Dýisenbi, 25 Qarasha 2024
Referendum 43335 25 pikir 6 Mausym, 2022 saghat 13:54

Referendum qalay ótti?

Mausymnyng besinde 27 jyldyq ýzilisten keyingi el tarihynda ekinshi referendum ótti. Referendum nәtiyjesinde 1995 jyly 30 tamyzda jalpy dauys beru arqyly qabyldanghan elding qoldanystaghy negizgi zanynyng ýshten biri ózgeredi dep kýtilude. Referendum ótkizu iydeyasy úsynylghannan keyin, ony qoldaghandar da, qarsy shyqqandar da boldy.

Birqatar belsendiler referendumnyng әueli halyqtyng talqysyna týsui keregin, ony ótkizu әli erte ekenin aitqan bolatyn. Búl tektes pikirdi Human Rights Watch (HRW) adam qúqyghyn qorghau halyqaralyq úiymy da bildirdi. Úiym Qazaqstan biyligi týzetulerdi referendumgha shygharmastan búryn "iri talqylau ótkizip, ózgeristerdi qarastyruy tiyis" degen edi.

Degenmen, referendum belgilengen kýni ótip, dauys beru tanghy saghat 7.00-den keshki 20.00 deyingi aralyqta jýrdi.

Búl aituly oqighagha arnap respublikanyng barlyq oblysynan 10 mynnan astam dauys beru uchaskeleri ashyldy. Sheteldegi qazaqstandyqtar ýshin 52 memlekette 65 uchaske júmys istedi. Referendumdy 10 úiym men 25 elden 272 baqylaushy, sonday-aq 215 sheteldik jurnalist baqylady.

Preziydent Qasym-Jomart Toqaev Ál-Faraby atyndaghy Oqushylar sarayynyng ghimaratynda ornalasqan saylau uchaskesine baryp, dauys berdi. Memleket basshysy sol jerde qazaqstandyqtardy ótip jatqan referendummen qúttyqtap, jurnalisterding saualdaryna jauap berdi.

«Býgin elimiz ýshin, shyn mәninde, tarihy kýn. Halqymyz betbúrysty sheshim qabyldamaq. Eshqanday mәjbýrlik joq. Referendum joghary dengeyde úiymdastyrylghan», – dedi Qazaqstan Preziydenti.

Ol ótkizilip otyrghan referendum Qandy qantardyng qaytalanbauynyng kepili ekenin aitty. «Biz búdan tiyisti sabaq aldyq»,-dedi preziydent Qantar oqighasy turaly sózinde.

Sonday-aq preziydent «20 myng terrorist» degen statistikany búrynghy qúqyq qorghau organdary basshylarynyng bergenin aitty.

«Búl sandy derekti búrynghy qúqyq qorghau organdarynyng basshylary berdi. Búl jerde sóz býkil el turaly boldy. Ózderiniz bilesizder, elimizding 13 qalasynda biylikke qarsy shabuyl bir mezette tútandy, sol arqyly qoghamdyq tәrtipti búzu kózdeldi. Qazirgi kýni 5,5 myng qylmystyq is qozghaldy, 500 qylmystyq is sotqa jiberildi. Sonyng ishinde 23 adamgha ghana naqty merzim kesilgenine nazar audartqym keledi. Búl bizding qayghyly oqighany zertteuge tynghylyqty qarap otyrghanymyzdy kórsetedi. Búghan deyin aitqanymday, qantar tragediyasynyng residiyvi qaytalanuyna jol bermeymiz»,-dedi preziydent.

Onyng aituynsha, qantarda bolghan tәrtipsizdikterdi tergeu ýshin halyqaralyq sarapshylardy shaqyrudyng qajeti joq.

"Tergeudi uәkiletti organdar óte múqiyat, egjey-tegjeyli jýrgizip jatyr. Qolda bar barlyq materialdardy Bas prokuratura jariyalaytyn bolady, qoghamnan eshtene jasyrylyp qalmaydy. Biz bәrin ashyq әri  joghary kәsiby dengeyde jýrgizemiz, sondyqtan halyqaralyq sarapshylardy shaqyrudyng qajeti joq dep oilaymyn", - dep atap ótti preziydent.

Memleket basshysy Qantar qyrghynyna sebepker bolghan terrorister men banditter bolghanyn eske saldy.

