyng ghana jenildik әperedi, sóile!

- Sóileytin eshqanday mәselem joq!

- Olay bolsa sen sóile, óz obaly ózine!- bas tergeushi stoldy shart etkizip, Tólegenge resmy búiyrdy.

- Bir tal temeki berinizdershi!- dep qyryldady Tólegen. Tútatqan temeki qolyna tiyisimen obygha soryp alyp, týtinin soza, kýrsine ýrlegenin estidim. Osylay ýsh ret soryp, ýsh ret ýrledi. «Osy ótirikke moyynday beruden basqa lajym qalmady, bauyr!» degen shaghym men kernegen qasiretin bildirgeni ekenin týsindim. Birazdan song ózi jazghan materialy boyynsha baptap sóiley jóneldi. Barlyq moyyndaghanyn irikpey tókti sóitip. Tórt tergeushi kózderinen ot shasha tóndi maghan.

- Sen Jahiyl, endi ne aitasyng búghan!... Búl ótirik pe?

- Ótirik! Ótirik bolghanda da qanisher jala!- dep aiqaylap jiberdim de «qútyra» jóneldim. Búl jerde sheksiz-zansyz qútyrmasam moyyndauymnan ýmit kýtip әureley beredi ghoy. Kisenimdi shaldyrlatyp jalt qayryla úmtyldym Tókeme. Jalghyz-aq әkesin tildeuge jýzim shydamay, úighyr tergeushilerimning aldynda Tólegenge raqymsyz-ymyrasyz kórinuim ýshin de túp-tura qatynyn tildeuim jón kórindi[5]. Túfit laghynat!... Hotynynny s... qaraqshy! Endi gýnshandang dәuirinde ystyq qan ishking keledi me! Qaydan taptyng múnshalyq jalany?...

Men Tólegenge qayryla qaraghanda-aq tórt tergeushi týgel kelip, aramyzgha túra qaldy. «Jauyma» әlde neshe úmtylyp jete almay әldeneshe júdyryqpen toytaryldym. Tergeushiler keudemnen týigilep qúlata berdi. Kisenge shalynyp jyghylyp, jer tirey týregelip úmtyla berdim. Tergeushiler qolyma qinaudyng tar qyspaghyn saldy. Osynysyna da qaramay, atyla berdim «jauyma». Qolym baylansa da osy «aghanyn» túmsyghyna bir sýzip, qanyn shashpay «kónilim kónshir emes». «Jan jerinen» tildey berdim. Tekeshe túqyryp atyla berdim. Qúlay berdim. Tólegen yzasyz-zilsiz qarap qoyyp kóz jasyn móltildete berdi. Mening búl pozisiyama barynsha razy bolghanday. Mening myna «jynym» túrghanda agharyp shyghatyndyghymyzgha senim tapqanday, shyrayynan ýmit jyltyrata, sýiine qarap qalypty.

Meni óltirmey myna qútyryqtan tiya almaytyndyghyn bilgen tergeushiler kishisine ym qaghyp, qúryqtay Tólegendi qoltyqtatyp shygharyp jiberdi. Qalghan ýsheui juan bilekterin endi sybandy. Kózderine qan tolyp alypty.

- Jә, jetti! Toqtat!- dep aqyrysty. - Ózing bir auyz moyyndamaysyn, qoyghan sonshalyq kóp faktting birin de tanymaysyn! Bettestiruge әkelgen tiri aighaqty óltirmek bolasyn! Sonshalyq qaydan shyqqan nemesing sen! Qalshyldap, saqyldap dýrse qoya berdi maghan. - Sóile janynnyng barynda, moyyndaymysyng joq pa!...

- Sizderge raqymet!- dedim men, qyspaqty qolymdy qosarymen tik kóterdim. -Ýsh kýnnen beri rasynda da maghan kenshilik pozisiya túttynyzdar! Mening sózimning de isimning de bituine endi bes-aq minut qalypty. Sonyng tórt minutyn ózime taghy berip tyndanyzdar, osy tórt minutta bәrin sóilep bolamyn!... Rúqsat pa?

Tergeushiler bir-birine qarasyp alyp, iyek kóteristi de, tilmash qaytyp kirisimen sóiley jóneldim.

