Qazaqstan qoghamynda 5 mausymdaghy jalpyhalyqtyq referendumgha qatysty súraq kóp: Búl apyl-ghúpyl sayasy nauqan elding bolashaghyna ne beredi? Konstitusiyagha úsynylghan jartykesh ózgeristerdi referendumgha shygharmay-aq, preziydentting bastamasymen tiyisti zandargha parlament arqyly engizuge bolmas pa edi? Asyghys referendumnyng astarynda qanday maqsat bar?

Eng basty súraq – búl sayasy plebiscitum (plebissiyt) ýshin dauys beremiz be, әlde oghan boykot jariyalaymyz ba?

Shynyn aitu kerek, songhy súraqqa qatysty qoghamda birjaqty ústanym joq. Boykot jariyalau turasynda nemese dauys beruge barmau kerek degen jeke dara úiymdar men birli-jarym tanymal túlghanyng kekilikting tezegindey tentirep týsken pikiri bolmasa, qazaq qoghamy ala-qúla oida otyr. Qoghamdy biregey ústanymgha shaqyrghan, el-júrt tanyghan sayasy kýsh taghy da joq.

Turasyn aitqanda, referendum úmar-júmar jariyalanghannan bergi bir aidyng ishinde kópshilik kónil qoyarlyq ústanym topshylap, bir sheshimning tóniregine buynyp-týiinip alarlyqtay uaqyt ta bolmady. Referendum «attyng – jalynda, týiening – qomynda» asyghys-ýsigis ótpek. Preziydent Toqaevty qay «jau quyp» kele jatqany jәne belgisiz. Eger dauys beruge úsynylghan jobany eki-ýsh ay uaqyt kóleminde qoghamdyq talqygha salsa, referendumnyng «jany shyghyp» ketpes edi...

Sonymen, «auzy kýigen ýrlep ishedi» demekshi, nazarbaevtyq naqúrys rejiyminen qalghan әdettegi qulyq-súmdyqqa toly qiytúrqy qisapqa «ishin tartyp» ýirengen qazaq qoghamy kezekti oiynnyng osylar túsyn andyp otyr. Referendum ýshbaqqa jetkizedi degen alaqay da, qúrdymgha qúlaudan qoryqqan qaymyghu da joq. Qysqasy, búl sayasy nauqangha qatysty halyqtyng kónil-kýii tenizshining tilinde – tolyq shtili.

Sondyqtan biylikting birbetkey jarnamasynan jalyqqan samarqau halyqqa dauys beruge bar/barmanyng birin kesip aitudyng ózi oqys. Sózin el eleng qylar sayasatkerge qaydaghy bir referendum ýshin «qosanovshylyqty» qaytalau – sayasy qazamen para-par.

Degenmen osy referendumgha dauys beruge men baram ba?

Baramyn!

Bizding jaqtyng qazaghy aitpaqshy, «qatynym úl tapqanday» quanyshty nәtiyje kýtpesem de, «ýmitsiz – shaytannyn» kebimen baram. Sony qyrghyngha úlasqan qantardaghy qapylys dýrbelennen keyin qaytadan «úiqygha ketken» qogham endi qaytyp qoparyla qoyy qiyn ekenin bilgendikten baram. Eldi ózgeriske bastaytyn basqaday balama әreketting amal-aylasy tapshy bolghandyqtan, barugha tura keledi.

Sebebi – qalay bolghanda da, býgingi qazaq qoghamynda jalghyz ghana legitimdi biylik instituty qaldy. Ol – preziydenttik institut. Basqasyn nazarbaevtyq rejim әldeqashan túnshyqtyryp tastaghan. Parlament preziydenttik biylikke balans boluy tiyis deytin emes: ol әldeqashan dәl sol preziydentting notarialdyq kensesine ainalghan. «Sen tiymesen, men tiymen – badyraq kóz» deputattar korpusynan qayyr joq.

Superpreziydenttik biylikting birazyn parlamentke «bólip berem» degen Toqaev myrzanyng uәdesi ýrlengen jelqaryn sóz ekeni konstitusiyalyq úsynystarda jazylghan «ózgeristerden» kórinip túr. Ekinshi merzimge saylanyp almay, juyq jylda biylikti «bóliske» salugha Qasekenning qúlqy bola qoymas...

Áytse de, býgingi Toqaev – keshegi Nazarbaev emes desek te, qalyptasqan superpreziydenttik biylik jýiesinde ezilip-janshylghan basqa instituttardan ýmit kýtu – tasattyqpen jauyn shaqyrghanmen birdey әureshilik. Eldegi dәl qazirgi sayasy jaghdayda biz alang arqyly sayasy rejimdi ózgerte almasaq (oghan әbden kóz jetti), qoghamnyng qolynan keletin әljuaz mýmkindikke moyynsúnugha tura keledi.

