ماۋسىمنىڭ بەسىندە 27 جىلدىق ۇزىلىستەن كەيىنگى ەل تاريحىندا ەكىنشى رەفەرەندۋم ءوتتى. رەفەرەندۋم ناتيجەسىندە 1995 جىلى 30 تامىزدا جالپى داۋىس بەرۋ ارقىلى قابىلدانعان ەلدىڭ قولدانىستاعى نەگىزگى زاڭىنىڭ ۇشتەن ءبىرى وزگەرەدى دەپ كۇتىلۋدە. رەفەرەندۋم وتكىزۋ يدەياسى ۇسىنىلعاننان كەيىن، ونى قولداعاندار دا، قارسى شىققاندار دا بولدى.

بىرقاتار بەلسەندىلەر رەفەرەندۋمنىڭ اۋەلى حالىقتىڭ تالقىسىنا ءتۇسۋى كەرەگىن، ونى وتكىزۋ ءالى ەرتە ەكەنىن ايتقان بولاتىن. بۇل تەكتەس پىكىردى Human Rights Watch (HRW) ادام قۇقىعىن قورعاۋ حالىقارالىق ۇيىمى دا ءبىلدىردى. ۇيىم قازاقستان بيلىگى تۇزەتۋلەردى رەفەرەندۋمعا شىعارماستان بۇرىن ء"ىرى تالقىلاۋ وتكىزىپ، وزگەرىستەردى قاراستىرۋى ءتيىس" دەگەن ەدى.

دەگەنمەن، رەفەرەندۋم بەلگىلەنگەن كۇنى ءوتىپ، داۋىس بەرۋ تاڭعى ساعات 7.00-دەن كەشكى 20.00 دەيىنگى ارالىقتا ءجۇردى.

بۇل ايتۋلى وقيعاعا ارناپ رەسپۋبليكانىڭ بارلىق وبلىسىنان 10 مىڭنان استام داۋىس بەرۋ ۋچاسكەلەرى اشىلدى. شەتەلدەگى قازاقستاندىقتار ءۇشىن 52 مەملەكەتتە 65 ۋچاسكە جۇمىس ىستەدى. رەفەرەندۋمدى 10 ۇيىم مەن 25 ەلدەن 272 باقىلاۋشى، سونداي-اق 215 شەتەلدىك جۋرناليست باقىلادى.

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ءال-فارابي اتىنداعى وقۋشىلار سارايىنىڭ عيماراتىندا ورنالاسقان سايلاۋ ۋچاسكەسىنە بارىپ، داۋىس بەردى. مەملەكەت باسشىسى سول جەردە قازاقستاندىقتاردى ءوتىپ جاتقان رەفەرەندۋممەن قۇتتىقتاپ، جۋرناليستەردىڭ ساۋالدارىنا جاۋاپ بەردى.

«بۇگىن ەلىمىز ءۇشىن، شىن مانىندە، تاريحي كۇن. حالقىمىز بەتبۇرىستى شەشىم قابىلداماق. ەشقانداي ماجبۇرلىك جوق. رەفەرەندۋم جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلعان»، – دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى.

ول وتكىزىلىپ وتىرعان رەفەرەندۋم قاندى قاڭتاردىڭ قايتالانباۋىنىڭ كەپىلى ەكەنىن ايتتى. «ءبىز بۇدان ءتيىستى ساباق الدىق»،-دەدى پرەزيدەنت قاڭتار وقيعاسى تۋرالى سوزىندە.

سونداي-اق پرەزيدەنت «20 مىڭ تەرروريست» دەگەن ستاتيستيكانى بۇرىنعى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى باسشىلارىنىڭ بەرگەنىن ايتتى.

«بۇل ساندى دەرەكتى بۇرىنعى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ باسشىلارى بەردى. بۇل جەردە ءسوز بۇكىل ەل تۋرالى بولدى. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، ەلىمىزدىڭ 13 قالاسىندا بيلىككە قارسى شابۋىل ءبىر مەزەتتە تۇتاندى، سول ارقىلى قوعامدىق ءتارتىپتى بۇزۋ كوزدەلدى. قازىرگى كۇنى 5,5 مىڭ قىلمىستىق ءىس قوزعالدى، 500 قىلمىستىق ءىس سوتقا جىبەرىلدى. سونىڭ ىشىندە 23 ادامعا عانا ناقتى مەرزىم كەسىلگەنىنە نازار اۋدارتقىم كەلەدى. بۇل ءبىزدىڭ قايعىلى وقيعانى زەرتتەۋگە تىڭعىلىقتى قاراپ وتىرعانىمىزدى كورسەتەدى. بۇعان دەيىن ايتقانىمداي، قاڭتار تراگەدياسىنىڭ رەتسيديۆى قايتالانۋىنا جول بەرمەيمىز»،-دەدى پرەزيدەنت.

