قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
VI
بۇل مايداننىڭ ءاربىر كۇنى جاتقان-تۇرعان پالە-قازاسىنىڭ بارلىعىن ەگىن ونىمىمەن بىرگە جيىن-تەرىن، كۇشىنە جەتەتىن. «جاز بويى ىستەگەن ەڭبەكتەرىڭدى باعالاپ، جاقسى ىستەگەندەرىڭە جيىم-تەرىم بىتىسىمەن كەڭشىلىك كەشىرىم جاريالايمىز» دەپ جار سالىپ، كۇشەپ ىستەتىپ كەلگەندىكتەن سول كەشىرىم ۋادەلەرىنە قارسى كەسىر دايىنداماسا، وسيەتتەرى وتىرىككە شىعىپ قالماي ما. مىنا «زور مادەنيەت توڭكەرىسى» تۇنشىقتىرا تۇسپەسە وزدەرىنىڭ شىنسىڭ دەپ اتاعان «جىن-شايتاندارىنىڭ» تىنىسىن كەڭىتپەك ەمەس قوي. سوندىقتان، اسىرەسە كۇزگى جيىن-تەرىننىڭ سوڭى قىلمىستىڭ دا جيىن-تەرىمىنە اينالىپ كەتەتىن.
«زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋدىڭ» ەكپىنىمەن ەڭبەك تولقىعاندا ارشىلىپ جاتقان توعاننىڭ لايى دا، قىرماندا سوعىلىپ جاتقان استىقتىڭ داندەرى مەن سابان-توپاندارى دا تولقىماي ما. جۇمىس مايدانىنا بىزبەن بىرگە بارىپ قىديىپ تۇرىپ الاتىن بولعان ماۋجۋشي مەن ءليڭفۋجۋشيدىڭ سۋرەتتەرىنە دە شاشىرايدى. بىزگە كەلەتىن كەسىرلەر كوبىنەسە سول شاشىراندىلاردان كەلەدى: «پالەن كۇنى ساعات پالەندە پالەن دەگەن كەرى توڭكەرىسشى ءماۋجۋشيدىڭ بەتىنە لاي شاشتى»، «ليڭ ءفۋجۋشيدىڭ بەتىنە جۇگەرى اتتى»، «...كۇرەك لاقتىرىپ قۇلاتتى»، «توپانمەن باستىرىپ تاستادى»، «...جۇگەرى سوعاتىن تاياعىمەن ارتىندا تۇرعان كوسەمنىڭ مۇرنىن بۇزدى» دەيتىن قاندى اۋىز قىلمىستار داپتەرلەرگە ءتىزىلىپ جاتادى.
VI
بۇل مايداننىڭ ءاربىر كۇنى جاتقان-تۇرعان پالە-قازاسىنىڭ بارلىعىن ەگىن ونىمىمەن بىرگە جيىن-تەرىن، كۇشىنە جەتەتىن. «جاز بويى ىستەگەن ەڭبەكتەرىڭدى باعالاپ، جاقسى ىستەگەندەرىڭە جيىم-تەرىم بىتىسىمەن كەڭشىلىك كەشىرىم جاريالايمىز» دەپ جار سالىپ، كۇشەپ ىستەتىپ كەلگەندىكتەن سول كەشىرىم ۋادەلەرىنە قارسى كەسىر دايىنداماسا، وسيەتتەرى وتىرىككە شىعىپ قالماي ما. مىنا «زور مادەنيەت توڭكەرىسى» تۇنشىقتىرا تۇسپەسە وزدەرىنىڭ شىنسىڭ دەپ اتاعان «جىن-شايتاندارىنىڭ» تىنىسىن كەڭىتپەك ەمەس قوي. سوندىقتان، اسىرەسە كۇزگى جيىن-تەرىننىڭ سوڭى قىلمىستىڭ دا جيىن-تەرىمىنە اينالىپ كەتەتىن.
«زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋدىڭ» ەكپىنىمەن ەڭبەك تولقىعاندا ارشىلىپ جاتقان توعاننىڭ لايى دا، قىرماندا سوعىلىپ جاتقان استىقتىڭ داندەرى مەن سابان-توپاندارى دا تولقىماي ما. جۇمىس مايدانىنا بىزبەن بىرگە بارىپ قىديىپ تۇرىپ الاتىن بولعان ماۋجۋشي مەن ءليڭفۋجۋشيدىڭ سۋرەتتەرىنە دە شاشىرايدى. بىزگە كەلەتىن كەسىرلەر كوبىنەسە سول شاشىراندىلاردان كەلەدى: «پالەن كۇنى ساعات پالەندە پالەن دەگەن كەرى توڭكەرىسشى ءماۋجۋشيدىڭ بەتىنە لاي شاشتى»، «ليڭ ءفۋجۋشيدىڭ بەتىنە جۇگەرى اتتى»، «...كۇرەك لاقتىرىپ قۇلاتتى»، «توپانمەن باستىرىپ تاستادى»، «...جۇگەرى سوعاتىن تاياعىمەن ارتىندا تۇرعان كوسەمنىڭ مۇرنىن بۇزدى» دەيتىن قاندى اۋىز قىلمىستار داپتەرلەرگە ءتىزىلىپ جاتادى.
كۇز سوڭىنا تامان بۇل داپتەرلەر سايراي جونەلەدى دە قويدان قاسقىر تۋعىزىپ، كونفەت قاعازىنان بومبى سۋىرادى ءسويتىپ. شىلدەقانانى از جيىنىنا اينالدىرعانداي باعالاۋ جيىندارىن كۇرەسكەن تارتۋ-جاعالاۋ جيىندارىنا اينالدىرا سالادى. «قىستىق ءتالىم-تاربيە» دەپ اتالىپ، قىس بويى توقتاماي باس ۇيىتەتىن ناعىز قىزىلشەكە كۇرەس وسىلاي باستالاتىن بولعان.
ساۋچىڭساۋ ماعان قالپاق تاۋىپ كيگىزە الماعان جىلدىڭ كۇزى دە وسى داستۇرمەن تۇكسيىپ كەلە جاتتى. تۇكسيگەنىمەن تۇك تابا الماي، جۇمىسقا جىم-جىرت جۇگىرتىپ، كولگە سۇڭگىتە بەردى. ال، باسقا اتىرەتتەردە كۇرەس قۇيىنى ءۇيرىلىپ، شاڭ كوتەرە باستاعانى ەستىلدى. كورشى سۋ قۇرىلىسى اتىرەتىندە ءتىپتى ۇدەي كوتەرىلدى. ىڭعاي وقىعان شىنسىڭداردى سوعىپ جاتقانى، ونىڭ ىشىندە قاپاس، اسىلبەك سياقتى مەنىڭ زاڭشىل بەلسەندى باۋىرلارىم الدىمەن اۋلانعانىن ەستىسەم دە قاراقۇيىننىڭ ادەتتەگى امالىنا ساناپ، قاپەرسىز جۇرە بەرىپپىن.
سۋىق حابار ەستىلە بەرگەن سوڭ ءبىر كۇنى اقشامدا جىڭعىل اراسىمەن جۇگىرىپ بارىپ، بىرەۋىنەن انىعىن ءبىلىپ قايتقىم كەلدى. (كەشكى تاماق ۋاقىتى ءسال ءۇزىلىپ قالعان بولاتىن). جاقىنداپ بارعانىمدا سۋ قۇرىلىسى اتىرەتى مايدانعا تۇگەل ءتىزىلىپ، زىداۋياننىڭ سويلەپ تۇرعانى ەستىلدى. قورشاۋ جىڭعىل ىرگەسىنە بۇعىپ جەتىپ جاتا قالىپ تىڭدادىم. ءسوز ۋاڭنىماۋ تۋراسىندا ەكەن.
«وسىنداعى كەرى توڭكەرىسشىلەر ۋاڭنىماۋ تاماقتان قۇلايتىن بولدى دەسىپ، كۇلكىلەرىن جيا الماي ءجۇرىپتى. ايتىپ قويايىن، مەن ليزىداۋيان سونىڭ قولىندا وسكەن جاۋىنگەرىمىن، بار احۋالىن بىلەمىن. ۋاڭنىماي شۋجيدى قۇلاتاتىن ەشقانداي قۇدىرەت جارالعان جوق،. كوزدەرىڭدى اشىپ جۇرىڭدەر!... بىلەسىڭدەر مە ونىڭ تۋىسقان قارىنداسى قانداي قىزمەتتە تۇرعانىن؟.. بىلەسىڭدەر مە دەيمىن، جاۋاپ بەرىڭدەرشى!... ءى...ءى... بىلەسىڭدەر قۇيرىقتارىڭدى قىرت قىسىپ جۇرىڭدەر! ۋاڭ بيكەش ءماۋجۋشيدىڭ كۇتۋشىسى، ءدال قاسىندا. اعاسىنا تيتتەي ءحاۋىپ سەزىلسە، كۇندىز بولسىن، ءتۇن بولسىن ۇلى قولباسشىسىنىڭ قۇلاعىنا سول مينۋتتا سىبىرلاي سالاتىن ورىندا تۇر!... قانە، ۋاڭنىماۋدى كىم قۇلاتا الماق! جىن-شايتاندار نە دەسە و دەسىن، جاۋى ونىڭ ءبىر تال قىلىشىن دا جىعا المايدى!... ۇقتىڭدار ما، ءوز باستارىڭا ساق بولىڭدار!...»
اۋرۋ-سىرقاۋ شالىعىنان قۇلان تازا، سالاۋاتى سان اتقا جۇك بولعانداي جۋانباس لي زىداۋياننىڭ بۇل «فيلوسوفياسىنان» جۇرەگىم ءتىپتى اينىدى. تۋفيت دەپ جىڭعىل تۇبىنە تۇكىرە سالا جونەلدىم. قايتا جۇگىرەر ۋاقىتىم دا جەتكەن ەكەن.
ەرتەڭىندە كەشكى تاماقتى جەي سالىپ تاعى جەتتىم. قورشاۋ شەتىنەن ءۇي الىپ، جاقىندا عانا ۇيعىر ايەلمەن ۇيلەنگەن، ساياسي شىدەرى كەڭىرەك، بەلسەندى ءبىر قازاق جىگىتتەن سۇراپ، احۋال يەلەمەك ەدىم. ول ءالى امان دەپ ەستىگەن سوڭ اڭقالاڭداپ سىرتقى تەرەزەسىنە جەتىپ بارىپپىن. (كەشكى تويدا وسى تەرەزەسىنەن عانا تويلىعىمدى ۇسىنىپ، قۇتتىقتاۋ ايتىپ قايتقانمىن. ءتىپتى، بىرەر ستاكان قاعىستىرىپ تا جىبەرگەنمىن عوي. دوستارمەن جامىراسىپ، سول اراق قاعىستىرعان جەرىمدە جان الار جاۋ تۇراتىنىن قايدان بىلەيىن). تەرەزە كوزىنىڭ جارىمىن دالدالاپ كەشەگى لي زىداۋيانى تۇر دا بىرنەشە ساقشى جاڭا وتاۋدى استاڭ-كەستەڭ قوپارىپ، ءتىنتىپ ءجۇر! بۇعا قالدىم دا ەڭبەكتەپ بارىپ ءبىر ءتۇپ جىڭعىلدى دالدالانا تىڭدادىم. كەلىن ءۇن سالا جىلادى دا، ءىنىم توقتاۋ ايتتى. ءۇنىنىڭ ىڭىرسي ەستىلۋىنە قاراعاندا قاتتى بايلانعان. بۇلاي قولعا الىپ، ءتىنتۋ بولىپ جاتقان سەميانىڭ سىرتىنا كۇزەت قويىلاتىندىعى بەلگىلى. بۇل ماڭنان مەن كوزگە تۇسسەم، «كەرى توڭكەرىس» تۇگەل قولعا تۇسكەن بولىپ قۇريتىندىعىم دا بەپ-بەلگىلى. ءىز تاستاي جىلجىپ بارىپ، قالىڭ جىڭعىل اراسىنا كىردىم دە بۇعىشا زىتتىم. ءوز اتىرەتىمنىڭ سىرتتاعى دارەتحاناسىنان شىقتىم ءسويتىپ.
اتىرەت ىستەرىمنەن ماعان ەشقانداي سەكەمدى كوزقاراس سەزىلمەدى. ءتىپتى كادرلار دا كوزىنىڭ اعىن كورسەتە قويعان جوق. كۇرەس بۇرىنعىداي ءوز نىسانالارىنا قاراتىلىپ جۇرە بەردى دە مەن بوساعاعا وتىرا بەردىم. كۇندىزگى جۇمىس مايدانىنا دا اڭدىسۋ سەزىلمەدى. سوندا دا كورشى اتىرەتكە تىڭ سالۋدى توقتاتتىم.
بيىلعى كۇرەسكە تارتىلىپ جاتقان حانزۋ شىنسىڭدار قامالماي، بەلسەندى شىنسىڭداردىڭ رەجيمىندە ىستەپ جۇرەدى. جاڭا جىلعا ءتورت-بەس كۇن قالعان شاقتا زىداۋيان اسپاز جاتاعىنىڭ قاتارىنداعى كىشكەنە كىلەتتى بوساتتىردى دا تەرەزەسىن كىرپىشپەن بەكىتتىرىپ مىقتاپ سىلاتىپ تاستادى. قاراڭعى اباقتىعا اينالدىرعانى ەدى بۇل. رەجيمدە ىستەپ جۇرگەندەردى جاڭا جىل مەرەكەسىندە قاماماق شىعار دەپ مولشەرلەدىك. قاراڭعى اباقتىعا اينالدىرىپ بولعان سوڭ تابالدىرىعىنا دەيىن تولتىرا سۋ توگىپ، مۇز قاتىردى. مۇنى كورىپ رەجيمدەگىلەر ءتىپتى سۇرلانىپ، سۇمىرەيە باستادى. «ءبىزدى بۇلاي قامايتىنداي نەعىپ ەدىك؟»، «مۇزداتىپ ولتىرمەك پە؟» دەپ كۇڭكىلدەسەتىن بولدى. كادرلارعا ارالاسىپ، ەركىنىرەك جۇرەتىندەر دە جاۋاپ تابا المادى بۇعان. بۇل تاڭدانىسقا قىلقارانىڭ دا قوسىلىپ سۇقتانۋىنان، ونىڭ دا بەيحابار ەكەندىگىن سەزدىم. جۇمباق تاجالدىڭ ەسىگى كۇندىز قۇلىپتالىپ، تۇنگى ايازدا اشىق تاستالىپ ءجۇردى.
ەرتەڭ جاڭا جىل دەگەن كۇنى جۇمىستان كەشىرەك قايتىپ ەدىك. ءار كۇنگى ادەتىمىزشە ماۋجۋشي سۋرەتىنە ءىسىمىزدى مالىمدەپ شىعىپ، جۋىنباي-اق تاماققا ۇمتىلدىق. مايدان شتابىنان ەكى حانزۋ، ەكى ۇيعىر كادر كەلگەن ەكەن. اسحانادان تاماقتانىپ وتىرعاندارىندا الدىنان وتە شىقتىم. كوزدەرىنىڭ استىمەن ۇڭىرەيىپ، اسا سۋىق قارادى ماعان. بۇرىنعى كوزقاراستارىنا بالاي سالدىم. تاماعىمدى جاتاققا اپارىپ، ەندى جەي باستاعانىمدا تەرەزەدەن اتىرەت باستىعى شاقىردى: «تاماعىڭدى تەزىرەك جەپ، مەنىڭ بولىمىمە كەلىپ قايت!» دەدى. ونىڭ جۇپ-جۋاس بۇيرىعىنان سەكەم الماپپىن. جۇگەرى مومىنى ەكى-اق اساپ، جارتى شىنى سۋمەن ايداي سالا جونەلدىم. ۇرىمجىدەن حات كەلىپ قالدى ما ەكەن دەگەن ءۇمىت اسىقتىرىپ ەدى.