- Janaghy Tólegenning búrynghy dene qúrylysyn sizder de bilesizder. Osy faktsymaqtarynyzdy moyyndaghansha neshe ólip-tirilgeni kórinip túrmay ma! Myna týrmelerinizdegi jýz neshe ziyaly osy ótirik materialgha moyyndaugha osynshalyq mәjbýrlengen. Al, mening densaulyq halim mynau, onshalyq qinap әure bolmay-aq, bir-eki shapalaqpen ghana moyyndata alasyzdar! Eng aqyrghy tergelushi - men ekenmin. Men moyyndap qol qoyyp bersem bitkeni, qazirgi myna ótkir jaghdayda Aqsu orta sotyna bekittire sala sot qúrasyzdar. Bas qylmysty dep atalghan jiyrmamyz atylamyz. Kim bolghanda otyzymyz mýddetsizge kesilemiz. Demek, búl moyyndatu, eng az bolghanda elu adamnyng qanymen bitedi. Búghan asyqpanyzdar! Múnshalyq zor delony gúnshandang qashan bolsa da qaytalap bir teksermey qoymaydy. Nahaqtyghymyz sonshalyq anyq, qaytalap tekserude biz sózsiz aqtalamyz! Biraq, bizge «ólip bolghan song sayasy oqudyng qajeti joq», bәribir qayta tirilmeymiz ghoy, sondyqtan, obalymyzgha qalmay, osy tiri shaghymyzda jinishkelep tekserip anyqtaularynyzdy ótinemin!

- «Endi bizge de búiryq jýrgizbekpisin!», «keri tónkeris bastyghy bolghan song bizge de ýkimim jýrer dep oilap túrmysyn!», «qara múnyng asuyn!» - desip tergeushiler dýrildey jóneldi.

- Men, búiryq emes, qoyanday beyuaz janymyzgha obaldy is istemeulerinizdi súrap túrmyn! Mәselen, «Altaydan qúral alyp keluge mindettelgen» eki qashqyn qoldarynyzda eken. Sol ekeuining birin bolsa da kishkene mashinalarynyzdyng qúiryghyna baylap, sol qúral bar degen ýngirine aparynyzdarshy!... Jinishkelep tekseru degen osy. Sol jerden eger bir myltyq tabylsa da bizding qylmysymyz ras bolsyn!... 47-jyldan beri armiya basyp, neshe jýzdegen qandy tergeu, qaharly tekseru bolghan jerden, endi jiyrma neshe jyl ótkende tintilmegen ýngir qaldy, myltyq tabylady dep jyndy adam ýmittenet me!...

- Ey jahiyl, saghan jan kerek bolghanda Altaygha qashqan sol ekeuine jan kerek emes pe? Qoyylghan qúral shyn bolmasa moyynday ma!

- Atylyp tez óle saludan qinaularynyz qiyn tiygendikten nyspy ótirikke moyyndaghan! Qinalugha shydamay kóky bergen! Nanbasanyzdar sol ýngirin, sol qúralyn tapqyzynyzdarshy qane!... Bizge jabysqan jala osy ekeuinen shyghypty. Óz jandary ýshin qúraghan osy ótirikterine bir jýz birin moyyndatypsyzdar...

- Ey malghún, endi bizdi zorlap moyyndatty degeli túrmysyn?

- Sony dep túrmyn. Ol ekeuin óz әtiretterining aktivteri neshe óltirip, neshe tiriltip qinap moyyndatqan. Olargha jazdyryp alghan ótirik material arqyly basqalaryn qinap moyyndatqan. Sonday zakazdy qinau bolmasa, myna jýz neshe ótirik materialdyng sózi birdey shyghuy mýmkin emes, búl logikany "malghún" da týsinedi!

- Ei, tart tilindi, kim malghún?

- Malghúndyqqa da jana meni saylaghansyz ghoy, menen basqa kim malghún bola almaq! Men, sizderdey zang tergeushilerining aldynda tergelgendigimnen ghana óz shyndyghymmen jauap qaytaryp túryppyn. Al, ol beysharalardyng tergeushileri, әtiretterindegi sodyrlardyng júdyryghy ghana bolghan. Jauapkerlerding auyzdaryna qandy júdyryq tyghyp moyyndatqan! Sondyqtan zang tergeushileri ghylymy jolmen jinishkelep qayta tekserip anyqtaugha boryshty! - Osyny sóilep túrghanymda tergeushiler bir-birine kóz astymen qaraghyshtay berdi. Alghashqydan bosansyp qalghandyqtaryn bayqap, óz shyndyghymdy taghy ýstemelep bayanday týstim. - Al, men, tym bolmaghanda ózimning ólerimdi biletin ziyalymyn. Qiyaly emes - jyndy emes, es-aqylym býp-býtin. Taudy myna júdyryqtay ghana basymmen sýzip qúlatamyn deytin aqymaqtyqtan aulaqpyn. Jankayshynyng segiz million armiyasyn joyghan gúnshandandy osynday bes-alty aqsaq-toqsaq laugaymen qúlatamyn dep ýmittenermin be!... Sonau Altayda on neshe jyl búryn kómilgen bes-alty shiyti bar degenge senip, solardy aldyryp, osy maydandy, sonsong Ýrimjini basyp alarmyn dep ýmittenermin be! Múnday qiyaldyng tek ózimizdi ghana qyrghyndatatyn jyndynyng qiyaly ekendigin týsinbeymin be!... Ózime-ózim ólim tileymin be!...