ونىڭ ايتۋىنشا، قاڭتاردا بولعان تارتىپسىزدىكتەردى تەرگەۋ ءۇشىن حالىقارالىق ساراپشىلاردى شاقىرۋدىڭ قاجەتى جوق.

"تەرگەۋدى ۋاكىلەتتى ورگاندار وتە مۇقيات، ەگجەي-تەگجەيلى جۇرگىزىپ جاتىر. قولدا بار بارلىق ماتەريالداردى باس پروكۋراتۋرا جاريالايتىن بولادى، قوعامنان ەشتەڭە جاسىرىلىپ قالمايدى. ءبىز ءبارىن اشىق ءارى  جوعارى كاسىبي دەڭگەيدە جۇرگىزەمىز، سوندىقتان حالىقارالىق ساراپشىلاردى شاقىرۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ويلايمىن", - دەپ اتاپ ءوتتى پرەزيدەنت.

مەملەكەت باسشىسى قاڭتار قىرعىنىنا سەبەپكەر بولعان تەرروريستەر مەن بانديتتەر بولعانىن ەسكە سالدى.

«شىنىمەن دە، بانديتتەر مەن تەرروريستەر كەلتىرگەن زاۋالدىڭ كولەمى ۇرەي تۋعىزباي قويمايدى. سەبەبى 1600 قىزمەتتىك، كوممەرتسيالىق عيمارات ورتەلىپ، 3000 قارۋ ۇرلاندى جانە ارينە، قازا بولعاندار بار. ولاردىڭ ىشىندە بانديتتەر مەن ترەرروريستەر دە بار. ءبىز مۇنى مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمىن ىدىراتۋعا باعىتتالعان تەرروريستىك شابۋىل بولدى دەگەننەن تانبايمىز. سوندىقتان ءبىز وعان قاتىسى بار ادامداردى تىكەلەي نە جاناما قاتىسى بولسا دا، ۇيىمداستىرۋعا سەبەپكەر بولسا دا جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلۋى كەرەك دەپ سانايمىز. مەملەكەتكە قارسى وپەراتسيانى دايىندىعى جاقسى كاسىبي ادامدار باسقارىپ وتىرعان»، - دەدى توقاەۆ.

سونىمەن قاتار، مەملەكەت باسشىسى قاندى قاڭتار كەزىندە قازا تاپقانداردىڭ رەسمي ءتىزىمى جاريالاناتىنىن ايتتى.

اتاۋلى كۇنى  №253 رەفەرەندۋم ۋچاسكەسىندە تىركەلمەگەن «دەموكراتيالىق پارتيا» وكىلدەرى ينگا امانباي مەن ارۋجان دۇيسەباەۆا جانە بىرنەشە ادام قاماۋدا وتىرعان ساياساتكەر جانبولات مامايدى بوساتۋدى تالاپ ەتتى. ولار بيۋللەتەنگە "توقاەۆ، جانبولات مامايدى بوسات! قاڭتار ءتىزىمىن جاريالا! ساياسي تۇتقىنداردى بوسات! نازارباەۆتى سوتتا!" دەپ جازىپ، "توقاەۆ، قاڭتار ءتىزىمىن جاريالا!" دەپ ايقايلادى.

ال، الماتى ورتالىعىندا جالعىز  ءوزى پيكەت وتكىزگەن بەلسەندى دارحان ءشارىپوۆتى پوليتسيا ۇستاپ اكەتكەن. ول "تۇتاس رەفورمالار پاكەتىنە داۋىس بەرگىم كەلمەيدى. بۇل جارتىلاي رەفورمالار، ساياسي ەمەس", "قاندى قاڭتار. 2022 جىل. ۇمىتپايمىز", "رەكونستيتۋتسيا" دەگەن جازۋى بار پلاكاتتاردى الىپ شىققان.

ازاتتىقتىڭ حابارلاۋى بويىنشا، پرەزيدەنت داۋىس بەرگەن ءال-فارابي اتىنداعى وقۋشىلار سارايىنا «ازاتتىق» تىلشىلەرىن كىرگىزبەگەن.