اتىرەت باستىعىنىڭ جۇمىس ورنىندا الگى ءتورت اياز، ءبىر ستولدى قورشاي وتىرىپتى. كىرىپ بارعانىمدا بىرەۋى حانزۋشا «تۇر سولاي!» دەپ زىرك ەتە ءتۇستى. تۇرا قالدىم. ءبىر ۇيعىرى بوقشاسىنان بىردەمەسىن شاڭعىرلاتىپ سۋىرا تۇرەگەلدى. جاپونشا ءتىستى قۇرساۋ ەكەن. ەكى قولىمدى ارتىما ايقاستىرا قايىرىپ الىپ، قۇلىبىن ساق ەتكىزدى. مايدان باسشىلىعىنىڭ قولعا الۋ بۇيرىعىن ءسويتىپ بايلاپ الىپ بىراق وقىدى: «بيعابىل جاپپاردىڭ كەرى توڭكەرىستىك ارەكەتى ءۇشىن بۇگىننەن باستاپ قولعا الىنسىن!» دەگەن عانا ءسوز جازىلىپتى.
- كەرى توڭكەرىس؟... قايداعى كەرى توڭكەرىس؟ -تورتەۋىنە كەزەك-كەزەك قاراپ، بىرىنەن دە جاۋاپ الا المادىم. جاۋاپ ورنىنا ۇيعىر كادردىڭ ءبىرى قۇرال سۇرادى.
- جاسىرعان قۇرال-جاراق، اسپاپتارىڭدى قازىر وزدىگىڭنەن تاپسىرعانىڭ جاقسى!- دەپ ناسيحاتتايدى.
- باكى دە جوق!- دەگەنىمشە ەكەۋى ەكى جاعىمنان تىنتە جونەلدى. توسقالتامداعى اقشانى العان سوڭ باس كيىمنەن، ءتىپتى، شاشىمنىڭ اراسىنان باستاپ، ۇلتاراعىمنىڭ استىنا دەيىن اقتاردى.
- ءجۇر!- دەدى سونسوڭ اتىرەت كادرلارى كىرىپ، جاتاعىما قاراي جەتەكتەدى. ساۋ زىداۋيان باستاتىپ التى ءتىنتۋشى توسەك-ورنىمدى ءار جاققا لاقتىرىپ شاشىپ بولعان ەكەن. كىرىپ بارسام، ەكى-ەكىدەن وتىرا قالىپ كورپە-توسەنىشىم مەن، قالىڭ سىم-بەشپەتتەرىمدى جىرتىپ، ماقتالارىن ءتۇتىپ وتىر!
- بيت ىزدەپ وتىرسىڭدار ما؟- دەپ سۇراي سالا ايقايلاپ جىبەردىم. - ماقتاسىن سونشالىق ءتۇتىپ، مىنا قىستا كيەتىن كيىم قالدىرمايتىنداي نە قۇرال ىزدەيسىڭدەر مەنەن؟... قولعا الىپ تەكسەرۋ ەمەس، ءۇستىپ ءولتىرۋدىڭ امالى عوي مىنالارىڭ!
مايداننان كەلىپ قولعا الۋشىلاردان ارىز ايتۋىما ەشقايسىسى كونبەدى. ارتىما قايرىلىپ، قولعا العان ىسحاناعا قايتا ۇمتىلىپ ەدىم. جەندەتتەر جىبەرمەي، مۇزدى اباقتىعا جەتەكتەدى. ايقايلاپ، قولعا الۋشىلارىمدى شاقىرا بارىپ كىردىم. «قولعا الۋدى ماقساتتارىڭىز، تەكسەرمەي بولماسا، قاماعان مىنا اباقتىنى كورىڭىزدەر!» دەگەن ءسوزدى ەسىك جابىلعانشا انىقتاپ ءۇش رەت ايقايلاپ ۇلگەردىم.
قولعا الۋشىلاردان ەشقايسىسى كورىنبەدى. اتىرەت باستىعى عانا ار جاققا جالتاقتاپ جۇگىرىپ ءجۇرىپ، ءۇش تاقتاي اكەلىپ توسەدى مۇز ۇستىنە. تاقتاي ۇستىنە سىرماعىم مەن جىرتىلعان كورپەمدى جايىپ جاتقاندا سىرتتان ونى ساۋزىداۋيان شاقىرىپ شىعاردى. اتىرەت باستىعى ونىمەن ءبىراز قاتتىراق كۇبىرلەپ سويلەسىپ، كىلتىن اكەلدى دە قولىمدى ارتىما قايىرىپ سالعان قىسپاقتى الدىما كەلتىرىپ، قايتا بەكىتىپ شىقتى. ۇلكەن زاموكتى ەسىك سىرتىنان ساۋچىڭساۋدىڭ ءوزى سالعانىن ەستىدىم. كيىمىمدى تۇگەل بەرۋىن سۇراعانىما ەشقانداي جاۋاپ قايتارماي زىتا جونەلدى.
تاعى دا ايقايلادىم. ەندى ەسىكتى شارقىلداتىپ تەبە ايقايلادىم. العاشىندا قولعا الۋشىلاردى شاقىرىپ، قامالعان اباقتىمنىڭ اۋرۋحاناداعى ولىك ساقتايتىن ۇيدەن دە قاتەرلى ەكەندىگىن كورە كەتۋلەرىن قايتالاپ سۇراپ ايقايلاپ ەدىم. داۋالداس ۇيدە جاتقان اسپاز ولاردىڭ الدەقاشان قايتىپ كەتكەنىن ۇقتىرعان سوڭ، ساۋ سوقىردى شاقىرا بەردىم، شاقىلداتا بەردىم. ارينە ودان ءۇن شىقپادى. شارشاعانىما قاراپ تاقتاي ۇستىنە جاتا قالسام-اق، لەزدە سىرەستىرە سالاتىنداي، مۇز ىزعارى ءبۇرىپ بارادى. ەسىك تەپكىلەپ تۇرىپ تاڭ اتىردىم. سىلەم قاتىپ، ماعدىرىم قۇرىعاندا قۇلاي كەتكەنىمدى سەزبەي دە قالىپپىن.
شالقامنان، ءوز ۇيىمدە اۋىرىپ جاتقان سياقتىمىن. شەشەم مەن ماقپال ەكى جاعىمدا ماڭدايىم مەن قولىمدى ۋقالاپ وتىرعانداي. موينىمنان قۇشاقتاپ اسقار جاتىر. «اكە، اكە، ەندى كەتپە، كەتپە!» دەپ جالىنىپ جاتقانداي. «وسىندايدا قاعازدارىڭدى جيىپ ال، بالام!» دەپ شەشەم كۇبىرلەدى دە، ماقپال ەگىلە جىلادى. اكەمنىڭ ءۇنى ەستىلدى سىرتتارىنان: «اققا قۇداي جاق، قۇلىنىم، ەشتەڭە ەتپەس، تۇرىپ كەت ورنىڭنان!» دەپ ساڭقىلداعان داۋىسىنان ويانىپ كەتتىم. دەنەم مۇزداپ، اياعىم سىرەسە قالىپتى. ورنىمنان زورعا تۇرەگەلىپ، زورلاپ ارەكەتتەندىم. «وسى ەلگە نە جازىعىم بار، اكە؟»- دەپ قالعانىمدا كوزىمنەن جاس پارلاي جونەلدى. - «ولسەك تە ءوز وتانىمىزدا ولگەنىمىز ءجون ەكەن!..» سەلكىلدەپ كەتكەن يەگىم مەن ساقىلداپ كەتكەن ءتىسىمدى باسىپ، شاقىر ەتكىزدىم دە سەكىرە جونەلدىم. مۇز ۇستىندە بۇلاي ماشىقتانعانىم از ەمەس قوي، قارعىلاقتاپ ءجۇرىپ اياعىما جان كىرگىزدىم دە ەسىكتى تەپكىلەي بەردىم.
قايىرىمدى اسپاز مايعا قۋىرىپ سۋىتىپ قويعان بالىعىنان ۇيىمە ءبىر تەگەشى، اق ۇننان جاسالعان مومىدان بىرنەشەۋىن اكەلىپ، ويىما تەسىكتەن اسىعا وتكىزدى. ارتىلعانىن بۇرىشتاعى قازاندىقتىڭ استىنا تىعىپ، مىقتاپ جاسىرۋىمدى تاپسىردى دا، دارەتكە پەش ارتىنداعى قۋىستا ءبىر شەلەك تۇرعانىن ايتا كەتتى. مومىنى اۋىز تولتىرا اساپ تۇرىپ تەپكىلەدىم ەسىكتى. بارلىق كيىم-كەشەگىمدى اكەلىپ بەرگەنشە اتىرەتكە دە وزىمە دە مازا بەرمەۋگە بەكىدىم. بۇل كاسىپتەن تيتتەي بولساڭسىسام-اق ولەتىندىگىم بەلگىلى بولدى.
تاۋلىگىنە زىداۋيان بۇيىرعان ەكى ۋاقىت تاماقتىڭ ءبىرىن تۇسكە جاقىن اكەلگەن اسپازدان باسقا ەشكىم كورىنبەدى. اندا-ساندا ءبىر ايقايلاپ قويىپ، ەسىكتى ۇزدىكسىز تەپكىلەۋ مەن كەش باتىرىپ ەدىم. اتىرەت ادامدارى تۇگەل جينالىپ بولعان شاقتا بار داۋىسپەن ايقايلاپ تەپكىلەدىم. كادر تۇگەل ءجۇز شاقتى شىنسىڭنان دا ءبىر جاۋاپ جوق. بۇل ماڭعا كەلۋدەن ءبارىنىڭ دە شەكتەلگەنىن تۇسىنگەن سايىن سوققىلادىم ەسىكتى. قالىڭ توراڭعى تاقتايدان جاسالعان قيما ەسىكتىڭ جوعارعى بولىگى قولىمداعى شويىن قۇرساۋدىڭ سوققىسىنان جارىلىپ كەتتى. بۇل جارىق ۇلعايىپ، كورىنىپ قالسا، ەسىكتى ەندى تەمىرمەن قاپتاتۋى مۇمكىن. وسالداۋ ەسىكتى ساقتاي تۇرۋدىڭ قاجەتتىگىن ەسكەرىپ، سونان سوڭ تۇتاس سوم تاقتايلى ورتا بولىگىن ساقىلداتا بەردىم. مەنىمەن بىرگە جاتاتىن ءسۇن فاميليالى ءبىر جۋان لەتچيك جۇگىرىپ كەلدى ەسىككە، «نە تالابىڭ بولسا دا ايت، باسشىلىققا مەن جەتكىزەيىن! دەگەنىندە اۋلا ورتاسىنداعى «ءۇزىندى مۇناراسىنىڭ»[1] دالداسىنان ساۋچىڭساۋ زەكىرە شاقىردى ونى. دالدادان تىڭداپ تۇرىپتى. كۇزەتشىلەرگە ونى دا بايلاپ قاماۋدى بۇيىردى. «مىنا قوزعالاڭشى باندىلار باستىعىمەن نە بايلانىسىڭ بارلىعىن ايتقانىڭشا جاتاسىڭ!» دەگەنىن ەستي سالا مەن ايقايلادىم.
- «قوزعالاڭشى باندىلار باستىعى» بولسام، ۇكىمەت تەكسەرىپ انىقتاۋ ءۇشىن قامادى، مەنەن ماتەريال الماي ولتىرمەكشى ەمەس. ۇكىمەتكە مەنىڭ قىلمىس ماتەريالىم قاجەت. ال، ولاردىڭ تەكسەرۋىنە جەتكىزبەي ءۇسىتىپ ولتىرسەڭ، ءوزىڭ زور قىلمىسكەر بولىپ شىعاسىڭ، زىداۋيان! مەنىڭ قالىڭ كيىمدەرىمدى كىرگىزىپ بەر! ۇكىمەت ساعان ءوزىڭ ولتىرە سال دەپ بۇيىرمايدى! مەنى ءولتىرۋ ەمەس، ساقتاۋ مىندەتىڭ بار، ساياسي قىزمەتكەرسىڭ!..
وسى مازمۇندا قايتالاپ-قايتالاپ سويلەپ تۇرىپ، ءۇنىم بىتكەندە وتىرا كەتتىم. تاماعىمدى ءىشىپ، ءسال دەمالىپ الىپ قايتا تەپكىلەدىم ەسىكتى.
قامالعانىما ءۇش كۇن ءوتىپ، ءتورتىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ ارەڭ اشىلدى ەسىك. ساۋچىڭساۋ اشا سالىپ شەگىنىپ، الىستاپ بارىپ تۇردى دا، اسپاز دارەت شەلەگىن كوتەرىپ، دارەتكە شىعاردى. قايتىپ كەلسەم، بارلىق مۇلكىم ءبىر-اق كىرىپتى مۇز قاماققا. اسپازدان ەستۋىمشە لەتچيك ەكى تاۋلىك قامالىپ تەرگەلىپ، مەنىڭ تالابىمدى زاڭداستىرىپ شىعىپتى.
ەسىك قايتا قۇلىپتالىسىمەن سۋىققا دالدا بولارلىق ەسكىلى-جاڭالى كيىمدەرىمدى اياعىم مەن بەلىمە وراپ ارەڭ ۇلگەردىم. ورنىما شالقالاي بەرىپ قور ەتە ءتۇسىپپىن. وسى ءۇش تاۋلىك ىشىندە شارشاۋدىڭ ەڭ شەگىنە جەتىپ بولعان ەكەنمىن. قالجىراسام دا قاتىپ قالۋدىڭ ءحاۋپى تەز-تەز وياتىپ تۇردى. اسپاز لي ارقىلى ەسكى كيىزبەن تەرى تاۋىپ، استى-ۇستىمە قاباتتاي بەردىم.
باسقا اتىرەتتەردەگى حات تانيتىن ۇيعىر مەن ەسى دۇرىس قازاقتىڭ تۇگەل قامالعانىن ەستىدىم. قىلمىسىمىزدىڭ نە ەكەندىگىنەن دەرەك تابىلمادى.
تۇسىمدە شەشەمنىڭ «قاعازدارىڭدى جيىپ ال» دەگەنى ەسىمە تۇسە بەردى. كەيىنگى، ماۋزىدۇڭ شىعارمالارىنىڭ جول ارالارىنا جازعانىمدى ساۋچىڭساۋ جيىپ اكەتىپتى. ونى ەشكىم تانىپ وقي الماعانىمەن قايتارىلماسقا كەتتى. ال، قويماداعى شىعارمالارىم قازىرشە قار استىندا جاتقانىندا ءحاۋىپسىز. بىراق، جەر قارايا باستاعاندا توپىراقتىڭ جۇمساۋىمەن شوشقا قوپارىپ اشىپ تاستايتىندىعى قورقىتادى. تەرگەۋشىلەردىڭ الىگە دەيىن ءبىر كەلىپ، سۇراق جۇرگىزبەگەنى، ارينە مەنەن قولعا ىلىنەرلىك ماسەلە تابا الماي جاتقانى بولسا كەرەك. قولدارىنا سول جازبالارىمنان بىردەمە ىلىنە قالسا، جانىمنان ايىرماي، ول سىلتاۋدان ايرىلا قويماس. كوسەمدەرىنىڭ قاتارداعى ەكى اياقتى ادام كاتەگورياسىندا ەكەندىگىن جازساڭ دا باسسالىپ جەگەلى تۇرماي ما!... سوندا دا مىنا تىنىشتىق، بارلىق قاسىرەت-قايعى، ىزا-اشۋىمنان اۋىر تيەتىندىكتەن ەسىكتىڭ جارىق ساڭلاۋىن ءسال كەڭىتىپ الىپ، قاتەرىنە قاراماي جازا بەردىم.
مۇرنىما سىرتتاعى اۋادان جاز ءيىسى كەلسە دە اباقتىنىڭ مۇزى جىلت ەتىپ ءجىبىر ەمەس. دالا جىلي باستاعاندا اباقتى الدىنان ءتۇن بويى كۇزەت كەتپەيتىن بولعانى، سول مۇز ىزعارىن كۇشەيتە ءتۇستى. تەرگەۋ جۇرگىزىلەتىندەي وزگەرىس كۇتىپ، سىعالاي بەردىم ساڭلاۋدان.
