Stalin - búqaralyq aqparat qúraldarynda kóp aitylghan tarihy túlghanyng aty. Ol el esinde mif jasaushy, adamdardyng sanasyn adastyrghan alayaq, sonday-aq, jenimpaz retinde qaldy. Endeshe kósemdik әri qanpezerlik bir boyyna jinalghan Stalinning sayasy rejiymi neni maqsat etti? Jik-jikke bólip qarap kóreyik.

Birinshiden, «Stalinizm» termiyni ghylymy әdebiyette qoldanylmaydy. Búl termin naqty sayasy qozghalystardy – «kommunizm», «marksizm», «leninizm» jәne t.b. bildiretin úghymdarmen jalghan assosiasiyalardy tughyzady. Stalinning sayasy rejiymi shyn mәninde bolsheviktik iydeologiyagha absurdtyq elikteuden tughan iydeologiyasyzdandyrylghan diktatura boldy. «Stalinizm» eshqashan birtútas iydeologiyalyq tútastyqty qúrghan joq. Tek Stalin «erekshe» memlekettik rejiymi arqyly este qaldy.

Ekinshiden, Stalin ózi qúrghan sayasy rejimdi basqara otyryp, eshqanday iydeologiyalyq oilardy basshylyqqa alghan joq. Stalin óte әkki әri júmbaq adam bolghan. Sondyqtan onyng maqsatyn, josparlaryn, olardy jýzege asyru әdisterin adam týsinip bolmaytyn. Onyng iydeologiyasy jattandy, ýnemi ózgerip otyratyn kliyshelerding jiyntyghy ispettes. Ol eshqashan partiyada talqylanbaytyn. Sebebi, talqylaugha bolmaytyn tek moyynsúnugha bolatyn iydeologiya edi.

Ýshinshiden, Stalinning kezindegi auylsharuashylyghyn újymdastyru isi sharualardyng enbek ónimdiligin kóterudi maqsat etken joq.

1920-shy jyldardaghy sanauly kolhozdar men sovhozdarda ekonomikalyq ósim bolghan joq. 1929 jyldary tipti, qúldyrap ketti. Kýshtep újymdastyrudyng negizgi maqsaty – auyl halqynyng barlyq mýlkin Sayasy buro tartyp alyp, sharualardyng esil enbegin paydalanudyng eng qarapayym jolyn jasau edi. Kolhozgha qaraghanda jeke sharuanyng ónim shygharghany әldeqayda jemisti boldy jәne óndirilgen ónim memleketke emes sharuanyng ózine tiyisili bolatyn, sondyqtan ýkimet újymdastyrudy bastady. Sebebi, Memleketting újymdastyrugha deyin halyqtan alynatyn azdaghan salyqqa qanaghat etuine tura keldi.

Tórtinshiden, Stalindik industriyalandyrudyng Kenes ekonomikasyn kóteretin maqsaty bolghan joq. Kerisinshe, industriyalandyrudy josparlau azamattyq ekonomikany, shaghyn ónerkәsipti (ol halyqty ómir sýruge qajetti barlyq tauarlarmen – azyq-týlikpen, kiyim-keshekpen, ayaq kiyimmen, túrmystyq zattarmen qamtamasyz etetin), sauda, jeke qyzmet kórsetu jәne oiyn-sauyq infraqúrylymyn joydy.

Stalindik industriyalandyrudyng birden-bir maqsaty elding barlyq materialdyq resurstaryn KSRO-da әskery jәne auyr ónerkәsipti salugha júmsau boldy. Sonyng saldarynan halyqtyng ómir sýru dengeyi qatty tómendedi. Alghashqy eki besjyldyqta salynghan ónerkәsip oryndary halyqtyng súranysyn qanaghattandyru ýshin emes, tek әskery maqsatqa arnalghan edi.

Besinshiden, Stalindik ekonomika – mobilizasiyalyq ekonomika boldy.