رەفەرەندۋمعا قاتىسقان بۇرىنعى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ "استانا وپەرا" تەاترىندا ورنالاسقان سايلاۋ ۋچاسكەسىندە داۋىس بەردى.

سونىمەن قاتار، ءماجىلىس توراعاسى ەرلان قوشانوۆ، پارلامەنت سەناتىنىڭ توراعاسى ماۋلەن اشىمباەۆ، ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆ، ەلوردا اكىمى التاي كولگىنوۆ، الماتى اكىمى ەربولات دوساەۆ، قورعانىس ءمينيسترى رۋسلان جاقسىلىقوۆ، تسيفرلىق دامۋ، يننوۆاتسيالار جانە اەروعارىش ونەركاسىبى ءمينيسترى باعدات مۋسين، بۇرىنعى دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى الەكسەي تسوي، شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى دانيال احمەتوۆ، «اق جول» پارتياسىنىڭ توراعاسى ازات پەرۋاشەۆ ت.ب. شەنەۋنىكتەر مەن ەلىمىزگە تانىمال تۇلعالار داۋىس بەردى.

كۇندىزگى داۋىس بەرۋدىڭ جاي-جاپسارى تۋرالى ايتقان "كيور" كەاق ستراتەگيالىق تالداۋ توبىنىڭ جەتەكشىسى ءلاززات نۇرقاتوۆا «بۇگىنگى كۇننىڭ سانى - 68,44%»،- دەپ حابارلادى.

«رەفەرەندۋمعا قاتىسۋ ۇلەسى تاڭعالارلىق، الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ بولجامدارى راستالدى!  قوعامدىق پىكىر كوبىنەسە ءپوزيتيۆتى! وڭىرلەردە جاعداي ءارتۇرلى. بىراق ءبىر قۋانتاتىنى، كوپ جىلداردان كەيىن حالىق وسىنداي بىرلىك پەن بىرتۇتاستىقتى، پرەزيدەنتتىڭ باعدارلاماسى مەن بولاشاققا دەگەن سەنىمدى كورسەتتى. بۇل تەك باستاماسى عانا، الدا قازاقستاندىق قوعامدى ساياسي، الەۋمەتتىك جانە رۋحاني ءومىرىنىڭ بارلىق باعىتتارى بويىنشا كوپتەگەن كۇردەلى ءارى قىزىقتى وزگەرىستەر كۇتىپ تۇر. رەفەرەندۋم ءوتتى! داۋىس بەرۋ ناتيجەلەرىن كۇتەمىز»،-دەدى ول.

5 ماۋسىم كۇنگى كەشكى ساعات 20.00-دەگى جاعداي بويىنشا 7 936 655 ادام داۋىس بەردى. بۇل - داۋىس بەرۋ تىزىمىنە ەنگىزىلگەن ازاماتتاردىڭ 67,65 پايىزىن قۇرادى. ەڭ بەلسەندى قاتىسقان تۇركىستان وبلىسىنىڭ تۇرعىندارى بولدى. ولار 80,66 % داۋىس بەردى. كەيىنگى كەزەكتە قاراعاندى وبلىسى -77,39%، پاۆلودار وبلىسى-75,53%، اقمولا وبلىسى-73,81% داۋىس بەرگەن. نۇر-سۇلتان قالاسى بويىنشا- 57,06%، شىمكەنت قالاسى بويىنشا-72,53%، الماتى قالاسى بويىنشا-32,25% ادام داۋىس بەرۋگە قاتىسقان.

تۇنگى ساعات 12.00 – دە ەكزيتپولدىڭ العاشقى دەرەكتەرى جاريالاندى. "سوتسيس-ا" كەشەندى الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى ەكزيتپولىنىڭ ناتيجەلەرىنە سايكەس، كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەردى قولداعاندار - 76,7%، قارسى بولعاندار - 23,3 % دەپ كورسەتىلدى.

تاعى ءبىر ەكزيتپول ناتيجەسىن «قوعامدىق پىكىر» ينستيتۋتى بەردى. ولاردىڭ مالىمەتىنشە، رەفەرەندۋمگە قاتىسۋشىلار 70,1% قۇرادى.