جوعارى جاعىنان مەيمان كەلگەندەگى قوشامەتشىلىك ونەر كورسەتۋ ادەتىنشە جالاڭاياق-جالاڭباس زىرىلداپ جۇگىرىپ جۇرگەن ساۋ زىداۋياندى كورگەندە ءتىپتى ەلەڭدەي سىعالايمىن. ءوزى قورقاتىن باستىقتارى كەلگەندە ءتىپتى سورلى جۇمىسشى بەينەسىنە ءتۇسىپ، بالشىققا سانىنا دەيىن مالشىنىپ الىپ جۇگىرەدى. قانشالىق وقىعان باستىق كەلسە دە ماۋجۋشي سۋرەتىنە تابىنار دا سول بالشىعىمەن ءوزى «يمام» بولىپ، الدىعا تۇرا قالادى. ونداي عيبادات جيىنىندا سانالىراق باسشىلار يمام بولۋدان ارينە ارلاناتىن بولسا كەرەك. «ناماز سۇرەسىن» وقىعاندا ءبىزدىڭ سوقىر ۇلكەن قاريلىق سالاۋات تاۋىپ، ءمۇلت جىبەرمەي، كىدىرىسسىز زاۋلاتادى دا ءمىناجات ولەڭىن ايتقاندا رەجيسسور بولىپ تاعى دا ءوزى باست ايدى. تەك، ۇران شاقىرعاندا عانا قولىن قۇشىناش كەمپىرشە شوشاڭداتاتىنى بار. «ماۋجۋشي شەكسىز جاساسىن، شەكسىز جاساسىن، شەكسىز جاساسىن» دەگەندەگى داۋىسى، الدە ءبىر اۋرۋدى ۇشىقتاپ، جىن-شايتاننان الاستاپ» جۇرگەن قۇشىناشا شاڭكىلدەپ كەتەدى.
سونان سوڭ اسحاناعا تاعى دا ءوزى جۇگىرىپ، قوناعاسى تاماعىن تاسيدى. تارەلكە، ساقپى، ستاكان، شىنى، ءتىپتى ۇلكەن-ۇلكەن تەگەنەلەردى كوتەرە جۇگىرگەندە قاپ-قارا بالشىقتا اياعى جەرگە تيمەيدى.
سول قوناقتارى تالتاڭداپ-كەردەڭدەپ شىعىپ، كولىكتەرىنە بەتتەگەندە عانا مەنى تەرگەيتىن مىندەتپەن كەلمەگەنىن ءبىلىپ تۇڭىلەمىن. ەندىگى ۇمىتتەنەتىنىم، تەك سولاردان قالعان تاماقتا عانا. ىمىرت جابىلا اراقتان باسقاسىنان، ۇرلانىپ ماعان دا جەتەتىنى بار.
ونداي قورقىنىشتى قوناق كەلمەيتىن كۇندى ساۋچىڭساۋدىڭ ءوزىنىڭ كەردەڭدەگەن جۇرىسىنەن، كيىم كيىنىسىنەن بىلەمىن. اسىرەسە وزىنەن الدەقايدا بيىك، ارعىماقتىڭ بوز بايتالىنداي بۇعالتىر ايەلدىڭ ماي قۇيرىعىنا ءتۇرتىپ، ونىڭ مۇلدە جاقتىرمايتىن تەپكىسىنە قاراماي قۋالاپ ويناپ جۇرگەن كۇندەرى ماعان بەيبىتشىلىكتى اڭعارتادى. گريمدەلىپ، جاسانعان كەلىنشەكتەر مەن ۇيىرلەستىك جاساپ، كىر جۋعىزىپ جۇرگەن كۇندەرى ءتىپتى تىنىش وتەدى. مۇنداي كۇندەردە مەن اباقتىنىڭ ەسىك كوزىنەن تەرى توسەنىپ وتىرىپ الىپ مۇلدە الاڭسىز جازامىن.
اپرەل تۋىپ، وسى اباقتىدان باسقا جەر تولىق جىبىگەنى بەلگىلى بولعاننان-اق دالاداعى كومۋلى قاعازدارىمدى جيىپ، سەنىمدىرەك جەرگە كومۋ قامى الاڭداتىپ ەدى. تۇنگى اباقتى كۇزەتى جارىمەستەۋ ۇيقىشى حۇيزۋ جىگىتكە تيگەنىن بىلگەن سوڭ ارەكەتتەنە باستادىم. قولىمداعى شىنجىرلى قۇرساۋ، ەكى قولىمدى ءبىر-بىرىنە جيىرما سانتيمەتردەي الىستاتىپ جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. قازاندىقتىڭ ماڭدايشاسىنا قويىلعان قارعاشا تەمىردى جۇلىپ الدىم دا، ونىمەن استىمداعى تاقتايدىڭ بىرىندەگى قايرىلىپ قالعان جۋان كورشەگەنى سۋىرىپ شىعاردىم. سول ەكەۋىمەن قيما ەسىكتىڭ استىڭعى بولىگىندەگى تىگىنەن جەلىمدەلگەن ءۇش تاقتايدى ءبىر-بىرىنەن اجىراتىپ، سۋىرىلمالى كىشكەنە ەسىككە اينالدىرىپ الۋعا بولاتىن كورىنەدى. باقىتىما جاراي ىرگەلەس ۇيدەگى اسپازدى دا، كۇزەتشى دۇڭگەندى دە ۇيقىشى قىپ بەرگەن عوي. بۇل ەكەۋى قاتار قورىلداعاندا زەڭبىرەك اتساڭ دا قارسىداعى ساۋچىڭساۋعا ەستىلمەيتىندىگىن بىلەمىن. جالعىز-اق قيىن ماسەلە، اعاش جەلىم ۇستاپ قالعان تاقتايلاردى كۇندىز كورىپ وتىرىپ اجىراتپاسا بولمايدى. كورشەگەنىڭ ءۇشىن تاسكىرپىشپەن ۇرىپ جالپايتىپ ەگەپ، قاشاۋعا اينالدىردىم دا تاقتاي اراسىنا دالدەپ ىرعاپ وتىرىپ وتكىزىپ قويدىم. كۇندىز اسپازدىڭ جاتاعىنان شىعىپ كەتكەن كەزىن بايقاپ وتىرىپ، شەگەنى ءبىر جاعىنا بۇراپ كەپ قالعانىمدا ەكى تاقتاي شارت ەتە ءتۇسىپ ايرىلدى. داۋىسى نە ءداۋىر قاتتى شىقتى. قورقىنىشتان اسىرە سەزىمتال بولىپ كەتكەن قۇلاعىم قوسا ايرىلعانداي سەزىلسە دە سىعالاپ وتىرىپ، ەشكىمنىڭ سەزبەگەنىن ءبىلىپ قۋاندىم. ءسويتىپ، قيما ەسىكتىڭ استىڭعى بولىگىندەگى ءۇش تاقتايدى جەلىمنەن ءبىر كۇندە اجىراتىپ بولدىم. ول تاقتايلاردى ۇستاپ تۇرعان جاقتاۋدىڭ استىڭعى ءبىر شەتىنەن جيىرما سانتيمەتر دەيىن ولشەپ جارىپ العان سوڭ جەلىمنەن اجىراعان تاقتايلار ەسىك ىشىنە قاراي ءبىر-بىردەن سۋىرىلاتىن جاسىرىن ەسىككە اينالا قالدى. جاقتاۋدىڭ جارىپ الىنعان بولىگىن داۋالدا قالعان ۇساق شەگەلەرمەن قايتا شەگەلەپ، ىلىندىرە سالدىم. كەرەگىندە جۇلىپ الۋ دا قايتا سۇعىندىرا سالۋ دا وڭاي. قاراڭعى ۇيدە قىلي زىداۋياننىڭ قولشىراعىنا دا كورىنە قويمايتىن قىلمىسى بولدى.
ەرتەڭىنە ىڭىردە ۇيىقتاۋ قوڭىراۋى سوعىلىسىمەن كۇزەتشى دۇڭگەن ساۋ زىداۋياننىڭ تەرەزەسىنەن ءبىر سىعالاپ، قول اربا سۇيرەپ كەلدى دە سونىڭ ۇستىنە قۇلاي كەتتى. تۇمسىعىن تون جاعاسىنا ول سۇعىسىمەن ەسىكتىڭ استىڭعى تاقتايلارىن مەن سۋىردىم. ەڭبەكتەپ شىعىپ العان سوڭ ءۇش تاقتايدى سىرتىنان ءوزدى-ءوز ورىندارىن دالدەپ سۇيەپ سالدىم دا اسحانانىڭ كۇل شىعاراتىن كۇرەگىن الا جونەلدىم.
بارسام، قويما قويعان جەرىم تاپ-تاقىر. بەلگى ەتكەن ءتۇپتى جىڭعىلىم دا، جاس توراڭعىم دا جوق. وتكەن كۇز سوڭىندا-اق سۋ قۇرىلىسى اتىرەتى تۇگەل قىرقىپ العان ەكەن. دۇرىس حاۋىپتەنىپپىن، شوشقا، دىمدى توپىراقتىڭ قورس-قوپاسىن شىعارىپ تاستاپتى. قىسىلىس تەرىنە مالشىنا ءجۇرىپ مەن قوپارىپ، ەشتەڭە تابا الماي وتىرا كەتتىم. قايتا تۇرا سالا تاعى قوپارىپ، جاس توراڭعىنىڭ ءتۇبىن ارەڭ تاپتىم. قاعاز كومگەن جەرىمدى العاشىندا-اق ءدال تاۋىپ قازعان ەكەنمىن. ماڭايىن تاعى دا قازىپ، تابا الماي، تاعى دا شوڭقيدىم. كومگەن جەرىمنەن تابىلۋىنان ءۇمىت ءۇزىلدى. نە بولعانىمدى بىلمەي سەندەلەكتەپ اباقتىما بەتتەپ بارا جاتىپ، قايتا ورالدىم. شوشقا قازىپ ۇيگەن توپىراقتاردى اقتارىپ جۇرگەنىمدە بار قازىنام بۋماسىمەن ءبۇپ-ءبۇتىن كۇيىندە كۇرەك ەكپىنىمەن دومالاي جونەلدى. باسسالىپ قۇشاقتاپ، كوكىرەگىمە باسا ءتۇستىم. مۇنىڭ ىشىندە ومىرگە كەلگەلى وتكىزگەن، وزىمنەن الدەقايدا قىمباتتى قىلمىستارىم دا بار عوي!...
اباقتىما امان-ەسەن كىرگىزىپ الىپ، ءتۇن بويى قۇشاقتاپ جاتىپپىن. تاڭ اتىپ، ەسىككە الا-قاراق ساۋلە تۇسىسىمەن ەسىك قالتارىسىنداعى بوساعانىڭ مۇزىن ويىپ الىپ، ىرگەتاس ورنىنا قويىلعان قارامايلى بورەنەنىڭ استىنداعى قۇرعاق قۇمعا ءۇڭىلدىم. قويمامدى ءپونتاميتتىڭ ەڭ تۇبىنە داۋالدىڭ ءدال استىنا قويدىم ءسويتىپ. ەكى بۇيىرىنەن سۋ وتپەيتىن پلاستماسسامەن تاعى قىمتاپ، ۇستىنەن نايزا وتپەيتىن تاس كىرپىش قويدىم دا سول جەردىڭ ءوز قۇمىن تۇيگىشتەپ وتىرىپ قايتا كومدىم. ساۋچىڭساۋدىڭ مۇزى ءوز ورنىنا جايىلدى.
سول كۇنگى ۇيقىداي راقات ۇيقىنى 58-جىلدان بەرى كورمەپپىن. ويتكەنى، سودان بەرگى بارلىق ەڭبەك ناتيجەمدى - ءمان-ماعىنامدى حايۋان شوشقاسى قوپارا المايتىن، ادام شوشقاسى ورتەي المايتىن، ءحاۋىپ-قاتەرسىز جەرگە ورنالاستىردىم عوي! ءيا، وسى ەڭبەگىمنىڭ قىزۋلى وتى جۇرەگىمدە مازداپ، توڭدىرماي ۇيىقتاتتى!...
ماۋسىم ايى باستالا كەلە ساۋچىڭسا كىرىپ، اباقتىمدى قاتتى ءتىنتتى. ەشتەڭە تابا الماسا دا قولىمداعى شىنجىرلى قىسپاقتى الىپ، ورنىنا مايداننىڭ وزىندە جاسالعان قاراقىسپاق سالدى. ەكى قولدى دەربەس قىمىرلاۋعا كەلتىرمەي، بىلەزىكتىكتەن قوسىپ تاستايتىن، ناعىز راقىمسىز قىسپاق ەدى بۇل. تاسپاۋىرلىعىنىڭ ۇستىنە تەگەۋرىنىن ءتىلسىز-قۇلىپسىز قاتتى سىمتەمىرمەن سىرەستىرە وراتىپ، بۇراتىپ تاستادى. بۇل تۇرعاندا كيىم كيۋگە دە، كورپە جامىلاۋعا دا مۇرسات بەرمەيدى. مۇنىسىنىڭ ولمەي قۇتىلمايسىڭ دەگەنى ەكەنىن قىسپاقپەن بىرگە سىرەسە جىمقىرىلعان قالىڭ ەرنىنەن سەزدىم.
سونىڭ ىڭىردە ەسىك الدىنا ەپتەپ باسىپ بىرەۋ كەلگەندەي بولدى دا جوعارعى جارىعىنان ءبىر جاپىراق قاعاز تاستاعانى سەزىلدى. «بيعان، نەعۇرلىم تەزىرەك كەت!» دەپ كۇبىرلەدى. ورنىمنان تۇرىپ، ەسىككە جەتكەنىمشە كۇزەتشىدەن سەسكەنگەندەي، زىتا جونەلدى.
قاعازىن ەرتەڭىنە كۇن شىققاندا ەسىك ساڭلاۋىنا اپارىپ ارەڭ وقىدىم. ەدىلبايدىڭ شالا ساۋات جازۋى: «قامالعانداردىڭ كوبىن ولتىرە قيناپ، ءبىر ۇلكەن وتىرىككە موينداتىپ بولىپتى. تەز كەتپەسەڭ، ەڭ زور قاتەر ساعان تونگەن ەكەن!» دەپ قانا جازىپتى. قامالۋىمىزدىڭ سەبەپ-فاكتتەرى ءالى كومەسكى بولعانىمەن سالدارى ايقىن ۇعىلدى بۇل سوزدەردەن.
دەرەۋ دايىندالا باستادىم. ءبىر دورباعا ساقتىق ءۇشىن ۇنەمدەگەن تاماقتارىم مەن ساتۋعا جارايتىن جەڭىل كيىمدەرىمدى سالدىم دا، قىسپاقتىڭ تەگەۋىرىنىنە ورالعان سىمتەمىردى اينالدىردىم. قارعاشا تەمىردىڭ يىلگەن ەكى ۇشىنان باسقا لايىقتى سايمان دا، ىڭعايلى قول دا جوق. كەشكە دەيىن تەر بۇرشاقتاتىپ تۇقجىڭداپ وتىرىپ، سىمتەمىردىڭ ىركىلىستەرىنەن ءسال كەڭىتتىم دە، كەشكىلىك تاماق اكەلگەن اسپاز كەتىسىمەن سول قولىمدى تۇكىرىكپەن، مۇزبەن دىمداپ سابىنداپ الىپ، قىسپاقتان سۋىرا تارتتىم. باسبارماعىمنىڭ تۇپكى بۋىنىنا جاقىنداپ كەلىپ، جىلجىماي تۇرىپ الدى. قينالىستان قارا تەرگە ءتۇستىم. تاعى بىرنەشە تۇكىرىپ دىمداپ سابىنداپ جىبەرىپ، كوز جۇما ءبىر-اق تارتتىم. شىڭعىرۋعا بەرگىسىز قاتتى ىشقىنىپ قالىپپىن. سالق ەتىپ شىعا كەلدى. جانسىزدانىپ قالعان سول بەيشارا لوڭقا جاۋىر قولىمدى ۋقالاپ وتىرىپ، قارعاشانى قايتا ۇستاۋعا ارەڭ كوندىردىم. قاتتى ورالعان سىمتەمىردىڭ ءبىر تالىن سونىڭ يمەك تۇمسىعىنا ايىرىپ ءىلۋىم قيىنعا تۇسسە دە بۇراپ ءۇزۋىم وڭاي بولدى. سىمتەمىر سول ۇزىكتەن تارقاي كەلە بوساعان قۇرساۋدى وڭ قولىمنان سۋىرىپ الىپ، قازاندىقتىڭ كومەيىنە سۇڭگىتە سالدىم.