Al myndaghan adam narazylyqqa jinalghan alannyng arynymen preziydentti ózgeriske mәjbýr ete almasaq, onda qoldan keletin mýddeli mýmkindikti paydalanudan basqa laj joq. Ol mýmkindik – ózgeristi preziydentting ózimen birge jasau, preziydent Toqaevtyng ózin sol ózgeriske múqtaj etu. Ár jerden bytyrap shyqqan, biregey qoghamdyq kýshke úlasa almaghan, әlsiz әri birbetkey qarsylyqtan týk shyqpasyn týisikke týigen jón.

Áriyne, biylik qalghyp ketpes ýshin qarsylyq qozghalys jalghasa berui kerek; Áriyne, búl referendum farstyng fasony ekenin aityp jýrgen adamdardyng sózinde «jan bar»; Áriyne, Konstitusiyagha engiziletin shiykiókpe ózgerister elding ertenin jaynatyp jibere almaydy; Áriyne, biz boykot jariyalap, dauys beruge barmasaq ta, referendum ótedi; Áriyne, 5 mausymnan keyin de tang atady, qaymana qazaqtyng tirshiligi jalghasa beredi...

Biraq biylik tiyisti nәtiyjesin «jasap alatyn», konstitusiyalyq «ózgeristerdi» bekitip beretin referendumnan keyin ne qylmaq kerek? Osymen ómir toqtap qalmaydy ghoy – arghy kýnnin, keleshekting qamyn qalay jasaymyz?

Mening oiym aitady: teketires eregesti eldik mәmilege búru kerek dep. Ol mәmileni býgingi Aqorda óz biyligin saqtaudyng qamymen jasap jýr. Biraq jasap jýgeni – jartykesh, shalajansar aldarqatu. Al ony elding qamyna qaray qalay búrugha bolady?

Túrghan boyy toyynghan torpaqtay Toqaev kesheli-býgin Almatygha keldi. Biraq búl elding ishine etene enu emes. Qantarda asyraushysy qaza bolghan bir ýige bas súqpay, júmys babymen «qydyrys jasau» – elge kelu emes. Qasekenning jaghada túryp, tenizding suyn baqayymen týrtip kórgendey әreketi әleumetke әupirim bola almaydy.

Al eger ol qantardan keyingi zyghyrdany qaynaghan qoghamgha keluden qaymyghyp jýrse, onyng janyna barugha biz niyet tanytyp kórsek she? Barghanda – biylikten búiyrar lauazym ýshin emes, halyqpen birigip ózgeris jasaudyng qorqynyshy joq ekenin kórsetu ýshin barar bolsaq, qalay bolady?

Eger nazarbaevtyq noyys noqtadan qútylghany ras bolsa, onyng endigi arqa sýieri – halyq boluy tiyis shyghar. Basqa planetadan ózin qoldaushy aldyra almasy ayan ghoy: ózi biylegen halqyn jarylqaudan basqa onda qanday múrat boluy mýmkin?

Oghan da, maghan da, qalyng qazaqqa da ortaq osy súraqtyng jetegimen referendumgha baryp, «iyә» dep dauys bereyin degen oimen otyrmyn. Áriyne, mening osy oiyma osqyrynyp: «Pәli, Bapidyng «jeli shyghyp» ketipti!» dep, sózding tórkinin týsinbey, jaghadan alatyn aghayyndar arqyrap shygharyn bilem. Biraq búl ette olargha mening payymym pysqyrugha túrmaytyn bolsa, konstitusiyalyq professor-zanger, akademik Maydan agha Sýleymenovtyng pikirin (9-betti qaranyz) qaper qylghany jón bolar edi (qaz-qalpynda):

«...Chto budet, esly my drujno progolosuem protiyv? Popravky ne proydut, znachit Konstitusiya ostanetsya prejney. Eto oznachaet, chto vse priviylegiy Nazarbaeva sohranyatsya, chto on ostanetsya «Elbasy», chto Zakon «O Pervom Preziydente» ostanetsya v siyle. Vse normy superpreziydentskoy respubliky sohranyatsya. Etogo my hotiym?».

«Ya etogo ne hochu!» - deymin men degdar akademikting súraghyna. Búl referendumnan halyqqa basqa payda bolmasa, tym qúryghanda, otyz jylghy tajaldan qútylyp alayyq. Basqasyn 5-mausymnan keyin kórip alarmyz.

Toqaev myrza Qazaqstannyng bolashaq jasampaz damuynan búryn, ózining preziydenttik biyligin ól-tiril saqtaudyng sasyq ailasyn armandap jýrmegen bolar degen ýlbiregen ýmitke әli de aldana túrghym keledi...

Ermúrat Bapiy

Abai.kz