5 ماۋسىمدا «قوعامدىق پىكىر» ينستيتۋتى «31 ارنانىڭ» تاپسىرىسىمەن رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمعا قاتىسۋشىلار اراسىندا ەكزيتپول وتكىزدى. سۇراۋعا 24 مىڭ رەسپوندەنت قاتىستى. ساۋالنامادا رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالار، وبلىس ورتالىقتارى، شاعىن قالالار جانە اۋىلدىق ەلدى مەكەندەر قامتىلدى. ساۋالناما 600 (التى ءجۇز) سايلاۋ ۋچاسكەسىندە وتكىزىلدى. ساۋالناما قاتەلىگى 2% پايىز شاماسىندا. رەسپوندەنتتەرگە «ايتىڭىزشى، ءسىز كونستيتۋتسياعا تۇزەتۋلەر ەنگىزۋدى قولدادىڭىز با، الدە قارسى داۋىس بەردىڭىز بە؟» دەگەن ءبىر سۇراق قويىلدى. بۇل سۇراققا رەسپوندەنتتەردىڭ 74,8%-ى كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەردى قولدادىم، 25,2%-ى قارسى داۋىس بەردىم، دەپ جاۋاپ بەردى. ەكزيتپول ناتيجەلەرى بويىنشا رەفەرەندۋمعا قاتىسۋشىلار 70,1% قۇرادى»،-دەپ دەرەك بەردى «قوعامدىق پىكىر» ينستيتۋتى.

كەلەسى ەكزيتپول ناتيجەسىن دەموكراتيا ينستيتۋتى جاريالادى. ولار 79,4% رەفەرەندۋمعا قاتىسۋشى ەل كونستيتۋتسياسىنا پرەزيدەنتتىك تۇزەتۋلەر پاكەتىن قولداعانىن ايتتى.

«بۇگىن وتكەن رەفەرەندۋم اياسىندا كتك تەلەارناسى «دەموكراتيا ينستيتۋتى» عزق ءوز باستاماسىمەن وتكىزگەن ەكزيتپول – سايلاۋ ۋچاسكەلەرىنەن شىعۋ كەزىندەگى ساۋالناماعا اقپاراتتىق قولداۋ كورسەتتى. ينستيتۋت ينتەرۆيۋەرلەرى داۋىس بەرۋ كۇنى 15000 ادامنان سۇحبات الدى. ساۋالناما نۇر-سۇلتان، الماتى، شىمكەنت قالالارىنداعى، بارلىق وبلىس ورتالىقتارىنداعى، ءىرى جانە شاعىن قالالارداعى، سونداي-اق اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردەگى 375 سايلاۋ ۋچاسكەسىندە جۇرگىزىلدى. ىرىكتەمە قاتەلىگى ±2,7%»،- دەدى دەموكراتيا ينستيتۋتى

ال، شەتەلدەردەگى داۋىس بەرۋ ۋچاسكەلەرى نۇر-سۇلتان ۋاقىتى بويىنشا ساعات 06:00-دە جابىلعان. ۆاشينگتون، نيۋ-يورك پەن وتتاۆادا داۋىس بەرۋگە ارنالعان ۋچاسكەلەر جابىلىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ جونىندەگى جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋم تولىق اياقتالدى. قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا شەتەلدەگى 65 سايلاۋ ۋچاسكەسىندە داۋىس بەرۋ 72,95%-دى قۇرادى.

ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمنىڭ الدىن-الا ناتيجەسىن جاريالادى. كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋدى قولداعاندار 77,18%، قارسى بولعاندار 18,66% - دى قۇرادى. 2,58% بيۋللەتەن جارامسىز دەپ ەسەپتەلدى، ال، 1,58% بيۋللەنتەن داۋىستاردى ساناۋ كەزىندە ەسكەرىلمەگەن.

سونداي-اق رەفەرەندۋم بويىنشا باس پروكۋراتۋراعا 6 ءوتىنىش كەلىپ تۇسكەن. ولاردىڭ بىرەۋى باس پروكۋراتۋراعا، ەكى-ەكىدەن شقو مەن بقو پروكۋراتۋراسىنا، بىرەۋى اقتوبە وبلىستىق پروكۋراتۋراسىنا باعىتتالعان.

الەۋمەتتىك جەلىلەردە رەفەرەندۋم ۋچاسكەلەرىندە داۋىس بەرۋ تۋرالى ءارتۇرلى حابارلامالار تاراتىلدى. ونىڭ كەيبىرى جالعان بولىپ شىقتى.

ايجان تەمىرحان

Abai.kz