سۋىپ قالعان كەشكى تاماقتى سورعالاعان جان تەرىممەن قوسا جۇتىپ الدىم دا شەشەمنىڭ ءوز قولىمەن جاسالعان سىرماعىن سيپالاي ءتۇستىم: «حوش قورمال قول، قامقور انا ەڭبەگى!» جاۋ قولىنا تاعى تاستاپ كەتىپ بارامىن!» كوز جاسىم پارلاپ-پارلاپ ىرشىدى. مۇمكىن وق تيەر، مۇمكىن شولدە ولەرمىن، قاسيەتتى-قادىرلى اناممەن قوشتاسۋىم وسى-اق شىعار!... اكەم ايلانىپ-ۇيرىلەتىن «بال» ءتىلىمدى قۇرت جەر، نۇرياشىم مەن اسقارىم كەزەكتەسە سۇيەتىن كوزىمدى قارعا شوقىر، انام ايمالاپ ۇيىقتاتاتىن سورماڭدايلى باسىمدى يەن دالادا قاسقىر مۇجىر!... جوق، جوق، جوق، جاۋ تاعدىردىڭ ول مازاعىنا وڭايلىقپەن كونە قويماسپىن دا!... قالاي دا انا قولىنان شىققان اياۋلى توسەنىشىم، سەنى قايتا توسەنە الماسپىن!...
مۇز اباقتىعا كيگەن قالىڭ كيىمدەردى سىپىرىپ تاستاپ، قالپاقسىز شىنسىڭدار كيەتىن، جازدىق سارى بەشپەت-سىم مەن سارى شاقاي، سارى قالپاق كيە سالا، جيىنى جيىرما كيلوداي جۇگىمدى سىرتقا شىعاردىم. كۇزەتشى قورىلداپ جاتىر. ءتۇن مەنىڭ اباقتىما قاراعاندا جىلىتى بار، جۇلدىزى بار قاراڭعى ەكەن. سۋرىلعان تاقتايلاردى ۇڭىرەيگەن ءوزدى-ءوز ورىندارىن دالدالاپ، تاعى دا سۇيەي سالا جونەلدىم.
وتكەندەگىدەي تارىم سىرتىنا ءوتىپ، ءىز تاستاي قاشۋىم قاجەت. بىراق، بۇل رەتكى قۋعىننىڭ وتكەندەگى قۋعىنداردان پارقى وتە زور بولادى: ەندىگى قۋاتىنى، وتكەندەگىدەي ءۇيىن ىزدەپ قاشقان بەيكۇنا تۇتقىن ەمەس، «ناقتىلى كەرى توڭكەرىس ۇيىمداستىرۋشى» بولىپ ەسەپتەلەتىندىكتەن، مايداننىڭ ساقشىلارى عانا ەمەس، جول بەكەتتەرىنىڭ بارلىق ساقشى، جاقىن ماڭداعى ارميا بولىمدەرىنىڭ بارلىق اسكەرى تۇسەدى سوڭىما. بۇل جاعدايدا ءداريانىڭ ار جاق بەتى تۇگىل تاكلاماكاننىڭ قۇم تاۋلى قويناۋلارى دا ىزدەلمەي قالار ما ەكەن!...
داريا مەن قاشقان اباقتىدان توتەلەپ جۇرگەندە ءبىر شاقىرىمداي عانا جەردە بولاتىن. وعان جەتكەنشە قاشقىنعا قولايلى قالىڭ جىڭعىل. سونىڭ اراسىمەن زىتتىم. داريانىڭ جىرىم-جىرىم جىرا-شۇقاناقتى قۇمىنا كىرىپ العان سوڭ بىرىنەن-بىرىنە بۇعا جۇگىرىپ-اق ءوتىپ كەتە الامىن. جىڭعىل بايقۇس قاراڭعى تۇرمەدە التى اي جاتىپ بۋالدىرلانىپ قالعان كوزىمە قاراۋىتىپ كورىنسە دە ارا اراسىنداعى اق تىكەن مەن بوز شەڭگەل كورىنبەي، جىڭعىل اراسىنداعى بوس الاڭقى سوقپال جول سياقتى كورىنگەندىكتەن ۇشىپ بارىپ تالايىن ءسۇزدىم. بەت-اۋزىم الدىمەن جارالاندى. قۇتىلۋ جولىندا جانىنان كەشكەن ادام ونى تىڭدايما، لەزدە-اق جەتتىم ارناعا. قاراڭعىدا شەتسىز-شەكسىز اپپاق «تاقىر» كورىندى كوزىمە.
وزەن ارناسى مۇنشالىق اق تاقىر ەمەس ەدى. كوزىمە سەنبەي، شەتىنە بارىپ سيپالاپ كورسەم، تاقىر ەمەس، جايىلىپ كەتكەن سۋ!... تاسقىن كەلىپ قالىپتى. سارىلى الىستان، ارنا ورتاسىنان ەستىلدى. اڭقيا قاراپ تۇرىپ قالسام دا قۋانىشى وسى تاسقىنشا تولا كەتتى كوڭىلىمە.
بۇل، مەنى وسى پالە رايونىنا قۇتقاراتىن تاسقىن. ەنى ەڭ تار جەرى ءۇش-ءتورت كيلومەتر جايىلاتىن تارىمنىڭ دۇلەي تاسقىنى مەنى تولقىنمەن وراپ وتكىزەدى دە، قۋعىنشىنىڭ جولىن كەسەدى. تاسقىن قايتقانشا ار جاق - بەر جاققا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ساناۋلى سۋشىلارىنان باسقا ەشكىم قاتىناسا المايتىن!
بىراق، وسى تۇندە ءوتىپ كەتۋ ماعان دا اسا قاتەرلى كورىندى. قاراڭعى ءۇي اسىرەسە كوزىمدى نەداۋىر كەمىتىپ تاستاپتى. تاسقىننىڭ وزىمەن بىرگە اجال بولىپ سوعاتىن نەندەي سويقان ايداپ كەلە جاتقانى كورىنبەيدى. وزەنگە تۇسپەي جاعالاپ ورلەپ جۇرگەننىڭ وزىندە دە جەردىڭ وي-شۇڭقىرىن كورە الماي جالپ-جالپ جىعىلا بەردىم. تاڭ اتقان سوڭ وتۋگە بەكىپ، توراڭعىسىز يەندەگى قالىڭ جىڭعىل ارناسىنا كەلىپ جاتتىم. بۇل وزەن تاسقىنىنداعى مەنىڭ ەڭ قورقىنىشتى قاتەرىم - توراڭعى تامىرى. توراڭعىنىڭ شىرماشاتۋ ۇزىن تامىرىنا تولقىن ۇرىپ اپارىپ كىرگىزسە، قانشالىق سۋشىل ادام دا تۇياق سەرپي المايدى.
مەنىڭ اباقتىمنان باسقا دۇنيە تۇگەل ىسىپ العان ەكەن. تۇندە دە سوققان ىستىق سامالعا دەنەم ءسۇيسىنىپ، قاتتى ۇيىقتاپپىن. تاڭەرتەڭ كۇن شىقپاي ويانىپ، الاي-دۇلەي بۋىرقانعان دارياعا كوز جۇگىرتتىم. تاسقىن قانشالىق قۇتىرعانىمەن بۇل تۇستا سۋ كەۋدەلەگەن توراڭعى تامىرى جوق ەكەندىگى بايقالدى. ال، كوز جەتكىسىز ارعى جااعالاۋدى بارعاندا كورەرمىن. كيىمىمدى تۇگەل شەشىپ، دورباعا تىقتىم دا وتىز كيلاعا جەتە قويمايتىن بارلىق جۇگىمدى توبەمە ەكى قولتىعىمنان تارتىپ بايلاپ الىپ، ءتۇسىپ كەپ كەتتىم. الا جونەلدى سارى لايلى دۇلەي تولقىن. ءجۇز مەتردەي ىعا مالتاپ بارعانىمدا اياعىم جەرگە ءتيدى. القىمىمنان، كەۋدەمنەن، كەيدە كىندىگىمنەن عانا كەلەتىن سۋدى جالداپ وزەننىڭ اعىن ورتالىعىنا جەتكەنىمدە ءتىپتى بۋىرقانعان قاھارلى تولقىن كورىندى، قارعىلاقتاپ سەكىرىپ، جۇلقىنىپ جۇتىنىپ جاتىر.
التى ايلىق مۇزدى اباقتىنىڭ ماعدىرىمدى قانشالىق جەگەنىن سۋدىڭ العاشقى الا جونەلگەنىندە-اق بايقاعانمىن. تۇرا قالىپ، الدىمداعى شۋ اساۋ تولقىننىڭ قانشالىق الىپقاشاتىندىعىن مولشەرلەدىم. ەڭ قۇتىرىق جەرىنىڭ ەنى ەلۋ مەتردەن ونشالىق اسپايتىنى بايقالدى. بار قۋاتىمدى وسى ارناعا سالسام، ار جاعىنا كوپ كۇش كەتپەيتىن ءتارىزدى. ىشقىنا ءجۇزىپ، بۇل اپاتتان دا تەز ءوتتىم. ەكى ءجۇز مەتردەي جەرگە عانا تىقسىرىپتى. ەندى ماعان قۋعىنشىنىڭ وعى دا جەتپەيدى!... تاعى دا اياقتاپ ءجۇرىپ، ارعى جاعاعا ساسكە تۇستە ارەڭ شىقسام دا قۋانىشپەن جايراڭداپ شىقتىم. مايعا قۋرىلعان بالىقتىڭ قالعانىن تۇگەل جەپ الىپ، اپتاپتى جەردىڭ ىستىق قارا سورىنا تىرجالاڭاش قۇلاپ، قامسىز ۇيقىعا كەتتىم. جەل-قۇز اۋرۋلارىنىڭ ءبىرىنشى دارەجەلى اراسانى - ءدال وسىنداي ىستىق قارا سور دەپ ەستيتىنمىن.
كۇن ەڭكەيە ويانىپ كيىندىم دە جىڭعىل ارالاپ كۇنباتىستى بەتكە الدىم. قازىر مەنىڭ ارتىمداعى شۋ ۇرىمجىگە جەتىپ بولدى. قۋعىنشى-توسقاۋىلشىلار مايداننان ارى قاراي بار جەرگە تارادى. قولدارىندا مەنىڭ ءبىر-ءبىر سۋرەتىم دە جۇرگەن شىعار. مىنا جامان اتاعىممەن ول جاققا قيا باسۋىم مۇمكىن ەمەس. ەگەر قازاقستانعا قاشىپ وتە الماسام، تىرشىلىگىم وسى جەرلىك ورىننىڭ وزىندە تەرگەلىپ اقتالۋدى قاجەت ەتەدى. ول ءۇشىن بۇتىندەي ناحاق دەلو ۇستىنەن ارىزدانۋىم قاجەت. ال، بۇل بىلىققان قوعامدا ارىزىمدى كىم تىڭدار؟ اكىمشىلىك جاعىنان وسى مايدانعا تىكەلەي جاۋاپكەرلىكپەن قارايتىن ورىن - اقسۋ ايماقتىق ساقشى باسقارماسى. ءبىزدى سوتتاي قالسا، اقسۋ ورتا سوتى بەكىتەدى. سول ورىندارعا ءوز اياعىممەن بارىپ ارىزدانۋىم - ەڭ ۇتىمدى امال.
وسى ويمەن سەندەلەكتەپ جۇرە بەردىم. ارتىمدا قيناۋدان ولىمگە ەرىكسىز مويىنداپ ءجۇز نەشەلەگەن سورلى جاتىر. زورلاپ مويىنداتقان قارا كۇش، سول زورلاپ تاپقان قارا فاكتتەرىمەن زورلاپ جازالاتا الادى. ءدال قازىر اتىپ تاستاي سالۋى بارىنەن وڭاي. جاپان تۇزدە سەرگەلدەڭ قايىرشىلىقپەن مەن قانشا كۇن كورمەكپىن!.. «ءۇي، مىنا سوقپاقپەن وزەننەن الىستاپ بارامىن عوي! مۇنداي ىستىقتا سۋدان جارتى شاقىرىم اجىراماۋىم دۇرىس!»- سوقپاق جولدان شىعىپ، وزەن جاققا قيىرلاي بەتتەدىم. - «ءيا، الدىمەن اقسۋعا جەتۋىم كەرەك. قازىرشە ەڭ ابزالى ارىزدانۋ. تىم بولماعاندا ءوزىم دالدالانا ءجۇرىپ، مىنا دەلولاس سورلىلاردىڭ ارىزىن جەتكىزىپ كەتەيىن!...»
كۇن باتا قويدىڭ ماڭىراعانىن ەستىپ، توراڭعى اراسىنداعى جىڭعىل شارباقتىڭ ۇستىنەن ءتۇستىم. مۇرتتى جىگىت پەن ەرەسەك بالا جالباراقتاپ قارسى الدى. «تارىم مايدانىنان كەلەمىن. اقسۋ وزەنىنىڭ قويناۋىنداعى «كوكقۇراق» دەگەن جەردەن ءبىر قورا قويدى ايداسىپ قايتۋعا جىبەردى» دەگەننەن باسقا سىر بىلدىرمەي، سول شارباققا قوندىم. مەن ايتقان تۇستا كوكقۇراق دەگەن جەردىڭ بار-جوعىمەن وتاعاسىنىڭ دا مەنىڭ دە ءىسىم بولمادى. ايتەۋىر سالەم ورنىنا ءماۋجۋشيدىڭ قايمانا ءۇزىندىسىن سۋدىراتپاي، مۇسىلماندىق سالتپەن امانداسۋىمىز جاقىنداستىردى. داستارقان جاساپ، ءبىر اياق ايران مەن نان اكەلدى دە ءىشىپ بولىسىممەن ءوسىپ كەتكەن اپپاق شاش، قاپ-قارا ساقال-مۇرتىما قارادى جىگىت. ۇستاراسىن الىپ، جانىپ-جانىپ جىبەردى دە سابىن مەن قۇمعان اكەلدى. «ءمۇساپىرسىز عوي، ساۋاپ بولار!» دەي سالا سىپىردى. مەنىڭ جايىمدى بىلگەندىگىن وسى «ءمۇساپىر» دەگەن اتاۋىمەن ول اڭعارتتى دا، ونىڭ يدەيالوگيالىق جايىن سول ارقىلى مەن ءتۇسىندىم. «كوممۋنانىڭ ءبىر قورا مالى قازىر ءوز قولىمدا دەي سالا قوي سويىپ، ەت استى. قوعامدا بولىپ جاتقان ماسەلەدەن راديو قابىلداعىش ارقىلى ەستىپ جاتقانىن ىرىكپەي سويلەي بەردى. احۋال بارلىق قالادا دا ءوزىمنىڭ الدىڭعى كورىپ-ەستىپ بىلگەنىمدەي ەكەن. قۇمنىڭ ىشكى جاعىن پانالاپ جۇرگەن قاشقىندار دا كوپ ەكەنىن ءبىر سوزىندە بىلدىرە سالدى. وسى ماڭداعى قويشىلار ولارعا كومەكتەسىپ تۇراتىن سياقتى.
قوناعاسىنىڭ ءبىر سانىن تاڭەرتەڭ جۇرەرىمدە تاياققا اسىپ بەرىپ قوشتاستى.
