قازاقستان قوعامىندا 5 ماۋسىمداعى جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋمعا قاتىستى سۇراق كوپ: بۇل اپىل-عۇپىل ساياسي ناۋقان ەلدىڭ بولاشاعىنا نە بەرەدى؟ كونستيتۋتسياعا ۇسىنىلعان جارتىكەش وزگەرىستەردى رەفەرەندۋمعا شىعارماي-اق، پرەزيدەنتتىڭ باستاماسىمەن ءتيىستى زاڭدارعا پارلامەنت ارقىلى ەنگىزۋگە بولماس پا ەدى؟ اسىعىس رەفەرەندۋمنىڭ استارىندا قانداي ماقسات بار؟

ەڭ باستى سۇراق – بۇل ساياسي plebiscitum (پلەبيستسيت) ءۇشىن داۋىس بەرەمىز بە، الدە وعان بويكوت جاريالايمىز با؟

شىنىن ايتۋ كەرەك، سوڭعى سۇراققا قاتىستى قوعامدا بىرجاقتى ۇستانىم جوق. بويكوت جاريالاۋ تۋراسىندا نەمەسە داۋىس بەرۋگە بارماۋ كەرەك دەگەن جەكە دارا ۇيىمدار مەن ءبىرلى-جارىم تانىمال تۇلعانىڭ كەكىلىكتىڭ تەزەگىندەي تەنتىرەپ تۇسكەن پىكىرى بولماسا، قازاق قوعامى الا-قۇلا ويدا وتىر. قوعامدى بىرەگەي ۇستانىمعا شاقىرعان، ەل-جۇرت تانىعان ساياسي كۇش تاعى دا جوق.

تۋراسىن ايتقاندا، رەفەرەندۋم ۇمار-جۇمار جاريالانعاننان بەرگى ءبىر ايدىڭ ىشىندە كوپشىلىك كوڭىل قويارلىق ۇستانىم توپشىلاپ، ءبىر شەشىمنىڭ توڭىرەگىنە بۋىنىپ-ءتۇيىنىپ الارلىقتاي ۋاقىت تا بولمادى. رەفەرەندۋم «اتتىڭ – جالىندا، تۇيەنىڭ – قومىندا» اسىعىس-ۇسىگىس وتپەك. پرەزيدەنت توقاەۆتى قاي «جاۋ قۋىپ» كەلە جاتقانى جانە بەلگىسىز. ەگەر داۋىس بەرۋگە ۇسىنىلعان جوبانى ەكى-ءۇش اي ۋاقىت كولەمىندە قوعامدىق تالقىعا سالسا، رەفەرەندۋمنىڭ «جانى شىعىپ» كەتپەس ەدى...

سونىمەن، «اۋزى كۇيگەن ۇرلەپ ىشەدى» دەمەكشى، نازارباەۆتىق ناقۇرىس رەجيمىنەن قالعان ادەتتەگى قۋلىق-سۇمدىققا تولى قيتۇرقى قيساپقا «ءىشىن تارتىپ» ۇيرەنگەن قازاق قوعامى كەزەكتى ويىننىڭ وسىلار تۇسىن اڭدىپ وتىر. رەفەرەندۋم ۇشباققا جەتكىزەدى دەگەن الاقاي دا، قۇردىمعا قۇلاۋدان قورىققان قايمىعۋ دا جوق. قىسقاسى، بۇل ساياسي ناۋقانعا قاتىستى حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيى تەڭىزشىنىڭ تىلىندە – تولىق شتيل.

سوندىقتان بيلىكتىڭ بىربەتكەي جارناماسىنان جالىققان سامارقاۋ حالىققا داۋىس بەرۋگە بار/بارمانىڭ ءبىرىن كەسىپ ايتۋدىڭ ءوزى وقىس. ءسوزىن ەل ەلەڭ قىلار ساياساتكەرگە قايداعى ءبىر رەفەرەندۋم ءۇشىن «قوسانوۆشىلىقتى» قايتالاۋ – ساياسي قازامەن پارا-پار.

دەگەنمەن وسى رەفەرەندۋمعا داۋىس بەرۋگە مەن بارام با؟

بارامىن!

ءبىزدىڭ جاقتىڭ قازاعى ايتپاقشى، «قاتىنىم ۇل تاپقانداي» قۋانىشتى ناتيجە كۇتپەسەم دە، «ءۇمىتسىز – شايتاننىڭ» كەبىمەن بارام. سوڭى قىرعىنعا ۇلاسقان قاڭتارداعى قاپىلىس دۇربەلەڭنەن كەيىن قايتادان «ۇيقىعا كەتكەن» قوعام ەندى قايتىپ قوپارىلا قويۋى قيىن ەكەنىن بىلگەندىكتەن بارام. ەلدى وزگەرىسكە باستايتىن باسقاداي بالاما ارەكەتتىڭ امال-ايلاسى تاپشى بولعاندىقتان، بارۋعا تۋرا كەلەدى.