«Shynymen de, banditter men terrorister keltirgen zaualdyng kólemi ýrey tughyzbay qoymaydy. Sebebi 1600 qyzmettik, kommersiyalyq ghimarat órtelip, 3000 qaru úrlandy jәne әriyne, qaza bolghandar bar. Olardyng ishinde banditter men trerrorister de bar. Biz múny memleketting qúrylymyn ydyratugha baghyttalghan terroristik shabuyl boldy degennen tanbaymyz. Sondyqtan biz oghan qatysy bar adamdardy tikeley ne janama qatysy bolsa da, úiymdastyrugha sebepker bolsa da jauapkershilikke tartyluy kerek dep sanaymyz. Memleketke qarsy operasiyany dayyndyghy jaqsy kәsiby adamdar basqaryp otyrghan», - dedi Toqaev.

Sonymen qatar, memleket basshysy Qandy qantar kezinde qaza tapqandardyng resmy tizimi jariyalanatynyn aitty.

Atauly kýni  №253 referendum uchaskesinde tirkelmegen «Demokratiyalyq partiya» ókilderi Inga Amanbay men Arujan Dýisebaeva jәne birneshe adam qamauda otyrghan sayasatker Janbolat Mamaydy bosatudy talap etti. Olar bulletenge "Toqaev, Janbolat Mamaydy bosat! Qantar tizimin jariyala! Sayasy tútqyndardy bosat! Nazarbaevty sotta!" dep jazyp, "Toqaev, Qantar tizimin jariyala!" dep aiqaylady.

Al, Almaty ortalyghynda jalghyz  ózi piyket ótkizgen belsendi Darhan Shәripovti polisiya ústap әketken. Ol "Tútas reformalar paketine dauys bergim kelmeydi. Búl jartylay reformalar, sayasy emes", "Qandy qantar. 2022 jyl. Úmytpaymyz", "Rekonstitusiya" degen jazuy bar plakattardy alyp shyqqan.

Azattyqtyng habarlauy boyynsha, preziydent dauys bergen Ál-Faraby atyndaghy Oqushylar sarayyna «Azattyq» tilshilerin kirgizbegen.

Referendumgha qatysqan búrynghy preziydent Núrsúltan Nazarbaev "Astana Opera" teatrynda ornalasqan saylau uchaskesinde dauys berdi.

Sonymen qatar, Mәjilis Tóraghasy Erlan Qoshanov, Parlament Senatynyng tóraghasy Mәulen Áshimbaev, Bilim jәne ghylym ministri Ashat Aymaghambetov, Elorda әkimi Altay Kólginov, Almaty Ákimi Erbolat Dosaev, Qorghanys ministri Ruslan Jaqsylyqov, Sifrlyq damu, innovasiyalar jәne aerogharysh ónerkәsibi ministri Baghdat Musiyn, búrynghy Densaulyq saqtau ministri Aleksey Soy, Shyghys Qazaqstan oblysynyng әkimi Danial Ahmetov, «Aq jol» partiyasynyng tóraghasy Azat Peruashev t.b. sheneunikter men elimizge tanymal túlghalar dauys berdi.

Kýndizgi dauys beruding jay-japsary turaly aitqan "KIOR" KEAQ Strategiyalyq taldau tobynyng jetekshisi Lәzzat Núrqatova «Býgingi kýnning sany - 68,44%»,- dep habarlady.

«Referendumgha qatysu ýlesi tanghalarlyq, әleumettanushylardyng boljamdary rastaldy!  Qoghamdyq pikir kóbinese pozitivti! Ónirlerde jaghday әrtýrli. Biraq bir quantatyny, kóp jyldardan keyin halyq osynday birlik pen birtútastyqty, preziydentting baghdarlamasy men bolashaqqa degen senimdi kórsetti. Búl tek bastamasy ghana, alda qazaqstandyq qoghamdy sayasi, әleumettik jәne ruhany ómirining barlyq baghyttary boyynsha kóptegen kýrdeli әri qyzyqty ózgerister kýtip túr. Referendum ótti! Dauys beru nәtiyjelerin kýtemiz»,-dedi ol.

 

5 mausym kýngi keshki saghat 20.00-degi jaghday boyynsha 7 936 655 adam dauys berdi. Búl - dauys beru tizimine engizilgen azamattardyng 67,65 payyzyn qúrady. Eng belsendi qatysqan Týrkistan oblysynyng túrghyndary boldy. Olar 80,66 % dauys berdi. Keyingi kezekte Qaraghandy oblysy -77,39%, Pavlodar oblysy-75,53%, Aqmola oblysy-73,81% dauys bergen. Núr-Súltan qalasy boyynsha- 57,06%, Shymkent qalasy boyynsha-72,53%, Almaty qalasy boyynsha-32,25% adam dauys beruge qatysqan.