كەي ءبىر بەيلى ناشارىراق قوتاننىڭ قۇرمەتىنە كويلەك، ءيا بەشپەت ساتىپ جەتسەم دە بىرنەشەۋى وسىلاي، بۇرىنعى مۇسىلمانشىلىق ساۋاپ ىزدەۋ جولىمەن ازىق بەرىپ شىعارىپ سالدى.
قاۋساپ قالعان زامانالاردىڭ يەندەگى قالدىقتارىنان كورىنەتىن «جىن ويناق»، «الباستى وتى» دەيتىندەردەن ونشالىق سەسكەنبەسەم دە شوشقا قابانى، ىرشىپ قاباتىن وق جىلان، ءتىنتىپ جاتقاندا استىدان شىعا كەلەتىن ءبۇيى، شايان، قارا قۇرت، تۇندە توراڭعى باسىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، جەلكەننەن، القىمنان جابىساتىن كەلاردان[2] ساقتانا جورتىپ، ءبىر اپتا ءجۇرىپپىن. مالشى قوتانى تابىلماي، مۇلدە يەندە قالعان شاعىمداعى قونالقى ورنىم جالاڭ جازىقتاعى قاراسور بولدى.
اقسۋ تۇسىنا كەلدىم-اۋ دەگەن مولشەرمەن تارىم ءدارياسىنان قايتا وتۋگە دايىندالدىم. تاسقىن ءالى اۋناقشىپ-دوڭبەكشىپ، قۇتىرا تۋلاپ جاتىر. شەشىنە باستاعانىمدا وزەننەن كوپ ادامنىڭ داڭعىرلاعان داۋىسى ەستىلدى. قانشا قاراسام دا ەشتەڭە كورىنبەدى. جۇگىمدى توبەمە بايلاپ الىپ جۇزە جونەلدىم. قيىن اعىستىڭ بىرىنە وتكەنىمنەن سوڭ الگى ادام داۋىستارى قايتا ەستىلمەپ ەدى. اياقتاپ جالداپ كەلە جاتقانىمدا جوعارى تۇسىمداعى جيىرما، وتىز مەتردەي عانا جاقىننان قارايعان باستار كورىندى. تۇپ-تۋرا ماعان قاراي ءجۇزىپ كەلەدى. ىعا جونەلمەك بولعانىمدا تومەنگى جاعىمنان دا سونداي شاشتى باستاردان بىرنەشەۋى جاقىنداپ قالعان ەكەن. بالىققا سالىپ جۇرگەن اۋلارىن جيىپ، ءبىر-ەكەۋى يىقتارىنا اسىپ الىپتى.
مەنىڭ وزەننەن ءوتىپ كەتپەگىمدى ءبىلىپ، قورشاپ ۇستاۋ ءۇشىن ءۇن شىعارماي شەپ جايعانى بەلگىلى بولدى. ارتىما قايرىلىپ قايتا ءجۇزدىم. «ءزانجۋ!»[3] دەپ ايقايلاعان بۇيرىق داۋىستارىنان اسكەري ادامدار ەكەندىگىن بىلە سالا جانتالاسىپ بارىپ الگى ورقاشتى اعىنعا قايتا ءتۇسىپ كەتتىم. اپىل-عۇپىل كيىنىپ جاتقانىمدا ارتىمنان التاۋى شىعىپ باسسالدى.
- قايدا باراسىڭ؟
- اقسۋ قالاسىنا.
- نەگە قاشتىڭ؟
- ءوزىم قاشقىنمىن! - بار شىندىعىن ايتا سالاتىن قاشقىن بولا ما ەكەن دەسكەندەي ءبىر-بىرىنە قاراسىپ قارقىلداستى. - مەن، اقسۋ ايماقتىق ساقشى باسقارماسىنا اارىزدانۋعا بارامىن!- دەدىم سونسوڭ.
ايداي جونەلدى. كۇن باتىپ قاس قارايعانشا ايداپ اپارىپ، تارتىپپەن سالىنعان تاسكىرپىشتى بىرقانشا قۇرىلىستان وتكىزدى دە ەڭ شەتتەگى ءبىر كۇزەت مۇناراسىنىڭ تۇبىنە اپارىپ، جەر استىنا تۇسەتىن تەمىر قاقپاقتى اشتى. قولشىراق جاعىپ، اعاش باسپالداقپەن ءتۇسىردى دە، باسپالداقتى سىرتقا شىعارىپ الىپ، قاقپاقتى ۇستىنەن شاق-شۇق قۇلىپتاي سالدى. ماڭگىرىپ تۇرىپ قالىپ ەدىم. ۇيقىسىراپ ىڭىرسىعان ءبىر داۋىس ەستىلدى. ونىڭ دا زىندانعا تۇسكەن تۇتقىن ەكەندىگىن سەزىپ، سيپالاپ بارىپ تاپتىم. «وڭ جاعىڭدا ورىن بار» دەگەن حانزۋ داۋىسى شىقتى. جىلجىپ بارىپ سيپالاپ، سابان توسەلگەن ساكىنى تاپتىم دا قۇلاي كەتتىم. دەنە مۇشەلەرىم تۇگەل قاۋساپ قالعانداي، قاتتى قالجىراپپىن.
بۇل مايدان، ءوندىرىس - قۇرىلىس ارمياسىنىڭ ءبىر ەگىنشىلىك مايدانى ەكەن. ەرتەڭىنە ساياسي بولىمىنە اپارىپ، كوزى قىپ قىزىل جىگىت پەن جالعىز كوزدى كەلىنشەك قۋىستارىمنان ەشتەڭە قالدىرماي ءتىنتىپ الىپ تەرگەدى. ەكى ماسەلەنى عانا سۇراپ زىركىلدەپ-شاڭقىلداپ وتىرىپ الدى ەكەۋى: «ءۇندىستاننان شپيون بولىپ نەشە رەت ءوتتىڭ؟» دەپ ءبىرى، «سەن ءۇش ايماقتىڭ ۇلتتىق ارمياسىندا بولعان ادامسىڭ، نەشە حانزۋ ءولتىردىڭ؟» دەپ ءبىرى قۇلاعىمدى مۇجي بەردى. بۇل مايداننىڭ دا ەسى دۇرىس ادامدارى قولعا الىنىپ بولعانىن تۇسىنگەن سوڭ نەسىنە وكپەلەيىن، كەشكە دەيىن سۇراسا دا اقسۋ ساقشىسىنا جەتۋدەن باسقا ءسوز «ۇقپاي» وتكىزدىم. مەنىڭ «اقىماقتىعىمدى» ولار دا تۇسىنگەندەي، قايتالاپ سۇراققا شاقىرمادى. وزدەرىنىڭ «قارسى كوزقاراسىنداعى» ون شاقتى جاس تۇتقىنىنا قوسىپ كۇرىش اتىزدارىنداعى كولدەن جيىرما نەشە كۇن ارام ءشوپ جۇلعىزدى.
تاڭ بوزىنان قاس قارايعانشا سۋدان شىقپايتىن اۋىر جۇمىسقا سالعاندىقتارىن ەسەپكە الماي، تاماق راسحوتىن سۇرادى سونسوڭ. قاراڭعى زىنداندا ەكى ۋاقىت بەرىپ كەلگەن سۇيىق سارى ۋماشىنىڭ اقىسى 22 يۋان 92 تين بولىپتى-مىس. ساياسي ءبولىمى تىنتكەندە جانقالتامنان العان ەكى يۋاننان باسقا ءبىر ءتيىنىم جوقتىعىن ايتىپ ەدىم، تاعى ءتىنتتى. ىشقىرىم مەن شتانىمنىڭ اۋىنان دا، ۇلتاراعىمنىڭ استىنان دا ەشتەڭە تابا الماي تۇتىككەن ەسەپشى باسىن قاسىپ-قاسىپ جىبەرىپ، جۇگىرە جونەلدى باستىعىنا. جارىم ساعاتتان سوڭ قايتا جەتتى. «20 يۋان 22 ءتيىندى «كىشكەنە ۇلت» ادامى بولعاندىعىڭ ءۇشىن كەشىردىك، بۇل قامقورلىعىمىزدى ۇمىتپا!» دەپ كەلە ءتىستى قۇرساۋ سالدى قولىما. جان مىلتىقتى ءبىر مىقتىسىنا ايداتىپ، اقسۋ ساقشى باسقارماسىنا جونەلتتى.
ءداريادان موتورلى قايىقپەن وتكىزگەن ايداۋشىم قىزىلميا تامىرى تيەلگەن جۇك ماشيناسىنا جالىنىپ-جالبارىنىپ، تاۋداي جۇك ۇستىنە ارەڭ شىعاردى. ايتەۋىر ەڭ جاقسىسى، ءبىر قولىمدى بوساتىپ، قۇرساۋدىڭ ءبىر باسىن تەمىر ارقانعا قۇلىپتادى دا ءوزى كوز الماي قاراپ وتىردى.
اقسۋدىڭ جاڭا قالاسىنىڭ شەتىنە ىلىنە سالا ءتۇسىردى دە قۇرساۋدىڭ سول بوس باسىن ءوز قولىنا الىپ، جەتەكتەي جونەلدى مەنى. مالشا جەتەكتەپ ۇلكەن-ۇلكەن كوشەلەردى ايلاندىردى. ساقشى باسقارماسىنىڭ زالىنا كىرگەن سوڭ قۇرساۋىن قوس قولىما قايتا قۇلىپتاپ اقىردى ماعان. اياعىمدى قاعىپ تىك تۇرعىزىپ قويىپ، «ساياسي بولىمگە» كيىمىن تۇزەي بارىپ كىردى.
سويلەسكەن سايىن ورلەي شىققان ءبىر جۋان داۋىستى ەستىپ، ەسىككە جاقىنداي ءتۇستىم: «قامايتىن ورىن قالمادى، قايتارىپ اكەت ءوزىڭ!» دەگەنى انىق ەستىلدى. ءبىر-ەكى اياق دىبىسى ەسىككە قاراي بەتتەگەندە شەگىنىپ، الىستاپ بارىپ توقتادىم. ءسال ەڭكىشتەۋ كەلگەن ءىرى دەنەلى قارتاڭ سارى وفيتسەر ماعان انىقتاپ ۇڭىلە قارادى. مەن دە ءتۇر-تۇلعاسىنا قاراپ، جوعارىراق دارەجەلى، كونە حالىق ازاتتىق ارميا وفيتسەرى ەكەنىن بايقادىم. ماعان قاراپ-قاراپ الىپ، ايداپ كەلگەن وفيتسەرگە ءتۇيىلىپ، زەكىرە سويلەدى ول.
- قايمانا كەتىپ بارا جاتقان جولاۋشىنى ۇستاماڭدار دەپ نەشە ايتتىق ءبىز سەندەرگە؟... بۇدان ءۇش كۇن بۇرىن ەكەۋىن، الدىڭعى كۇنى ەكەۋىن، بۇگىن مىنانى ايداپ كەلىپسىڭدەر! ال، مۇنىڭ كيىمىنە، بۇل جاققا ءوزى ءوتىپ كەلە جاتقانىنا دا، دەنساۋلىعىنىڭ جوقتىعىنا دا قاراماي تۇتقىنداپ، كۋايزى[4] سالىپ اكەلىپ تۇرسىڭ!... وسىنداي ادام ولگەلى تۇرىپ، سەنەن قالاي قاشىپ قۇتىلماق؟... بىزدە مۇنداي ادامدى قامايتىن ورىن دا، اۋرۋحانا دا جوق، اكەت ءوزىڭ!... ۇقتىڭ با، قايت، اكەت!
ايداۋشىم ءۇزىل-كەسىل بۇيرىقتان ارتىنا لاجىسىز بۇرىلىپ، ماعان بەتتەگەندە باستىق تا شىققان ەسىگىنە بۇرىلدى.
- باۋگاۋ!- دەپ ىزەتپەن تىكتەلە قالدىم مەن. وفيتسەر قايتا بۇرىلىپ توقتادى. جاقىنداپ بارىپ، حانزۋشا ءالى دە وداعايلاۋ تىلىممەن بالدىرلاتا جونەلدىم. -مەن، شايار تارىم لاۋگاي مايدانىنىڭ اباقتىسىنان قاشىپ شىققانمىن! - قىس بويى سالىنعان قىسپاقتان قاجالىپ، كوگالا، قاراكوك بولىپ كەتكەن بىلەگىمدى اشىپ كورسەتە سويلەدىم. - وسىندا - ساقشى باسقارماسىنا ارىز ايتۋ ءۇشىن قاشقانمىن. مىنا كىسىلەر ۇستاپ، اۆتوموبيلمەن اكەلمەسە، جولدا ولەدى ەكەنمىن..
جۋان وفيتسەر ايداۋشىما «قۇرساۋىڭدى الىپ كەتە بەر!»- دەي سالا ءبىر ۇيعىردىڭ اتىن اتاپ شاقىردى. قۇرساۋدان بوساعان مەنى بولىمىنە كىرگىزىپ، ەسىك جاقتاعى ورىندىقتى نۇسقادى. شاقىرعان ۇيعىرى ءوز ءتىلماشى ەكەن. ول كىرىسىمەن مەنى ۇيعىرشا سويلۋىمە بۇيىردى.
- مەنى ءسوزىم ۇزاعىراق، ءسىزدىڭ جۇمىسىڭىز اسىعىس بولسا دا تولىق تىڭداۋىڭىزدى وتىنەمىن! سەبەبى، تارىم مايدانىندا مەنىمەن بايلانىستى ناحاق دەلومەن كوپ ادام قينالىپ ءولىم الدىندا جاتىر. كۇنىنە نەشە رەت ۇرىپ تالدىرىپ تىرىلتەدى. ەگەر اق-ناحاقتى ايىرۋ جونىنەن سىزدەردەن كومەك بولماسا، كوبىمىز ولەمىز!..
- ال، اسىقپاي انىقتاپ سويلەي بەر!- دەدى باستىق. -مەنىڭ مىندەتىم دە وسىنداي ءىس!
جاقىندا وسى باسقارمانىڭ قىزمەتىن اسكەري ورىن وتكىزىپ العانىن، بۇل مايور، ساياسي ءبولىم باستىعى بولىپ جاقىندا كەلگەنىن ەسكەرتە اۋداردى ءتىلماش. «تاجىريبەلى ءبىلىمدى ادام» دەدى سوڭىندا. پەيىلدەرىنە قاراپ قىسقاشا ءومىر بايانىم مەن ءوزىمنىڭ قاي جەردە نە قىزمەتتە بولعاندىعىمنان باستادىم ءسوزدى. ۇكىمەتتىڭ جوعارى ساياسي ورىندارىنا بايانداۋعا ءتيىستى بارلىق ارىزىمدى ءبىر جارىم ساعاتتا سويلەپ شىقتىم. ءار جەرىنەن ەستەلىك جازىپ وتىرعان باستىق دارەتكە بارىپ قايتىپ كەلىپ جاۋاپ بەردى. قالىڭ بۋرىل شاشتى باسىن سيپاپ، ماعان كۇلىمسىرەي قاراپ سويلەۋىنەن جاقسى لەپەس بايقادىم.
