ستالين - بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا كوپ ايتىلعان تاريحي تۇلعانىڭ اتى. ول ەل ەسىندە ميف جاساۋشى، ادامداردىڭ ساناسىن اداستىرعان الاياق، سونداي-اق، جەڭىمپاز رەتىندە قالدى. ەندەشە كوسەمدىك ءارى قانپەزەرلىك ءبىر بويىنا جينالعان ءستاليننىڭ ساياسي رەجيمى نەنى ماقسات ەتتى؟ جىك-جىككە ءبولىپ قاراپ كورەيىك.

بىرىنشىدەن، «ستالينيزم» تەرمينى عىلىمي ادەبيەتتە قولدانىلمايدى. بۇل تەرمين ناقتى ساياسي قوزعالىستاردى – «كوممۋنيزم»، «ماركسيزم»، «لەنينيزم» جانە ت.ب. بىلدىرەتىن ۇعىمدارمەن جالعان اسسوتسياتسيالاردى تۋعىزادى. ءستاليننىڭ ساياسي رەجيمى شىن مانىندە بولشەۆيكتىك يدەولوگياعا ابسۋردتىق ەلىكتەۋدەن تۋعان يدەولوگياسىزداندىرىلعان ديكتاتۋرا بولدى. «ستالينيزم» ەشقاشان ءبىرتۇتاس يدەولوگيالىق تۇتاستىقتى قۇرعان جوق. تەك ستالين «ەرەكشە» مەملەكەتتىك رەجيمى ارقىلى ەستە قالدى.

ەكىنشىدەن، ستالين ءوزى قۇرعان ساياسي رەجيمدى باسقارا وتىرىپ، ەشقانداي يدەولوگيالىق ويلاردى باسشىلىققا العان جوق. ستالين وتە اككى ءارى جۇمباق ادام بولعان. سوندىقتان ونىڭ ماقساتىن، جوسپارلارىن، ولاردى جۇزەگە اسىرۋ ادىستەرىن ادام ءتۇسىنىپ بولمايتىن. ونىڭ يدەولوگياسى جاتتاندى، ۇنەمى وزگەرىپ وتىراتىن كليشەلەردىڭ جيىنتىعى ىسپەتتەس. ول ەشقاشان پارتيادا تالقىلانبايتىن. سەبەبى، تالقىلاۋعا بولمايتىن تەك مويىنسۇنۋعا بولاتىن يدەولوگيا ەدى.

ۇشىنشىدەن، ءستاليننىڭ كەزىندەگى اۋىلشارۋاشىلىعىن ۇجىمداستىرۋ ءىسى شارۋالاردىڭ ەڭبەك ونىمدىلىگىن كوتەرۋدى ماقسات ەتكەن جوق.

1920-شى جىلدارداعى ساناۋلى كولحوزدار مەن سوۆحوزداردا ەكونوميكالىق ءوسىم بولعان جوق. 1929 جىلدارى ءتىپتى، قۇلدىراپ كەتتى. كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى – اۋىل حالقىنىڭ بارلىق مۇلكىن ساياسي بيۋرو تارتىپ الىپ، شارۋالاردىڭ ەسىل ەڭبەگىن پايدالانۋدىڭ ەڭ قاراپايىم جولىن جاساۋ ەدى. كولحوزعا قاراعاندا جەكە شارۋانىڭ ءونىم شىعارعانى الدەقايدا جەمىستى بولدى جانە وندىرىلگەن ءونىم مەملەكەتكە ەمەس شارۋانىڭ وزىنە ءتيىسىلى بولاتىن، سوندىقتان ۇكىمەت ۇجىمداستىرۋدى باستادى. سەبەبى، مەملەكەتتىڭ ۇجىمداستىرۋعا دەيىن حالىقتان الىناتىن ازداعان سالىققا قاناعات ەتۋىنە تۋرا كەلدى.

تورتىنشىدەن، ستاليندىك يندۋستريالاندىرۋدىڭ كەڭەس ەكونوميكاسىن كوتەرەتىن ماقساتى بولعان جوق. كەرىسىنشە، يندۋستريالاندىرۋدى جوسپارلاۋ ازاماتتىق ەكونوميكانى، شاعىن ونەركاسىپتى (ول حالىقتى ءومىر سۇرۋگە قاجەتتى بارلىق تاۋارلارمەن – ازىق-تۇلىكپەن، كيىم-كەشەكپەن، اياق كيىممەن، تۇرمىستىق زاتتارمەن قامتاماسىز ەتەتىن), ساۋدا، جەكە قىزمەت كورسەتۋ جانە ويىن-ساۋىق ينفراقۇرىلىمىن جويدى.

ستاليندىك يندۋستريالاندىرۋدىڭ بىردەن-ءبىر ماقساتى ەلدىڭ بارلىق ماتەريالدىق رەسۋرستارىن كسرو-دا اسكەري جانە اۋىر ونەركاسىپتى سالۋعا جۇمساۋ بولدى. سونىڭ سالدارىنان حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى قاتتى تومەندەدى. العاشقى ەكى بەسجىلدىقتا سالىنعان ونەركاسىپ ورىندارى حالىقتىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن ەمەس، تەك اسكەري ماقساتقا ارنالعان ەدى.

بەسىنشىدەن، ستاليندىك ەكونوميكا – موبيليزاتسيالىق ەكونوميكا بولدى.