- Ei, toqtat sózdi!- dep aqyrdy bas tergeushi. - Tasta betsiz jayyldyghyndy!... Shyq auyz ýige, oilan!

Auyz ýige shyghyp, esik syrtynan tyndap túra qaldym. Sózderi estilmedi. On minuttay kýbirlesken song kishi tergeushi shyghyp, aidaushy әskerlerdi shaqyrdy da janaghy «qútyrghanymda» qolyma salynghan shoyyn qyspaqty alyp qaytardy.

Ýy qúrylysy әtiretinde kisenmen istey berdim. Meni tergeuge osydan song shaqyrmady. Týrmedegilerding qayta tergelip jatqanyn estigen qart laugaylar maghan jalynatyn boldy: «seni endi tergese ayamaydy, ondayda moyynday sal shyraghym, bәribir moyyndatpay qoymaydy búlar, beker qinala bermender!» desedi. Dәl qazir ózderin shaqyryp alyp, «osy úiymda sender de bar ekensinder!» dese, «iye, iye, barmyz aghataylar, jazdyq - janyldyq!» dep aldylaryna týse jóneletindey, su jýrek bolyp qalypty.

Uaqyt ótken sayyn mening jýregim berky týsti. Óitkeni, qos mýiizderining biri týbinen qoparylyp synyp týskeni estildi: Liynbyau Sovet Odaghyna qashyp, Múngholiyagha ótkende aeroplanyna qughynshy oq tiyip órtenip, bala-shaghasymen kýirep týsipti. «Úly ústazyn» sheksiz qolpashtap-qorghap, naqtyly Qúdaygha ainaldyrghan sol edi ghoy...

Biraq, Qúday bolghan zat ózining arqa tiregi týgil, otyrghan altyn taghyn jútyp alsa da miz baqpaydy eken, synar mýiizin tipti kýshep shayqaghany estildi sonynan. Qara qúiyn ýdey týsti. «Qútyrghan Qúdaydyn» isine endi kim dau aitpaq. Mәnsapqa kim talasa almaq onymen!... Ókpemizdi qorqynysh jeli qayta keuledi. Sol kózben qysty auyr kisenmen arba sýirep, damylsyz topyraq tasyp ótkizdim.

Maghan bir kelmey, jýregimdi qys boyy súraqsyz-jauapsyz qysqan tergeu qateri apreli tuyp, kýn jylyna kele ydyray qalghanday boldy bir kýni: ýy qúrylysy әtiretining kadry dýijany arba sýirep kirpish tasyp jýrgen meni temirshi dýkenine shaqyrdy da kisenimdi aldyrdy.

- Myna traktor qazir su qoymasyna jýredi. Osyghan týsip, óz әtiretine qayt!- dedi jalghyz-aq.

- Mening mәselem tergelip bolghan joq qoy?

- Tergelip bolmay seni qoya bere saludan men de qorqam, ha-ha-ha-ha-ha... a... men qayt deuden qoryqpaghan song sen de qoryqpay qayta ber!

Jaqynnan tyndap túrghan qúrylysshy laugaylar du kýldi. «Sózsiz atylatyn bas keri tónkerisshinin» myna qútylysyna, ýy qalap jatqan ústalar da anyrysa qalypty. Men dýijangha qarap ótinish aittym.

Eger bizding nahaqtyghymyz anyqtalghan bolsa, maydan basshylyghyna mening aryzym bar, Uang dýijan. Osynda qala túrayyn. Sauchynsau túrghanda ol әtiretke qaytpaymyn!

- Sauchynsau?.. Sauchynsaudy endi ol әtiretten izdep te taba almaysyn, ha-ha-ha-ha...a.. Qayta ber, barghanda estiysin, aryzyng sol jerden de jetedi!

Ne bolghanyn úqpasam da traktor kabinasyna kirip tyrqyldata jóneldim. Qarqyldap kýle qol búlghap kadrlar qaldy. Traktormen birge jana ýili qysqa kóshede, joldyng eki shetindegi jiyde, terekterde kýlgendey. Eng biyikten jarqyraghan kýn ghana bajyraya-anyra qaraydy.

Azat bolghan jayymdy hanzumen orys arasynda tuylghan shofer shynsyng týsindirdi.