- سەنىڭ بۇل سويلەگەن احۋالىڭنىڭ بارىنە سەندىم!-دەدى ول الدىمەن. - ءبارى راس. جاسىرعان، ءيا بۇرمالاعان جەرىڭ جوق! سەن، ەسىڭ دۇرىس، اقىلىڭ تولىق قالپىنداعى ادام. ماقساتىڭ باسقا بولسا، بۇل جاققا قاشپايسىڭ. بۇرىن ءبىر رەت قاشقانىڭدى دا، جاعىراپيانى شەكارانى تولىق بىلەتىندىگىڭدى دە جاسىرماي ايتتىڭ. بۇل جاقتىڭ سوۆەت شاكاراسىنان قانشالىق الىس، جولدىڭ قانشالىق قيىن ەكەندىگىن بىلە تۇرا اقسۋعا قاشۋىڭ، ءسوزسىز، باسقارماعا ارىز ايتۋ ءۇشىن عانا قاشقاندىعىڭنىڭ فاكتى. وسىعان قاراپ كەسىپ ايتۋعا بولادى، سەندە اۋىر قىلمىس جوق. اۋىر قىلمىسى بار ادام ساقشىنىڭ وزىنە قاشپايدى. ەگەر جاڭىلىستان وتكىزگەن ماسەلەڭ بار بولعان كۇندە دە ءوزىڭ قورىقپايتىن جەڭىل ماسەلە. سوندىقتان، بىزدەن قامقورلىق كۇتىپ كەلگەنىڭ راس!... ەندى ءبىز سەنى ءوز ورنىڭا، ۇرماي-قيناماي، فاكت قويىپ قانا تەكسەرەتىن شارتپەن قايتارىپ بەرەمىز، بۇعان قالاي قارايسىڭ؟
- بۇل زاڭدى شارتىڭىزعا ول تەرگەۋشىلەردى كوندىرسەڭىز، ارينە رازىمىن!
- بار ماسەلەڭ بولسا، قايتىپ بارعان سوڭ تيتتەيىن دە جاسىرما، جوق ماسەلەنى مويىنداما!... بۇل جونىندە ءبىز ولارعا دا مىقتاپ تاپسىرامىز!..
وسى سوزبەن مەنى ارتىمنان مايدان كادرى كەلگەنشە جاتا تۇرۋ ءۇشىن وزدەرىنە قاراستى اباقتىعا وتكىزىپ بەردى. بىراق، بۇل اباقتىداعى ايقاي مەن ويباي ءتىپتى قاتتى ەكەن: جازالانعان قىلمىستاردىڭ كۇندىز-ءتۇنى زار قاعىپ، ۇزدىكسىز بەبەلەگەن داۋىستارى مەنى تاعى قورقىتتى. «باۋگاۋ ءدۇيجاڭ، مەن ناحاقپىن، ناحاقپىن!» دەپ ءتۇن بويى جالىنا بوزداعاندا ساي سۇيەگىمدى سىرقىراتادى. ال، بۇل اباقتىداعى اشارشىلىقتى الپىسىنشى جىلداعى لوپتان باسقا جەردەن كورمەپپىن... ەكى اپتا وتكەندە الدىڭعى جىلى ۇرىمجىدەن الىپ قايتقان ۇيعىر كادر تاعى كەلىپ شىعاردى بۇل اباقتىدان.
- مۇندا قاشىپ كەلگەنىڭ جاقسى بولىپتى!- دەدى ول بۇل جولى، قولىما شىنجىرلى قۇرساۋ سالا تۇرىپ كۇبىرلەدى. - بىراق، ۇستىڭنەن ءتۇسىپ جاتقان ماسەلە وتە اۋىر. قالاي دا جوق ماسەلەنى مويىنداما، بارىن بار، جوعىن جوق دەي بەر! - ساقشى باسقارماسىنىڭ ساياسي ءبولىمى بەرگەن پەشەتتى كونۆەرتتى جانقالتاسىنان الىپ، يشارامەن كورسەتتى دە ءوزىنىڭ قول سۋمكاسىنا سالدى.
مايدانعا جەڭىل «جيپ» ماشيناسىمەن الىپقايتتى. شايارعا توقسۋ قالاشىعىنان ايلانىپ وتەتىن تاس جول بويىنا ءار شاقىرىم سايىن بىردەن «ۇزىندى مۇناراسى» قالانعان ەكەن. قىزىل سىرمەن جازىلعان «ءۇزىندى» ۇستىندەگى قۇدىرەتتى ماۋ سۋرەتىنىڭ كوزى مەن مۇرىنى تۇگەل ويىلىپ ماسقارالانىپتى. ادامسىز يەندەگى قاعىر ءشول دالادا دا سولاي. شايارعا، ودان تارىم مايدانىنا دەيىنگى نەشە ءجۇز مۇنارادان كوزى مەن مۇرنى ساۋ بىردە-ءبىر سۋرەت كورمەي ءوتتىم. سونشالىق كوپ كۇش، شەبەرلىك، كوپ راسزوتپەن جاسالعان ۇگىت قۇرىلىسى سونشالىق قاھارلى نارازىلىقپەن ءوز ماقساتتارىنا قارسى ۇگىت قۇرالىنا اينالدىرىپتى. بۇل، حالىق جاعىنان باسىلعان لاعنات تاڭباسى ەكەندىگى كورىنىپ تۇر.
ارتقى ورىندىقتا ماعان قاتار وتىرعان ايداۋشىم ۇزاق جول بويىنا سوزىلعان سول ماسقارالىقتىڭ ەشقايسىسىنا قاراماي، كورمەگەنسىپ ءوتتى. جەتىسىمىزبەن مايدان شتابىنىڭ قاسىنداعى ءۇي قۇرىلىسى اتىرەتىنە اپارىپ، اياعىما كىسەن سالعىزعان سوڭ عانا ءتىل قاتتى: بۇل مايدانداعى ەشكىمگە «وسەك» تارقاتپاۋىمدى ءتۇيىلىپ تۇرىپ تاپسىردى دا لاۋگاي اتىرەتىنىڭ زىداۋيانىنا وتكىزىپ بەردى.
سودان باستاپ كىسەندى لاۋگايعا اينالا قالدىم. ايتەۋىر اتىلماي قالسام، بۇل دا جەڭىل سياقتى ءوز كوڭىلىمە. قارتاڭ ادامدارى كوبىرەك قايىرىمدى گرۋپپاعا قوسىلىپپىن. ماعان قاراعان كوزدەرى جاسقا تولا تايقايدى. «قىلمىسىمنىڭ اۋىرلىعىن» ءبارى بىلەدى ەكەن.
ءۇشىنشى كۇنى كىسەنمەن كىرپىش جيىپ جۇرگەنىمدە ەكى اسكەر كەلىپ ايداي جونەلدى. مايدان شتابىنىڭ كۇنشىعىس جاعىندا ءۇش كيلومەتردەي جەردەگى ەكىنشى ۇلكەن اتىرەتكە جاياۋ ايداپ اپاردى. مايداننىڭ تاس كىرپىشتەن سەگىز مەتر بيىكتىكتە جاساتقان بەرىك سەپىلدى تۇرمەسى وسىندا ەدى. مەنى دە وسىعان قامايتىن شىعار دەپ ويلاپ كەلىپ ەدىم. تەمىر قاقپاسىنا تاياپ قالعانىمدا بۇرا ايداپ اپارىپ ءبىر الاسا ۇيگە كىرگىزدى. ءبىزدىڭ ءىسىمىزدى تەرگەيتىن ورىن وسىندا ەكەن. بىلتىر مەنى قولعا العان ءتورت «اياز» تاعى دا قاتارىنان تۇكسيىپ وسىندا وتىر. كىسەنىمدى شالدىرلاتا كىرىپ، الدىلارىنا تۇرا قالدىم.
- سويلە!- زەكىرىپ قالدى كەكسە ۇيعىر تەرگەۋشى. ۇزىن بويلى جاس ۇيعىر ەكى حانزۋ تەرگەۋشىگە تىلماشتىق ىستەدى.
- ساۋچىڭساۋدىڭ قيناۋىنا شىداماي، اقسۋ ساقشى باسقارماسىنا قاشتىم!- دەدىم.
- قىلمىسىڭدى سويلە!
- مەندە قاشۋدان باسقا قىلمىس جوق. ۇرىمجىدەن قايتىپ كەلگەنىمنەن بەرى ساۋچىڭساۋدىڭ قاتال رەجيمىندە بولدىم. جان توزگىسىز سۋىقتا كولدەن شىقپاي قامىس وردىم. 64-جىلى الىنعان قالپاعىمدى ءوز قولىمەن قايتا كيگىزبەك بولىپ، ىڭعاي اۋىر جۇمىسقا قالپاقتىلارمەن بىرگە سالدى. سولارمەن بىرگە يدەيالىق دوكلات جازۋعا زورلاي بەرگەندىكتەن قالپاعىم بار بولسا فاكت كورسەتۋىن تالاپ ەتكەنمىن. مەنىڭ قىلمىسىم بولسا وسى ماسەلەدە عانا. باسقا ەشقانداي قاتەلىك وتكىزگەن ەمەسپىن! - بۇل جاۋابىما ىشەكتەرىن تارتا، ىشقىنا قاراستى ءتورت اياز.
- باسقا قىلمىسىڭ جوق پا؟- تورتەۋى وسى سۇراقتى حانزۋشا، ۇيعىرشا جارىسا كوتەردى.
- جوق!
- ەگەر بار بولىپ، الدىڭا جايىلا قالسا، قايتەيىك؟
- قىلمىسقا تاتىرلىق تيتتەي ماسەلەم بولسا، قولما-قول اتىلۋعا رازىمىن!
ءبىر-بىرىنە قاراسىپ الدى دا قايتا ويلانۋىمدى، ولىمگە اسىقپاۋىمدى بۇيىردى ايازدار. ماۋزىدۇڭنىڭ «مويىنداعانعا كەڭشىلىك، توڭمويىندىققا قاتالدىق» دەگەن ساياساتىن تالداپ ءبىر سىپىرا «تاربيە» ايتتى دا قىلمىسىمنىڭ الدەقاشان اشكەرەلەنىپ، فاكتى تولىقتانىپ بولعانىن، ءوز اۋزىممەن تاپسىرسام، جەڭىلدىك بەرۋ شاراسىن ويلاستىراتىندىعىن ءبىلدىردى.
- مەن، بىلتىر كۇزدە سىزدەر قولعا العاننان سوڭ اباقتىعا قاتىرعان مۇز ۇستىندە التى اي جاتىپ ويلانىپ، نە قىلمىس ىستەگەنىمدى تابا الماعانمىن. ونان سوڭ اقسۋعا قاشىپ بارا جاتىپ تا، ول جاقتىڭ ەكى اباقتىسىندا قىرىق كۇن جاتىپ تا ويلانىپ بولعانمىن. تيتتەي دە ماسەلە وتكىزبەگەندىگىمە سەنىمىم تولىق. قىلمىسىم تابىلسا كەڭشىلىك سۇرامايمىن، تاۋىپ مويىنداتىڭىزدار دا اتىڭىزدار!
- وسى سوزىڭدە تۇراسىڭ عوي؟... تۇراسىڭ عوي وسى سوزىڭدە؟
- البەتتە تۇرامىن دەپ سەرت ايتىپ تۇرمىن!
- تەگىندە ەسىڭدە بولسىن، ءبىز جانىمىزدان ءبىر تال ماتەريال قوسقانىمىز جوق، بارلىعى ءوز دوستارىڭنىڭ تاپسىرعان ماسەلەلەرى، سوندىقتان بۇل فاكتتەر ءسوزسىز كۇشكە يە!... وزىڭە جەڭىلدىك اپەرەتىنى، تەك وزدىگىڭنەن مويىنداپ سويلەپ بەرۋىڭ عانا! قۇتىلارلىق باسقاداي جولىڭ جوق!
- شىندىقتىڭ جولى كوپ! - ورشەلەنە ناقتاپ ايتتىم بۇل سەنىمىمدى.
- ولاي بولسا، ءما مىنانى وقىپ بەر، قالاي قۇتىلار ەكەن كورىپ الالىق! - كەلەسى جاسىرعان قالىڭ ماتەريال ىشىنەن ءۇش بەتتىك قاعازدى الىپ بەردى. ازۋىن باسىپ، تەز وقىپ شىقتى جاسى.
مەن ۇرىمجىدەن قايتىپ كەپ قامالىپ، سۋ باسقارۋ پۋنكتىنە شىققانىمنان سوڭ سۋ قۇرىلىسى اتىرەتىنەن التايلىق ەكى شىنسىڭنىڭ قاشىپ كەتكەنىن ەستىگەنمىن. سولاردىڭ قولعا تۇسكەنى دە ۇعىلدى بۇل ماتەريالدان. ءسوز الىسىنان قاپاستىڭ جازعان ماتەريالى ەكەندىگىن مولشەرلەدىم. ۇستىمىزدەن تۇسكەن زور ماسەلەنىڭ قالاي قۇرالعانىنان دەرەك بىلدىرە جازىپتى. «ماسەلە اشكەرلەۋشى كادرلارىمىزبەن بەلسەندىلەرىمىزدىڭ قويعان فاكتتەرى بويىنشا مويىندايمىن» دەپ باستاپتى مويىنداۋىن. بىزگە جابىسقاق دەلو بىلاي قۇرالىپتى:
58 جىلى كوكتوعايدا قوزعالعان كوتەرىلىسشىلەر جەڭىلەر شاعىندا «ءبىر تاۋدىڭ ۇڭگىرىنە 600 مىلتىق، ءتورت-بەس پۋلەمەت، وتىز اپتامات تىققان ەكەن». 68-جىلى وسى مايداننان التايعا قاشقان ەكى جىگىت سول قويمانى بىلەتىندىكتەرىن ايتقاندا بيعابىلدار، قايتكەندە دە سول قۇرالداردى وسىندا جەتكىزۋدى تاپسىرىپتى-مىس. «تاكلاماكاندا قۇمنان شىعىپ، قۇمعا كىرىپ جاتاتىن قىسقا بۇلاقتار بار. سونىڭ بىرىنە قىستا شىعىپ الىپ، سول قۇرالدارعا ماشىقتانامىز دا كۇن جىلىنىسىمەن كەلىپ، وسى مايداندى باسىپ الامىز. مۇنداي توعىز مىڭ لاۋگايدى ازات ەتىپ، ءبىر پولك اسكەردىڭ قۇرالىن تارتىپ الامىز. وسى مايداننىڭ وزىنەن-اق ءبىر دۆيزيالىق مىقتى شىنىققان جاۋىنگەر قۇرالادى. سونىمەن بارىپ ءۇرىمجىنى باسىپ الامىز!» دەپتى. التايعا قاشقان ەكى شىنسىڭ «سول قۇرالداردى تۇيە مەن ەسەكپەن بولسا دا» تاسىپ جەتكىزۋگە مىندەتتەلىپ، سول مىندەتپەن قاشىپتى-مىس.
بۇل ماتەريالدا جازىلعان «التى مىڭ ادامدىق، توڭكەرىسكە قارسى قۇرالدى زور ۇيىم» وسىلاي قۇرىلىپتى. ماعان وقىپ بەرگەن تەرگەۋشى، ماتەريالدى جازعان ادامنىڭ اتىن اتامادى.
- راس پا؟- دەپ اقىردى كەكسە تەرگەۋشى.
- وتىرىك!- مەن كىدىرمەي شورت قايىردىم جاۋابىن. - مۇلدە وتىرىك!
- مويىنداماعانىن كورىپ الارمىز، ەندى مىنانى وقىپ بەر! - ۇلكەن كىشى تەرگەۋشىگە تاعى ءبىر ماتەريال بەرىپ وقىتتى. بۇل دا «ورنىمەن»، «ۋاقىتىمەن» ءتوندىرىپ، وسى «فاكتتەردى» قۇراستىرىپ جازىپتى. «ۇيىم باستىقتارى» بۇل ماتەريالداردا مەن باستاتقان جيىرما شاقتى «ءاشاددي كەرى توڭكەرىسشى» ۇيعىر-قازاق بولىپ اشكەرەلەنىپتى. مۇندا ءتىپتى كەرى توڭكەرىستىك پروگرامما، ءتارتىپ-ەرەجە، ۇيىمنىڭ ءاربىر بولىمدەرىنىڭ باستىقتارىنا دەيىن اتتارى اتالىپ جزىلىپتى.
- بۇل دا وتىرىك پە؟- تەرگەۋشىلەردىڭ داۋىستارى ءتىپتى وكتەم شىقتى بۇل جولى.
- وتىرىك!... جالا!- دەپ مەن دە باقىرايدىم.
بىرىنەن-ءبىرى اششى داۋىستارمەن تاعى بىرنەشە ماتەريال وقىدى. مەن «فاكتتەرىنىڭ» دە، «ورىننىڭ» دا، «ۋاقىتىنىڭ» دا نىسپى وتىرىك ەكەندىگىن دالەلدەي بەردىم. ۇزىن-قىسقالى وتىز شاقتى ماتەريال وقىلعاندا كۇن باتۋعا ايلانعان ەكەن.