Búl degenimiz - beybit zamanda  ónerkәsipting qaru-jaraq shygharugha, armiyany jabdyqtaugha barynsha baghyttalghanyn bildiredi. KSRO ekonomikasynyng barlyq salalary osy maqsatta júmys istedi. Adamnyng ómir sýruine qajetti barlyq zattar – tamaq, kiyim-keshek, baspana, medisinalyq kómek barynsha ýnemdeldi. Tapshylyq boldy. 1939 jyly Germaniyamen pakti jasasqangha deyin jәne dýniyejýzilik soghys bastalghangha deyin KSRO-gha qarsy agressiya jasay alatyn syrtqy jaulary bolghan joq. Sol kezdegi stalindik әskery josparlau kenestik agressiyanyng yqtimal qúrbandaryn «yqtimal qarsylastar» dep sanady.

Altynshydan, Stalinning syrtqy jәne ishki sayasaty syrtqy ekspansiyagha arnaldy.

1930 jyldardyng basynda KSRO-nyng barlyq batys kórshileri (olardy qoldaytyn Angliya men Fransiya da bar) «yqtimal qarsylastar», yaghny kenestik agressiyanyng alghashqy obektileri retinde tizimge kirdi. 1935 jyldan bastap Stalin Gitlerge qarsy jyljy bastady. Nәtiyjesinde 1939 jylghy KSRO men Gemaniyanyng arasynda pakt jasalyp, Stalin men Gitler Europany bólip alghysy kelip Ekinshi dýniyejýzilik soghysty bastady. Osy sәtten bastap kenestik әskery josparlaudyng maqsaty Germaniyamen soghysu boldy. Gitlerding jenilisi Stalinge Batys Europagha jol ashty. Soghys bitken song da Stalinning syrtqy sayasy maqsattary ózgergen joq. Ekinshi dýniyejýzilik soghys ayaqtalghannan keyin KSRO-da jana dýniyejýzilik yadrolyq soghysqa qyzu dayyndyq bastaldy. Ol resmy týrde 1991 jyly KSRO ydyraghangha deyin jalghasty.

Jetinshiden, Stalin zamanynda ziyalylar jappay qughyn-sýrginge úshyrady.

Kenes ókimetining sayasy qarsylastary men ishki partiyalyq oppozisiya stalindik qughyn-sýrgin qúrbandarynyng az ghana bóligi edi. 1929 jyldan bastap әrtýrli jolmen qughyn-sýrginge úshyraghandar sany qarqyndy ósti. Búl birinshi besjyldyqtyng obektilerin salu ýshin adamdardy júmys kýshi retinde shóleyt jerlerde ornalasqan óndiris oryndaryna kýshpen tartumen baylanysty edi. Etnikalyq deportasiyalardyng kómegimen Stalin ózining «geosayasy mәselelerin» sheshti.

Segizinshiden, Stalin qúrghan memleket-qúqyqtan júrday memleket. Stalindik KSRO-da ýkimet mýddelerinen tәuelsiz «әdilet» úghymy bolghan joq. Zang partiyanyng josparlaryna qyzmet etti jәne josparlar ózgergen sayyn zang da ózgerip otyrdy. Tergeu adamnyng kinәsin anyqtamaytyn. Sot sheshimderi partiya basshylyghynyng mýddesi men núsqauymen shygharyldy. Jana repressiyalyq zandardy qabyldandy. Gitlerlik Germaniya Stalindik KSRO-gha qaraghanda әldeqayda joghary qúqyqtyq memleket boldy. Gitlerlik Germaniyada da demokratiyagha qarsy zandar qabyldandy, biraq biylikke qarsy әreket jasady dep kýdikke ilingen azamattyng kinәsi tolyq tekserildi. Eger kýdik rastalmasa, kýdikti bosatyldy. Gitlerlik Germaniyadaghy sot pen polisiya partiyalyq organdardan belgili bir avtonomiyany saqtap qaldy, Stalindik KSRO-da búl atymen bolghan joq.

Stalindik KSRO-daghy biylik Kenes Odaghyn totalitarlyq lagerge ainaldyrghan, halqyn kommunistik ótirikke toydyrghan ekijýzdi demagogtartardyng qolynda boldy.

Kerimsal Júbatqanov

Abai.kz