Byltyr kýzdegi tórt kýndik tergeuden son, mening jauabym ýstinen ýlken talqy jýrgizilipti de búrynghy moyyndaghan jauapkerlerdi qaytadan tekseruge úigharylypty. Isti eng basynan - altaylyq eki qashqynnan qayta bastapty sóitip. Ol ekeui qayta tergeluden azarda-bezer bolypty: «biz ózimizding bala-shaghamyzdy kóru ýshin ghana qashqandyghymyzdy aitsaq, kadrlarymyz bastap, aktivterimiz qostap, «senderdi Bighabil tótenshe mindetpen jibergenin bilmeymiz be!... Sender de 58-jylghy kóterilisten qalghan tyghyndy qúral baryn bilmeymiz be!.. Qane, ony joqqa shygharyp kórindershi qane!»- dep tepkilep óltiretin bolghan song aitqandaryna moyynday bergenbiz. Eger endi taghy da shyndyghymyzdy aitsaq, taghy da qasqyrsha talaytyn bolsanyzdar atylghanymyzsha qinalmay túralyq, sol moyyndaghanymyz, moyyndaghan!» dep, qayta jauap beruden mýlde bas tartypty.

Kóterem, sanyrau, aqsaq, sholaq bolyp qalghan basqa jauapkerler de týgel sony aitypty. «Eger qinamay teksersenizder búrynghy moyyndaghan faktterimiz mýlde ótirik. Óler halge jetkende kýn jaryghyn bir saghat bolsa da kóre túrayyq dep, ne dese soghan moyynday bergenbiz. Taghy da qinaytyn bolsanyzdar, sol jalagha taghy da qol qoya salamyz. Olay qinaludan sotta atylyp ólgenimiz myng ese jenil!» desipti.

Tórt ayaz on ayaz bolyp amaldap, qanshalyq ýskirip, qanshalyq ysqyrsa da jýz neshe aruaqtan osydan basqa shyndyq shyqpapty. Qayta tekserilgen jarym jylda ózderining jartykesh qylmystarynan da nәr tartyrmay qoyypty.

Shofer Sauchynsaudyng qúlaghan jayyn da aitty: ol túp-tura arghymaq boz baytaldyng ýstinen tym biyikten úshyp ketipti. Basqa bir orynda qatal tergeude jatyr eken...

Sauchynsaudan azat bolghanymdy endi týsinip, su basqaru punktine quana jetkenimde aldymnan shygha kelgen letchik dostymmen qúshaqtasa týstim. Sýiegi ghana qalghan arqama qaghyp, kýshti qolymen kýrs-kýrs úra berdi ol.

Menen ýsh ay keyin bosaghan agha-bauyrlarym da arsighan arqama osylay kýrsildetip qúshaqtasty. Olardyng kóbi óksip, quanysh jastaryn tóge,  shaghyna qúshaqtasty. Esh biri qalpaq kiymey qútylypty.

Danyshpan tergeushim, maghan qylmys-qylmys dep qylqynday beruinizden hanymynyz qylmysqa jerik bolyp qalghan ba dep tanyrqay berushi edim. Búl jaryqtyqtyng qasiyetin әlmisaqtan beri biledi ekensiz. Qylmys degen qashan da Qúdayy iyigen sharapatty jerden shyghatyn kiyeli ónim eken ghoy. Búryn kóbinese mәnsapty, dәuletti, әuliye-mashayyq shanyraqtarynan ghana mýnkushi edi. Býgin qúqyghy joghary «danaqor kommunizmshilerdin» shanyraqtarynan budaqtay bastady. Samarodny sap qylmysqa Liynfujushy men Sau zydauyandarynyzdyng basqan izderi men kirgen inderinen-aq qaryq bolghan shygharsyz. Demek qylmystyng dәulet qúsy endi sizderding bastarynyzgha qondy degen sóz. Denizding sazdyqtan su emgenindey qasqyrdyng qoyannan kýnә izdegenindey beyuaz bizden eminip-súrana bergenshe mol qylmysynyzdan endilikte ózinizding zeket bergeniniz dúrys shyghar!

Besinshi kitaptyng sony.

---

[1] Mauzydúng sózderinen ýzindi jazugha sementpen qatyrylghan keng taqtaly múnara.

[2] Kelar - Taklamakanda jasaytyn kesertki tektes januar. Jalpaq bas, ýlkeni 30-40 santiymetr. Ósip bolghannyng qúiryghy eki airyq bolyp ketedi. Adam etine tisi tiyse airylmaytyn asa jayyl, uly januar. Tek ýstinen ot, iә temir qyzuyn ótkizip basqanda ghana qoya beredi. Denede tis qalsa qaterli eken.

[3] Zәnju (hanzusha) - toqta, tapjylma.

[4] Kuәizy (hanzusha) - qyspaq, qúrsau.

[5] Úighyr halqynyng eng auyr sanaytyn iyanaty - әielin tildeu.