بۇل دەگەنىمىز - بەيبىت زاماندا  ونەركاسىپتىڭ قارۋ-جاراق شىعارۋعا، ارميانى جابدىقتاۋعا بارىنشا باعىتتالعانىن بىلدىرەدى. كسرو ەكونوميكاسىنىڭ بارلىق سالالارى وسى ماقساتتا جۇمىس ىستەدى. ادامنىڭ ءومىر سۇرۋىنە قاجەتتى بارلىق زاتتار – تاماق، كيىم-كەشەك، باسپانا، مەديتسينالىق كومەك بارىنشا ۇنەمدەلدى. تاپشىلىق بولدى. 1939 جىلى گەرمانيامەن پاكتى جاساسقانعا دەيىن جانە دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعانعا دەيىن كسرو-عا قارسى اگرەسسيا جاساي الاتىن سىرتقى جاۋلارى بولعان جوق. سول كەزدەگى ستاليندىك اسكەري جوسپارلاۋ كەڭەستىك اگرەسسيانىڭ ىقتيمال قۇرباندارىن «ىقتيمال قارسىلاستار» دەپ سانادى.

التىنشىدان، ءستاليننىڭ سىرتقى جانە ىشكى ساياساتى سىرتقى ەكسپانسياعا ارنالدى.

1930 جىلداردىڭ باسىندا كسرو-نىڭ بارلىق باتىس كورشىلەرى (ولاردى قولدايتىن انگليا مەن فرانتسيا دا بار) «ىقتيمال قارسىلاستار»، ياعني كەڭەستىك اگرەسسيانىڭ العاشقى وبەكتىلەرى رەتىندە تىزىمگە كىردى. 1935 جىلدان باستاپ ستالين گيتلەرگە قارسى جىلجي باستادى. ناتيجەسىندە 1939 جىلعى كسرو مەن گەمانيانىڭ اراسىندا پاكت جاسالىپ، ستالين مەن گيتلەر ەۋروپانى ءبولىپ العىسى كەلىپ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى باستادى. وسى ساتتەن باستاپ كەڭەستىك اسكەري جوسپارلاۋدىڭ ماقساتى گەرمانيامەن سوعىسۋ بولدى. گيتلەردىڭ جەڭىلىسى ستالينگە باتىس ەۋروپاعا جول اشتى. سوعىس بىتكەن سوڭ دا ءستاليننىڭ سىرتقى ساياسي ماقساتتارى وزگەرگەن جوق. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالعاننان كەيىن كسرو-دا جاڭا دۇنيەجۇزىلىك يادرولىق سوعىسقا قىزۋ دايىندىق باستالدى. ول رەسمي تۇردە 1991 جىلى كسرو ىدىراعانعا دەيىن جالعاستى.

جەتىنشىدەن، ستالين زامانىندا زيالىلار جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى.

كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياسي قارسىلاستارى مەن ىشكى پارتيالىق وپپوزيتسيا ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ از عانا بولىگى ەدى. 1929 جىلدان باستاپ ءارتۇرلى جولمەن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندار سانى قارقىندى ءوستى. بۇل ءبىرىنشى بەسجىلدىقتىڭ وبەكتىلەرىن سالۋ ءۇشىن ادامداردى جۇمىس كۇشى رەتىندە شولەيت جەرلەردە ورنالاسقان ءوندىرىس ورىندارىنا كۇشپەن تارتۋمەن بايلانىستى ەدى. ەتنيكالىق دەپورتاتسيالاردىڭ كومەگىمەن ستالين ءوزىنىڭ «گەوساياسي ماسەلەلەرىن» شەشتى.

سەگىزىنشىدەن، ستالين قۇرعان مەملەكەت-قۇقىقتان جۇرداي مەملەكەت. ستاليندىك كسرو-دا ۇكىمەت مۇددەلەرىنەن تاۋەلسىز «ادىلەت» ۇعىمى بولعان جوق. زاڭ پارتيانىڭ جوسپارلارىنا قىزمەت ەتتى جانە جوسپارلار وزگەرگەن سايىن زاڭ دا وزگەرىپ وتىردى. تەرگەۋ ادامنىڭ كىناسىن انىقتامايتىن. سوت شەشىمدەرى پارتيا باسشىلىعىنىڭ مۇددەسى مەن نۇسقاۋىمەن شىعارىلدى. جاڭا رەپرەسسيالىق زاڭداردى قابىلداندى. گيتلەرلىك گەرمانيا ستاليندىك كسرو-عا قاراعاندا الدەقايدا جوعارى قۇقىقتىق مەملەكەت بولدى. گيتلەرلىك گەرمانيادا دا دەموكراتياعا قارسى زاڭدار قابىلداندى، بىراق بيلىككە قارسى ارەكەت جاسادى دەپ كۇدىككە ىلىنگەن ازاماتتىڭ كىناسى تولىق تەكسەرىلدى. ەگەر كۇدىك راستالماسا، كۇدىكتى بوساتىلدى. گيتلەرلىك گەرمانياداعى سوت پەن پوليتسيا پارتيالىق ورگانداردان بەلگىلى ءبىر اۆتونوميانى ساقتاپ قالدى، ستاليندىك كسرو-دا بۇل اتىمەن بولعان جوق.

ستاليندىك كسرو-داعى بيلىك كەڭەس وداعىن توتاليتارلىق لاگەرگە اينالدىرعان، حالقىن كوممۋنيستىك وتىرىككە تويدىرعان ەكىجۇزدى دەماگوگتارتاردىڭ قولىندا بولدى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

Abai.kz