سەبەبى – قالاي بولعاندا دا، بۇگىنگى قازاق قوعامىندا جالعىز عانا لەگيتيمدى بيلىك ينستيتۋتى قالدى. ول – پرەزيدەنتتىك ينستيتۋت. باسقاسىن نازارباەۆتىق رەجيم الدەقاشان تۇنشىقتىرىپ تاستاعان. پارلامەنت پرەزيدەنتتىك بيلىككە بالانس بولۋى ءتيىس دەيتىن ەمەس: ول الدەقاشان ءدال سول پرەزيدەنتتىڭ نوتاريالدىق كەڭسەسىنە اينالعان. «سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەن – بادىراق كوز» دەپۋتاتتار كورپۋسىنان قايىر جوق.

سۋپەرپرەزيدەنتتىك بيلىكتىڭ ءبىرازىن پارلامەنتكە «ءبولىپ بەرەم» دەگەن توقاەۆ مىرزانىڭ ۋادەسى ۇرلەنگەن جەلقارىن ءسوز ەكەنى كونستيتۋتسيالىق ۇسىنىستاردا جازىلعان «وزگەرىستەردەن» كورىنىپ تۇر. ەكىنشى مەرزىمگە سايلانىپ الماي، جۋىق جىلدا بيلىكتى «بولىسكە» سالۋعا قاسەكەڭنىڭ قۇلقى بولا قويماس...

ايتسە دە، بۇگىنگى توقاەۆ – كەشەگى نازارباەۆ ەمەس دەسەك تە، قالىپتاسقان سۋپەرپرەزيدەنتتىك بيلىك جۇيەسىندە ەزىلىپ-جانشىلعان باسقا ينستيتۋتتاردان ءۇمىت كۇتۋ – تاساتتىقپەن جاۋىن شاقىرعانمەن بىردەي اۋرەشىلىك. ەلدەگى ءدال قازىرگى ساياسي جاعدايدا ءبىز الاڭ ارقىلى ساياسي رەجيمدى وزگەرتە الماساق (وعان ابدەن كوز جەتتى), قوعامنىڭ قولىنان كەلەتىن ءالجۋاز مۇمكىندىككە مويىنسۇنۋعا تۋرا كەلەدى.

ال مىڭداعان ادام نارازىلىققا جينالعان الاڭنىڭ ارىنىمەن پرەزيدەنتتى وزگەرىسكە ءماجبۇر ەتە الماساق، وندا قولدان كەلەتىن مۇددەلى مۇمكىندىكتى پايدالانۋدان باسقا لاج جوق. ول مۇمكىندىك – وزگەرىستى پرەزيدەنتتىڭ وزىمەن بىرگە جاساۋ، پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ ءوزىن سول وزگەرىسكە مۇقتاج ەتۋ. ءار جەردەن بىتىراپ شىققان، بىرەگەي قوعامدىق كۇشكە ۇلاسا الماعان، ءالسىز ءارى بىربەتكەي قارسىلىقتان تۇك شىقپاسىن تۇيسىككە تۇيگەن ءجون.

ارينە، بيلىك قالعىپ كەتپەس ءۇشىن قارسىلىق قوزعالىس جالعاسا بەرۋى كەرەك; ارينە، بۇل رەفەرەندۋم فارستىڭ فاسونى ەكەنىن ايتىپ جۇرگەن ادامداردىڭ سوزىندە «جان بار»; ارينە، كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلەتىن شيكىوكپە وزگەرىستەر ەلدىڭ ەرتەڭىن جايناتىپ جىبەرە المايدى; ارينە، ءبىز بويكوت جاريالاپ، داۋىس بەرۋگە بارماساق تا، رەفەرەندۋم وتەدى; ارينە، 5 ماۋسىمنان كەيىن دە تاڭ اتادى، قايمانا قازاقتىڭ تىرشىلىگى جالعاسا بەرەدى...