تەرگەۋشىلەر ۋداي ءزارلى «ناسيحاتپەن» ۋاعىزداپ-ۋاعىزداپ الىپ، ءۇي قۇرىلىس اتىرەتىنە قايتا ايداپ اپارىپ تاستاتتى دا، ەرتەڭىنە كىسەنىمدى شالدىرلاتىپ تاعى دا ايداتىپ اكەلدى. تاعى دا وقىدى ماتەريالدارىن... ءسويتىپ ءۇش كۇن ماتەريال وقىپ، قۋزاپ-قاعىستىرىپ، بىرەر سويلەمىنە دە مويىنداتا المادى. سەبەپتەرىن، قارسى فاكتتەرىن ايتىپ تويتارا بەردىم. ءتىپتى ءبىر سىپىراسىندا مەن ۇرىمجىگە قاشىپ بارىپ قامالىپ جاتقان ۋاقىتتارىمدا وسى مايداندا كەرى توڭكەرىستىك ۇيىم قۇرىپ جۇرگەن بولىپ جازىلىپپىن. ءتورت مىقتى تەرگەۋشى دە، ارينە مەن دە قىسىلىپ، تەر اعىزدىق. ولاردان مەنىڭ ارتىق قينالعان جەرىم، اياعىمدى كىسەن قاجاپ، قان سورعالاعانى بولدى.
- وسىنشالىق كوپ ادامنىڭ ءسوزى وتىرىك بولاتىنداي سەندە وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ ءوشى بار ما؟ سونى ايت ەندەشە!- دەپ زىقىنادى باس تەرگەۋشى.
- وسى ءبىر ءجۇز ءۇش ادامنىڭ مەندە ەشبىرىنىڭ ءوشى جوق. جازۋ پودچەركىنە، ءتىل ورامدارىنا قاراعاندا ءبارى تانىس دوستارىم!... ماعان ەشقايىسىنىڭ وزدىكتەرىنەن جالا جابۋلارى مۇمكىن ەمەس!
- ولاي بولسا بۇل ماتەريالداردىڭ ەشقايسىسىندا وتىرىك جوق!... سولاردىڭ ءبارىن شاقىرىپ اكەلىپ بەتتەستىرىپ، بەتىڭە تۇكىرتەمىز! تەرگەۋ بۇل ساتىعا جەتكەندە ساعان راقىم ەتۋدىڭ تيتتەي دە ورنى قالمادى!... شىدايمىسىڭ بەتتەسۋگە؟
- بەتتەستىرىڭىزدەر، نەعۇرلىم بەتتەستىرىڭىزدەر!... بەتكە تۇكىرۋشى كىم بولاتىنىن كورىڭىزدەر!
تەرگەۋشىلەر ءبىر-بىرىنە كۇبىرلەپ ىمداسقان سوڭ كىشى تەرگەۋشى شىعىپ كەتىپ ەدى. ماعان ۇلكەنى اقىرىپ، داۋالعا تەرىس قاراتىپ قويدى. ەسىك تابالدىرىعىنان بىرەۋدىڭ ىڭقىلداپ ارەڭ اتتاعانىن ەستىپ، جالت قارادىم. تورتەۋى بىردەي اقىرسا دا بەتتەسۋگە كىرگەن ۇزىن بويلى، ات جاقتى «ارۋاقتىڭ» ءوزىم اعا-اعالاپ سىيلايتىن تولەگەن دەگەن كىسى ەكەندىگىن تاني قايرىلدىم داۋالعا. (گومەنداڭ بريگاداسىنىڭ جوعارى ساياسي قىزمەتىندە بولىپ، 44-جىلى مەنىڭ تۇڭعىش جازعان درامامدى بەكىتىپ ساحناعا شىعارۋعا رۇقسات ەتكەن وسى كىسى بولاتىن). بۇرىن تۇك قالدىرمايتىن يەگى بۋرىل ساقالعا تولىپ، بەلۋارىنا تۇسكەن. كوز اياسى ۇراداي ويىلىپ، سۇيەكتەن باسقا ەشتەڭەسى قالماپتى. قاراشىعى قۇدىقتان كورىنگەندەي تىم تەرەڭنەن جىلتىرادى. بۇرىنعى كەلىسكەن بالۋان دەنەسى شىبىقتاي بۇراتىلىىپ ارەڭ كىردى ەسىكتەن. كىشى تەرگەۋشى وعان مەنىڭ سىرت جاعىما ورىندىق قويىپ، داۋالعا سۇيەپ وتىرعىزدى.
- بيعابىل، وزدىگىڭنەن مويىنداعانىڭ جاقسى!- دەدى باس تەرگەۋشى، مەنى وزىنە قاراتىپ الىپ، «ەڭ سوڭعى تاربيەسىن» بەردى. - از بولسىن، كوپ بولسىن، ءوزىڭ ايتقانىڭ عانا جەڭىلدىك اپەرەدى، سويلە!
- سويلەيتىن ەشقانداي ماسەلەم جوق!
- ولاي بولسا سەن سويلە، ءوز وبالى وزىنە!- باس تەرگەۋشى ستولدى شارت ەتكىزىپ، تولەگەنگە رەسمي بۇيىردى.
- ءبىر تال تەمەكى بەرىڭىزدەرشى!- دەپ قىرىلدادى تولەگەن. تۇتاتقان تەمەكى قولىنا تيىسىمەن وبىعا سورىپ الىپ، ءتۇتىنىن سوزا، كۇرسىنە ۇرلەگەنىن ەستىدىم. وسىلاي ءۇش رەت سورىپ، ءۇش رەت ۇرلەدى. «وسى وتىرىككە مويىنداي بەرۋدەن باسقا لاجىم قالمادى، باۋىر!» دەگەن شاعىم مەن كەرنەگەن قاسىرەتىن بىلدىرگەنى ەكەنىن ءتۇسىندىم. ءبىرازدان سوڭ ءوزى جازعان ماتەريالى بويىنشا باپتاپ سويلەي جونەلدى. بارلىق مويىنداعانىن ىرىكپەي توكتى ءسويتىپ. ءتورت تەرگەۋشى كوزدەرىنەن وت شاشا ءتوندى ماعان.
- سەن جاھيل، ەندى نە ايتاسىڭ بۇعان!... بۇل وتىرىك پە؟
- وتىرىك! وتىرىك بولعاندا دا قانىشەر جالا!- دەپ ايقايلاپ جىبەردىم دە «قۇتىرا» جونەلدىم. بۇل جەردە شەكسىز-زاڭسىز قۇتىرماسام مويىنداۋىمنان ءۇمىت كۇتىپ اۋرەلەي بەرەدى عوي. كىسەنىمدى شالدىرلاتىپ جالت قايرىلا ۇمتىلدىم توكەمە. جالعىز-اق اكەسىن تىلدەۋگە ءجۇزىم شىداماي، ۇيعىر تەرگەۋشىلەرىمنىڭ الدىندا تولەگەنگە راقىمسىز-ىمىراسىز كورىنۋىم ءۇشىن دە تۇپ-تۋرا قاتىنىن تىلدەۋىم ءجون كورىندى[5]. تۇفيت لاعىنات!... حوتىنىڭنى س... قاراقشى! ەندى گۇڭشانداڭ داۋىرىندە ىستىق قان ىشكىڭ كەلەدى مە! قايدان تاپتىڭ مۇنشالىق جالانى؟...
مەن تولەگەنگە قايرىلا قاراعاندا-اق ءتورت تەرگەۋشى تۇگەل كەلىپ، ارامىزعا تۇرا قالدى. «جاۋىما» الدە نەشە ۇمتىلىپ جەتە الماي الدەنەشە جۇدىرىقپەن تويتارىلدىم. تەرگەۋشىلەر كەۋدەمنەن تۇيگىلەپ قۇلاتا بەردى. كىسەنگە شالىنىپ جىعىلىپ، جەر تىرەي تۇرەگەلىپ ۇمتىلا بەردىم. تەرگەۋشىلەر قولىما قيناۋدىڭ تار قىسپاعىن سالدى. وسىنىسىنا دا قاراماي، اتىلا بەردىم «جاۋىما». قولىم بايلانسا دا وسى «اعانىڭ» تۇمسىعىنا ءبىر ءسۇزىپ، قانىن شاشپاي «كوڭىلىم كونشىر ەمەس». «جان جەرىنەن» تىلدەي بەردىم. تەكەشە تۇقىرىپ اتىلا بەردىم. قۇلاي بەردىم. تولەگەن ىزاسىز-ءزىلسىز قاراپ قويىپ كوز جاسىن مولتىلدەتە بەردى. مەنىڭ بۇل پوزيتسياما بارىنشا رازى بولعانداي. مەنىڭ مىنا «جىنىم» تۇرعاندا اعارىپ شىعاتىندىعىمىزعا سەنىم تاپقانداي، شىرايىنان ءۇمىت جىلتىراتا، سۇيىنە قاراپ قالىپتى.
مەنى ولتىرمەي مىنا قۇتىرىقتان تيا المايتىندىعىن بىلگەن تەرگەۋشىلەر كىشىسىنە ىم قاعىپ، قۇرىقتاي تولەگەندى قولتىقتاتىپ شىعارىپ جىبەردى. قالعان ۇشەۋى جۋان بىلەكتەرىن ەندى سىباندى. كوزدەرىنە قان تولىپ الىپتى.
- ءجا، جەتتى! توقتات!- دەپ اقىرىستى. - ءوزىڭ ءبىر اۋىز مويىندامايسىڭ، قويعان سونشالىق كوپ فاكتتىڭ ءبىرىن دە تانىمايسىڭ! بەتتەستىرۋگە اكەلگەن ءتىرى ايعاقتى ولتىرمەك بولاسىڭ! سونشالىق قايدان شىققان نەمەسىڭ سەن! قالشىلداپ، ساقىلداپ دۇرسە قويا بەردى ماعان. - سويلە جانىڭنىڭ بارىندا، مويىندايمىسىڭ جوق پا!...
- سىزدەرگە راقىمەت!- دەدىم مەن، قىسپاقتى قولىمدى قوسارىمەن تىك كوتەردىم. -ءۇش كۇننەن بەرى راسىندا دا ماعان كەڭشىلىك پوزيتسيا تۇتتىڭىزدار! مەنىڭ ءسوزىمنىڭ دە ءىسىمنىڭ دە بىتۋىنە ەندى بەس-اق مينۋت قالىپتى. سونىڭ ءتورت مينۋتىن وزىمە تاعى بەرىپ تىڭداڭىزدار، وسى ءتورت مينۋتتا ءبارىن سويلەپ بولامىن!... رۇقسات پا؟
تەرگەۋشىلەر ءبىر-بىرىنە قاراسىپ الىپ، يەك كوتەرىستى دە، ءتىلماش قايتىپ كىرىسىمەن سويلەي جونەلدىم.
- جاڭاعى تولەگەننىڭ بۇرىنعى دەنە قۇرىلىسىن سىزدەر دە بىلەسىزدەر. وسى فاكتسىماقتارىڭىزدى مويىنداعانشا نەشە ءولىپ-تىرىلگەنى كورىنىپ تۇرماي ما! مىنا تۇرمەلەرىڭىزدەگى ءجۇز نەشە زيالى وسى وتىرىك ماتەريالعا مويىنداۋعا وسىنشالىق ماجبۇرلەنگەن. ال، مەنىڭ دەنساۋلىق ءحالىم مىناۋ، ونشالىق قيناپ اۋرە بولماي-اق، ءبىر-ەكى شاپالاقپەن عانا مويىنداتا الاسىزدار! ەڭ اقىرعى تەرگەلۋشى - مەن ەكەنمىن. مەن مويىنداپ قول قويىپ بەرسەم بىتكەنى، قازىرگى مىنا وتكىر جاعدايدا اقسۋ ورتا سوتىنا بەكىتتىرە سالا سوت قۇراسىزدار. باس قىلمىستى دەپ اتالعان جيىرمامىز اتىلامىز. كىم بولعاندا وتىزىمىز مۇددەتسىزگە كەسىلەمىز. دەمەك، بۇل مويىنداتۋ، ەڭ از بولعاندا ەلۋ ادامنىڭ قانىمەن بىتەدى. بۇعان اسىقپاڭىزدار! مۇنشالىق زور دەلونى گۇڭشانداڭ قاشان بولسا دا قايتالاپ ءبىر تەكسەرمەي قويمايدى. ناحاقتىعىمىز سونشالىق انىق، قايتالاپ تەكسەرۋدە ءبىز ءسوزسىز اقتالامىز! بىراق، بىزگە «ءولىپ بولعان سوڭ ساياسي وقۋدىڭ قاجەتى جوق»، ءبارىبىر قايتا تىرىلمەيمىز عوي، سوندىقتان، وبالىمىزعا قالماي، وسى ءتىرى شاعىمىزدا جىڭىشكەلەپ تەكسەرىپ انىقتاۋلارىڭىزدى وتىنەمىن!
- «ەندى بىزگە دە بۇيرىق جۇرگىزبەكپىسىڭ!»، «كەرى توڭكەرىس باستىعى بولعان سوڭ بىزگە دە ۇكىمىم جۇرەر دەپ ويلاپ تۇرمىسىڭ!»، «قارا مۇنىڭ اسۋىن!» - دەسىپ تەرگەۋشىلەر دۇرىلدەي جونەلدى.
- مەن، بۇيرىق ەمەس، قويانداي بەيۋاز جانىمىزعا وبالدى ءىس ىستەمەۋلەرىڭىزدى سۇراپ تۇرمىن! ماسەلەن، «التايدان قۇرال الىپ كەلۋگە مىندەتتەلگەن» ەكى قاشقىن قولدارىڭىزدا ەكەن. سول ەكەۋىنىڭ ءبىرىن بولسا دا كىشكەنە ماشينالارىڭىزدىڭ قۇيرىعىنا بايلاپ، سول قۇرال بار دەگەن ۇڭگىرىنە اپارىڭىزدارشى!... جىڭىشكەلەپ تەكسەرۋ دەگەن وسى. سول جەردەن ەگەر ءبىر مىلتىق تابىلسا دا ءبىزدىڭ قىلمىسىمىز راس بولسىن!... 47-جىلدان بەرى ارميا باسىپ، نەشە جۇزدەگەن قاندى تەرگەۋ، قاھارلى تەكسەرۋ بولعان جەردەن، ەندى جيىرما نەشە جىل وتكەندە تىنتىلمەگەن ۇڭگىر قالدى، مىلتىق تابىلادى دەپ جىندى ادام ۇمىتتەنەت مە!...
- ەي جاھيل، ساعان جان كەرەك بولعاندا التايعا قاشقان سول ەكەۋىنە جان كەرەك ەمەس پە؟ قويىلعان قۇرال شىن بولماسا مويىنداي ما!
- اتىلىپ تەز ولە سالۋدان قيناۋلارىڭىز قيىن تيگەندىكتەن نىسپى وتىرىككە مويىنداعان! قينالۋعا شىداماي كوكي بەرگەن! نانباساڭىزدار سول ۇڭگىرىن، سول قۇرالىن تاپقىزىڭىزدارشى قانە!... بىزگە جابىسقان جالا وسى ەكەۋىنەن شىعىپتى. ءوز جاندارى ءۇشىن قۇراعان وسى وتىرىكتەرىنە ءبىر ءجۇز ءبىرىن مويىنداتىپسىزدار...
- ەي مالعۇن، ەندى ءبىزدى زورلاپ مويىنداتتى دەگەلى تۇرمىسىڭ؟
- سونى دەپ تۇرمىن. ول ەكەۋىن ءوز اتىرەتتەرىنىڭ اكتيۆتەرى نەشە ءولتىرىپ، نەشە ءتىرىلتىپ قيناپ مويىنداتقان. ولارعا جازدىرىپ العان وتىرىك ماتەريال ارقىلى باسقالارىن قيناپ مويىنداتقان. سونداي زاكازدى قيناۋ بولماسا، مىنا ءجۇز نەشە وتىرىك ماتەريالدىڭ ءسوزى بىردەي شىعۋى مۇمكىن ەمەس، بۇل لوگيكانى "مالعۇن" دا تۇسىنەدى!