Týngi saghat 12.00 – de ekzitpoldyng alghashqy derekteri jariyalandy. "Sosiys-A" keshendi әleumettik zertteuler instituty ekzitpolynyng nәtiyjelerine sәikes, Konstitusiyagha engizilgen týzetulerdi qoldaghandar - 76,7%, qarsy bolghandar - 23,3 % dep kórsetildi.

Taghy bir ekzitpol nәtiyjesin «Qoghamdyq pikir» instituty berdi. Olardyng mәlimetinshe, referendumge qatysushylar 70,1% qúrady.

5 mausymda «Qoghamdyq pikir» instituty «31 arnanyn» tapsyrysymen respublikalyq referendumgha qatysushylar arasynda ekzitpol ótkizdi. Súraugha 24 myng respondent qatysty. Saualnamada respublikalyq manyzy bar qalalar, oblys ortalyqtary, shaghyn qalalar jәne auyldyq eldi mekender qamtyldy. Saualnama 600 (alty jýz) saylau uchaskesinde ótkizildi. Saualnama qateligi 2% payyz shamasynda. Respondentterge «Aytynyzshy, siz Konstitusiyagha týzetuler engizudi qoldadynyz ba, әlde qarsy dauys berdiniz be?» degen bir súraq qoyyldy. Búl súraqqa respondentterding 74,8%-y Konstitusiyagha engizilgen týzetulerdi qoldadym, 25,2%-y qarsy dauys berdim, dep jauap berdi. Ekzitpol nәtiyjeleri boyynsha referendumgha qatysushylar 70,1% qúrady»,-dep derek berdi «Qoghamdyq pikir» instituty.

Kelesi ekzitpol nәtiyjesin Demokratiya Instituty jariyalady. Olar 79,4% referendumgha qatysushy el Konstitusiyasyna Preziydenttik týzetuler paketin qoldaghanyn aitty.

«Býgin ótken referendum ayasynda KTK telearnasy «Demokratiya instituty» GhZQ óz bastamasymen ótkizgen ekzitpol – saylau uchaskelerinen shyghu kezindegi saualnamagha aqparattyq qoldau kórsetti. Institut interviuerleri dauys beru kýni 15000 adamnan súhbat aldy. Saualnama Núr-Súltan, Almaty, Shymkent qalalaryndaghy, barlyq oblys ortalyqtaryndaghy, iri jәne shaghyn qalalardaghy, sonday-aq auyldyq eldi mekenderdegi 375 saylau uchaskesinde jýrgizildi. Irikteme qateligi ±2,7%»,- dedi Demokratiya Instituty

Al, shetelderdegi dauys beru uchaskeleri Núr-Súltan uaqyty boyynsha saghat 06:00-de jabylghan. Vashington, Niu-York pen Ottavada dauys beruge arnalghan uchaskeler jabylyp, Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasyna ózgerister men tolyqtyrular engizu jónindegi jalpyúlttyq referendum tolyq ayaqtaldy. QR Syrtqy ister ministrligining derekteri boyynsha sheteldegi 65 saylau uchaskesinde dauys beru 72,95%-dy qúrady.

Ortalyq saylau komissiyasy respublikalyq referendumnyng aldyn-ala nәtiyjesin jariyalady. Konstitusiyagha ózgerister men tolyqtyrular engizudi qoldaghandar 77,18%, qarsy bolghandar 18,66% - dy qúrady. 2,58% bulleten jaramsyz dep esepteldi, al, 1,58% bullenten dauystardy sanau kezinde eskerilmegen.

Sonday-aq referendum boyynsha Bas prokuraturagha 6 ótinish kelip týsken. Olardyng bireui Bas prokuraturagha, eki-ekiden ShQO men BQO prokuraturasyna, bireui Aqtóbe oblystyq prokuraturasyna baghyttalghan.

Áleumettik jelilerde referendum uchaskelerinde dauys beru turaly әrtýrli habarlamalar taratyldy. Onyng keybiri jalghan bolyp shyqty.

 

Ayjan Temirhan

Abai.kz

25 pikir

Ýzdik materialdar

Syni-esse

«Talasbek syilyghy»: Talqandalghan talgham...

Abay Mauqaraúly 1506
Bilgenge marjan

«Shyghys Týrkistan memleketi beybit týrde joghaldy»

Álimjan Áshimúly 3279
Birtuar

Shoqannyng әzil-syqaqtary

Baghdat Aqylbekov 5775