بىراق بيلىك ءتيىستى ناتيجەسىن «جاساپ الاتىن»، كونستيتۋتسيالىق «وزگەرىستەردى» بەكىتىپ بەرەتىن رەفەرەندۋمنان كەيىن نە قىلماق كەرەك؟ وسىمەن ءومىر توقتاپ قالمايدى عوي – ارعى كۇننىڭ، كەلەشەكتىڭ قامىن قالاي جاسايمىز؟

مەنىڭ ويىم ايتادى: تەكەتىرەس ەرەگەستى ەلدىك مامىلەگە بۇرۋ كەرەك دەپ. ول مامىلەنى بۇگىنگى اقوردا ءوز بيلىگىن ساقتاۋدىڭ قامىمەن جاساپ ءجۇر. بىراق جاساپ جۇگەنى – جارتىكەش، شالاجانسار الدارقاتۋ. ال ونى ەلدىڭ قامىنا قاراي قالاي بۇرۋعا بولادى؟

تۇرعان بويى تويىنعان تورپاقتاي توقاەۆ كەشەلى-بۇگىن الماتىعا كەلدى. بىراق بۇل ەلدىڭ ىشىنە ەتەنە ەنۋ ەمەس. قاڭتاردا اسىراۋشىسى قازا بولعان ءبىر ۇيگە باس سۇقپاي، جۇمىس بابىمەن «قىدىرىس جاساۋ» – ەلگە كەلۋ ەمەس. قاسەكەڭنىڭ جاعادا تۇرىپ، تەڭىزدىڭ سۋىن باقايىمەن ءتۇرتىپ كورگەندەي ارەكەتى الەۋمەتكە ءاۋپىرىم بولا المايدى.

ال ەگەر ول قاڭتاردان كەيىنگى زىعىردانى قايناعان قوعامعا كەلۋدەن قايمىعىپ جۇرسە، ونىڭ جانىنا بارۋعا ءبىز نيەت تانىتىپ كورسەك شە؟ بارعاندا – بيلىكتەن بۇيىرار لاۋازىم ءۇشىن ەمەس، حالىقپەن بىرىگىپ وزگەرىس جاساۋدىڭ قورقىنىشى جوق ەكەنىن كورسەتۋ ءۇشىن بارار بولساق، قالاي بولادى؟

ەگەر نازارباەۆتىق نويىس نوقتادان قۇتىلعانى راس بولسا، ونىڭ ەندىگى ارقا سۇيەرى – حالىق بولۋى ءتيىس شىعار. باسقا پلانەتادان ءوزىن قولداۋشى الدىرا الماسى ايان عوي: ءوزى بيلەگەن حالقىن جارىلقاۋدان باسقا وندا قانداي مۇرات بولۋى مۇمكىن؟

وعان دا، ماعان دا، قالىڭ قازاققا دا ورتاق وسى سۇراقتىڭ جەتەگىمەن رەفەرەندۋمعا بارىپ، «ءيا» دەپ داۋىس بەرەيىن دەگەن ويمەن وتىرمىن. ارينە، مەنىڭ وسى ويىما وسقىرىنىپ: «ءپالى، باپيدىڭ «جەلى شىعىپ» كەتىپتى!» دەپ، ءسوزدىڭ توركىنىن تۇسىنبەي، جاعادان الاتىن اعايىندار ارقىراپ شىعارىن بىلەم. بىراق بۇل ەتتە ولارعا مەنىڭ پايىمىم پىسقىرۋعا تۇرمايتىن بولسا، كونستيتۋتسيالىق پروفەسسور-زاڭگەر، اكادەميك مايدان اعا سۇلەيمەنوۆتىڭ پىكىرىن (9-بەتتى قاراڭىز) قاپەر قىلعانى ءجون بولار ەدى (قاز-قالپىندا):

«...چتو بۋدەت، ەسلي مى درۋجنو پروگولوسۋەم پروتيۆ؟ پوپراۆكي نە پرويدۋت، زناچيت كونستيتۋتسيا وستانەتسيا پرەجنەي. ەتو وزناچاەت، چتو ۆسە پريۆيلەگي نازارباەۆا سوحرانياتسيا، چتو ون وستانەتسيا «ەلباسى»، چتو زاكون «و پەرۆوم پرەزيدەنتە» وستانەتسيا ۆ سيلە. ۆسە نورمى سۋپەرپرەزيدەنتسكوي رەسپۋبليكي سوحرانياتسيا. ەتوگو مى حوتيم؟».

«يا ەتوگو نە حوچۋ!» - دەيمىن مەن دەگدار اكادەميكتىڭ سۇراعىنا. بۇل رەفەرەندۋمنان حالىققا باسقا پايدا بولماسا، تىم قۇرىعاندا، وتىز جىلعى تاجالدان قۇتىلىپ الايىق. باسقاسىن 5-ماۋسىمنان كەيىن كورىپ الارمىز.

توقاەۆ مىرزا قازاقستاننىڭ بولاشاق جاسامپاز دامۋىنان بۇرىن، ءوزىنىڭ پرەزيدەنتتىك بيلىگىن ءول-ءتىرىل ساقتاۋدىڭ ساسىق ايلاسىن ارمانداپ جۇرمەگەن بولار دەگەن ۇلبىرەگەن ۇمىتكە ءالى دە الدانا تۇرعىم كەلەدى...

ەرمۇرات باپي

Abai.kz