- ەي، تارت ءتىلىڭدى، كىم مالعۇن؟
- مالعۇندىققا دا جاڭا مەنى سايلاعانسىز عوي، مەنەن باسقا كىم مالعۇن بولا الماق! مەن، سىزدەردەي زاڭ تەرگەۋشىلەرىنىڭ الدىندا تەرگەلگەندىگىمنەن عانا ءوز شىندىعىممەن جاۋاپ قايتارىپ تۇرىپپىن. ال، ول بەيشارالاردىڭ تەرگەۋشىلەرى، اتىرەتتەرىندەگى سودىرلاردىڭ جۇدىرىعى عانا بولعان. جاۋاپكەرلەردىڭ اۋىزدارىنا قاندى جۇدىرىق تىعىپ مويىنداتقان! سوندىقتان زاڭ تەرگەۋشىلەرى عىلىمي جولمەن جىڭىشكەلەپ قايتا تەكسەرىپ انىقتاۋعا بورىشتى! - وسىنى سويلەپ تۇرعانىمدا تەرگەۋشىلەر ءبىر-بىرىنە كوز استىمەن قاراعىشتاي بەردى. العاشقىدان بوساڭسىپ قالعاندىقتارىن بايقاپ، ءوز شىندىعىمدى تاعى ۇستەمەلەپ بايانداي ءتۇستىم. - ال، مەن، تىم بولماعاندا ءوزىمنىڭ ولەرىمدى بىلەتىن زيالىمىن. قيالي ەمەس - جىندى ەمەس، ەس-اقىلىم ءبۇپ-ءبۇتىن. تاۋدى مىنا جۇدىرىقتاي عانا باسىممەن ءسۇزىپ قۇلاتامىن دەيتىن اقىماقتىقتان اۋلاقپىن. جاڭكايشىنىڭ سەگىز ميلليون ارمياسىن جويعان گۇڭشانداڭدى وسىنداي بەس-التى اقساق-توقساق لاۋگايمەن قۇلاتامىن دەپ ۇمىتتەنەرمىن بە!... سوناۋ التايدا ون نەشە جىل بۇرىن كومىلگەن بەس-التى ءشيتى بار دەگەنگە سەنىپ، سولاردى الدىرىپ، وسى مايداندى، سونسوڭ ءۇرىمجىنى باسىپ الارمىن دەپ ۇمىتتەنەرمىن بە! مۇنداي قيالدىڭ تەك ءوزىمىزدى عانا قىرعىنداتاتىن جىندىنىڭ قيالى ەكەندىگىن تۇسىنبەيمىن بە!... وزىمە-ءوزىم ءولىم تىلەيمىن بە!...
- ەي، توقتات ءسوزدى!- دەپ اقىردى باس تەرگەۋشى. - تاستا بەتسىز جايىلدىعىڭدى!... شىق اۋىز ۇيگە، ويلان!
اۋىز ۇيگە شىعىپ، ەسىك سىرتىنان تىڭداپ تۇرا قالدىم. سوزدەرى ەستىلمەدى. ون مينۋتتاي كۇبىرلەسكەن سوڭ كىشى تەرگەۋشى شىعىپ، ايداۋشى اسكەرلەردى شاقىردى دا جاڭاعى «قۇتىرعانىمدا» قولىما سالىنعان شويىن قىسپاقتى الىپ قايتاردى.
ءۇي قۇرىلىسى اتىرەتىندە كىسەنمەن ىستەي بەردىم. مەنى تەرگەۋگە وسىدان سوڭ شاقىرمادى. تۇرمەدەگىلەردىڭ قايتا تەرگەلىپ جاتقانىن ەستىگەن قارت لاۋگايلار ماعان جالىناتىن بولدى: «سەنى ەندى تەرگەسە ايامايدى، وندايدا مويىنداي سال شىراعىم، ءبارىبىر مويىنداتپاي قويمايدى بۇلار، بەكەر قينالا بەرمەڭدەر!» دەسەدى. ءدال قازىر وزدەرىن شاقىرىپ الىپ، «وسى ۇيىمدا سەندەر دە بار ەكەنسىڭدەر!» دەسە، «يە، يە، بارمىز اعاتايلار، جازدىق - جاڭىلدىق!» دەپ الدىلارىنا تۇسە جونەلەتىندەي، سۋ جۇرەك بولىپ قالىپتى.
ۋاقىت وتكەن سايىن مەنىڭ جۇرەگىم بەركي ءتۇستى. ويتكەنى، قوس مۇيىزدەرىنىڭ ءبىرى تۇبىنەن قوپارىلىپ سىنىپ تۇسكەنى ەستىلدى: ليڭبياۋ سوۆەت وداعىنا قاشىپ، مۇڭعولياعا وتكەندە اەروپلانىنا قۋعىنشى وق ءتيىپ ورتەنىپ، بالا-شاعاسىمەن كۇيرەپ ءتۇسىپتى. «ۇلى ۇستازىن» شەكسىز قولپاشتاپ-قورعاپ، ناقتىلى قۇدايعا اينالدىرعان سول ەدى عوي...
بىراق، قۇداي بولعان زات ءوزىنىڭ ارقا تىرەگى تۇگىل، وتىرعان التىن تاعىن جۇتىپ السا دا ءمىز باقپايدى ەكەن، سىڭار ءمۇيىزىن ءتىپتى كۇشەپ شايقاعانى ەستىلدى سوڭىنان. قارا قۇيىن ۇدەي ءتۇستى. «قۇتىرعان قۇدايدىڭ» ىسىنە ەندى كىم داۋ ايتپاق. مانساپقا كىم تالاسا الماق ونىمەن!... وكپەمىزدى قورقىنىش جەلى قايتا كەۋلەدى. سول كوزبەن قىستى اۋىر كىسەنمەن اربا سۇيرەپ، دامىلسىز توپىراق تاسىپ وتكىزدىم.
ماعان ءبىر كەلمەي، جۇرەگىمدى قىس بويى سۇراقسىز-جاۋاپسىز قىسقان تەرگەۋ قاتەرى اپرەل تۋىپ، كۇن جىلىنا كەلە ىدىراي قالعانداي بولدى ءبىر كۇنى: ءۇي قۇرىلىسى اتىرەتىنىڭ كادرى ءدۇيجاڭى اربا سۇيرەپ كىرپىش تاسىپ جۇرگەن مەنى تەمىرشى دۇكەنىنە شاقىردى دا كىسەنىمدى الدىردى.
- مىنا تراكتور قازىر سۋ قويماسىنا جۇرەدى. وسىعان ءتۇسىپ، ءوز اتىرەتىڭە قايت!- دەدى جالعىز-اق.
- مەنىڭ ماسەلەم تەرگەلىپ بولعان جوق قوي؟
- تەرگەلىپ بولماي سەنى قويا بەرە سالۋدان مەن دە قورقام، حا-حا-حا-ھا-ھا... ا... مەن قايت دەۋدەن قورىقپاعان سوڭ سەن دە قورىقپاي قايتا بەر!
جاقىننان تىڭداپ تۇرعان قۇرىلىسشى لاۋگايلار دۋ كۇلدى. «ءسوزسىز اتىلاتىن باس كەرى توڭكەرىسشىنىڭ» مىنا قۇتىلىسىنا، ءۇي قالاپ جاتقان ۇستالار دا اڭىرىسا قالىپتى. مەن دۇيجاڭعا قاراپ ءوتىنىش ايتتىم.
ەگەر ءبىزدىڭ ناحاقتىعىمىز انىقتالعان بولسا، مايدان باسشىلىعىنا مەنىڭ ارىزىم بار، ۋاڭ ءدۇيجاڭ. وسىندا قالا تۇرايىن. ساۋچىڭساۋ تۇرعاندا ول اتىرەتكە قايتپايمىن!
- ساۋچىڭساۋ؟.. ساۋچىڭساۋدى ەندى ول اتىرەتتەن ىزدەپ تە تابا المايسىڭ، حا-حا-حا-ھا...ا.. قايتا بەر، بارعاندا ەستيسىڭ، ارىزىڭ سول جەردەن دە جەتەدى!
نە بولعانىن ۇقپاسام دا تراكتور كابيناسىنا كىرىپ تىرقىلداتا جونەلدىم. قارقىلداپ كۇلە قول بۇلعاپ كادرلار قالدى. تراكتورمەن بىرگە جاڭا ءۇيلى قىسقا كوشەدە، جولدىڭ ەكى شەتىندەگى جيدە، تەرەكتەردە كۇلگەندەي. ەڭ بيىكتەن جارقىراعان كۇن عانا باجىرايا-اڭىرا قارايدى.
ازات بولعان جايىمدى حانزۋمەن ورىس اراسىندا تۋىلعان شوفەر شىنسىڭ ءتۇسىندىردى.
بىلتىر كۇزدەگى ءتورت كۇندىك تەرگەۋدەن سوڭ، مەنىڭ جاۋابىم ۇستىنەن ۇلكەن تالقى جۇرگىزىلىپتى دە بۇرىنعى مويىنداعان جاۋاپكەرلەردى قايتادان تەكسەرۋگە ۇيعارىلىپتى. ءىستى ەڭ باسىنان - التايلىق ەكى قاشقىننان قايتا باستاپتى ءسويتىپ. ول ەكەۋى قايتا تەرگەلۋدەن ازاردا-بەزەر بولىپتى: «ءبىز ءوزىمىزدىڭ بالا-شاعامىزدى كورۋ ءۇشىن عانا قاشقاندىعىمىزدى ايتساق، كادرلارىمىز باستاپ، اكتيۆتەرىمىز قوستاپ، «سەندەردى بيعابىل توتەنشە مىندەتپەن جىبەرگەنىن بىلمەيمىز بە!... سەندەر دە 58-جىلعى كوتەرىلىستەن قالعان تىعىندى قۇرال بارىن بىلمەيمىز بە!.. قانە، ونى جوققا شىعارىپ كورىڭدەرشى قانە!»- دەپ تەپكىلەپ ولتىرەتىن بولعان سوڭ ايتقاندارىنا مويىنداي بەرگەنبىز. ەگەر ەندى تاعى دا شىندىعىمىزدى ايتساق، تاعى دا قاسقىرشا تالايتىن بولساڭىزدار اتىلعانىمىزشا قينالماي تۇرالىق، سول مويىنداعانىمىز، مويىنداعان!» دەپ، قايتا جاۋاپ بەرۋدەن مۇلدە باس تارتىپتى.
كوتەرەم، ساڭىراۋ، اقساق، شولاق بولىپ قالعان باسقا جاۋاپكەرلەر دە تۇگەل سونى ايتىپتى. «ەگەر قيناماي تەكسەرسەڭىزدەر بۇرىنعى مويىنداعان فاكتتەرىمىز مۇلدە وتىرىك. ولەر حالگە جەتكەندە كۇن جارىعىن ءبىر ساعات بولسا دا كورە تۇرايىق دەپ، نە دەسە سوعان مويىنداي بەرگەنبىز. تاعى دا قينايتىن بولساڭىزدار، سول جالاعا تاعى دا قول قويا سالامىز. ولاي قينالۋدان سوتتا اتىلىپ ولگەنىمىز مىڭ ەسە جەڭىل!» دەسىپتى.
ءتورت اياز ون اياز بولىپ امالداپ، قانشالىق ۇسكىرىپ، قانشالىق ىسقىرسا دا ءجۇز نەشە ارۋاقتان وسىدان باسقا شىندىق شىقپاپتى. قايتا تەكسەرىلگەن جارىم جىلدا وزدەرىنىڭ جارتىكەش قىلمىستارىنان دا ءنار تارتىرماي قويىپتى.
شوفەر ساۋچىڭساۋدىڭ قۇلاعان جايىن دا ايتتى: ول تۇپ-تۋرا ارعىماق بوز بايتالدىڭ ۇستىنەن تىم بيىكتەن ۇشىپ كەتىپتى. باسقا ءبىر ورىندا قاتال تەرگەۋدە جاتىر ەكەن...
ساۋچىڭساۋدان ازات بولعانىمدى ەندى ءتۇسىنىپ، سۋ باسقارۋ پۋنكتىنە قۋانا جەتكەنىمدە الدىمنان شىعا كەلگەن لەتچيك دوستىممەن قۇشاقتاسا ءتۇستىم. سۇيەگى عانا قالعان ارقاما قاعىپ، كۇشتى قولىمەن كۇرس-كۇرس ۇرا بەردى ول.
مەنەن ءۇش اي كەيىن بوساعان اعا-باۋىرلارىم دا ارسيعان ارقاما وسىلاي كۇرسىلدەتىپ قۇشاقتاستى. ولاردىڭ كوبى وكسىپ، قۋانىش جاستارىن توگە، شاعىنا قۇشاقتاستى. ەش ءبىرى قالپاق كيمەي قۇتىلىپتى.
دانىشپان تەرگەۋشىم، ماعان قىلمىس-قىلمىس دەپ قىلقىڭداي بەرۋىڭىزدەن حانىمىڭىز قىلمىسقا جەرىك بولىپ قالعان با دەپ تاڭىرقاي بەرۋشى ەدىم. بۇل جارىقتىقتىڭ قاسيەتىن الميساقتان بەرى بىلەدى ەكەنسىز. قىلمىس دەگەن قاشان دا قۇدايى يىگەن شاراپاتتى جەردەن شىعاتىن كيەلى ءونىم ەكەن عوي. بۇرىن كوبىنەسە ءمانساپتى، داۋلەتتى، اۋليە-ماشايىق شاڭىراقتارىنان عانا مۇڭكۋشى ەدى. بۇگىن قۇقىعى جوعارى «داناقور كوممۋنيزمشىلەردىڭ» شاڭىراقتارىنان بۋداقتاي باستادى. سامارودني ساپ قىلمىسقا ليڭفۋجۋشي مەن ساۋ زىداۋياندارىڭىزدىڭ باسقان ىزدەرى مەن كىرگەن ىندەرىنەن-اق قارىق بولعان شىعارسىز. دەمەك قىلمىستىڭ داۋلەت قۇسى ەندى سىزدەردىڭ باستارىڭىزعا قوندى دەگەن ءسوز. دەڭىزدىڭ سازدىقتان سۋ ەمگەنىندەي قاسقىردىڭ قوياننان كۇنا ىزدەگەنىندەي بەيۋاز بىزدەن ەمىنىپ-سۇرانا بەرگەنشە مول قىلمىسىڭىزدان ەندىلىكتە ءوزىڭىزدىڭ زەكەت بەرگەنىڭىز دۇرىس شىعار!
بەسىنشى كىتاپتىڭ سوڭى.
[1] ماۋزىدۇڭ سوزدەرىنەن ءۇزىندى جازۋعا تسەمەنتپەن قاتىرىلعان كەڭ تاقتالى مۇنارا.
[2] كەلار - تاكلاماكاندا جاسايتىن كەسەرتكى تەكتەس جانۋار. جالپاق باس، ۇلكەنى 30-40 سانتيمەتر. ءوسىپ بولعاننىڭ قۇيرىعى ەكى ايرىق بولىپ كەتەدى. ادام ەتىنە ءتىسى تيسە ايرىلمايتىن اسا جايىل، ۋلى جانۋار. تەك ۇستىنەن وت، ءيا تەمىر قىزۋىن وتكىزىپ باسقاندا عانا قويا بەرەدى. دەنەدە ءتىس قالسا قاتەرلى ەكەن.
[3] ءزانجۋ (حانزۋشا) - توقتا، تاپجىلما.
[4] كۋايزى (حانزۋشا) - قىسپاق، قۇرساۋ.
[5] ۇيعىر حالقىنىڭ ەڭ اۋىر سانايتىن ياناتى - ايەلىن تىلدەۋ.
