(esse)

«...On shaqty kýnnen keyin uaqytym bolmay,

qaytyp kele almadym. Bir aidan keyin kelsem,

týrmening bastyghy maghan

onyng sal aidap jýrip sugha ketip

qaytys bolghandyghyn aitty».

(«Qaharman Bauyrjan Momyshúly», 98-bet. Maghjan jayynda.

Almaty, «Óner» baspasy, 2008 j.)

1

Qystyng qaqaghan ayazyna qaramastan Azamat ózine jýktelgen asa iri tapsyrmany oryndau ýshin Sibir shtabynan tang ata salysymen jolgha attandy. Ony, auylynda qalghan anasynyng ýmiti men aq sýtin aqtau niyeti, jastyq jigeri, elining bolashaghyn oilaghan oy qamshylap túrdy. Kenes armiyasy fashizmdi jengenine mine biyl ýshinshi jyl. Talaydyng ómirin jalmaghan zúlmat soghys ayaqtalsa da kónilde әli de ýrey bar. Qasyna ergen jolserigi - polkovnik Melinichenko da sóilenkiremeydi. Onyng ýstine, sóilese auyzynan shyqqan aua lezde qatyp qalyp auzy múz qatatyn synay bar. Onyng sóilemegeni Azamatqa da  jaqsy. Qaytkende әli jas, ómirlik tәjiriybesi az. Baukenning ótinishi uaqyt kýtirmeytin sharua әri óte qúpiya. Ol qúpiyany berik ústau kerek. Bireumen kósile sóiley qalsa, kókiregindegi syrdyng byt-shyty shyghady. Sondyqtan sóilemegen abzal. Tym bolmasa eline oralghangha deyin...

2

(esse)

«...On shaqty kýnnen keyin uaqytym bolmay,

qaytyp kele almadym. Bir aidan keyin kelsem,

týrmening bastyghy maghan

onyng sal aidap jýrip sugha ketip

qaytys bolghandyghyn aitty».

(«Qaharman Bauyrjan Momyshúly», 98-bet. Maghjan jayynda.

Almaty, «Óner» baspasy, 2008 j.)

1

Qystyng qaqaghan ayazyna qaramastan Azamat ózine jýktelgen asa iri tapsyrmany oryndau ýshin Sibir shtabynan tang ata salysymen jolgha attandy. Ony, auylynda qalghan anasynyng ýmiti men aq sýtin aqtau niyeti, jastyq jigeri, elining bolashaghyn oilaghan oy qamshylap túrdy. Kenes armiyasy fashizmdi jengenine mine biyl ýshinshi jyl. Talaydyng ómirin jalmaghan zúlmat soghys ayaqtalsa da kónilde әli de ýrey bar. Qasyna ergen jolserigi - polkovnik Melinichenko da sóilenkiremeydi. Onyng ýstine, sóilese auyzynan shyqqan aua lezde qatyp qalyp auzy múz qatatyn synay bar. Onyng sóilemegeni Azamatqa da  jaqsy. Qaytkende әli jas, ómirlik tәjiriybesi az. Baukenning ótinishi uaqyt kýtirmeytin sharua әri óte qúpiya. Ol qúpiyany berik ústau kerek. Bireumen kósile sóiley qalsa, kókiregindegi syrdyng byt-shyty shyghady. Sondyqtan sóilemegen abzal. Tym bolmasa eline oralghangha deyin...

2

Melinichenko bastaghan bes kisilik toptyng da jauapkershiligi auyr. Qiyr shyghys asyp Japoniyagha jetu, Partiya jýktegen mindetin oryndap baryp Mәskeuge oralu. Mindet tek qana polkovnik Melinichenkogha ghana mәlim. Biraq Azamattyng kónilindegi mindet Melinichenkodegi mindetten de manyzdyraq kórindi Azamatqa. Kenes ýkimetining әskerlerining qatarynda bolu jas Azamat ýshin ghana emes, býkil auyly ýshin ýlken abyroy. Soghysqa qatyspasa da soghys ayaqtala sala Kenes Qyzyl armiyasynda qatardaghy jauynger retinde emes, әskery oqu bitirgen agha serjant retinde ómirin jalghastyrghan Azamattyng armany dәl osy qasyndaghy Melinichenko siyaqty polkovnik bolu.

3

...Azamat Úly otan soghysynda jeniske jetken Kenes Ýkimetining asa qúpiya isterine júmsalghan qazaqtyng biri әri biregeyi. Olay bolmay qalsa da, Azamattyng ózine solay kórindi. Jenilis tapqan japondardyng elinde ne qylmaq, ony Melinichenko men Alla taghala ghana biledi. Auylynan qol ýzgeli biraz jyl boldy. Qazaqty kórmegeli de sol. Allanyng jazghanyn qarashy, Sibirdegi Kenes Armiyasy shtabyna kelgenderinde Melinichenko sol shtabtyng komandiyrining bólmesine kirip ketip, aman-saulyqtan keyin әngimelerin bastaghanda, Azamattyng kónili bosap ketkendey boldy. Ne boldy dep ózine-ózi tanghalghan Azamat koridorda otyrsa da bólmedegi bir dauystan nege ekeni belgisiz - jylylyqty sezdi. Búl dauysty estimegenine biraz jyl boldy.

- Búl әkemning dauysy ghoy! - dep jylay jazdady Azamat, - Oibay ne dep kettin? Ayaz qúrghyr miydi de qatyryp tastady ma eken? Ákem múnda ne qylsyn?!

- Poez budet zavtra. A seyshas mojete raspolojitisya v chasti. Spati budete v shiyneli, zdes holodno... - degen komandirding sózinen keyin baryp, Azamat jýzin kórmese de, dauysynan qazaq aksentin tanydy. Tughan әkesimen shatastyratynday búl netken quanysh. Sibirde qazaqty kórem dep oilaghan da joq Azamat.

- Búl mening kómekshilerim, jauyngerler, arystandar - dep bólmeden shygha bere Melinichenko koridorda túrghan tórt jigitti menzep.

- Jaraysyndar... - dep qana qoydy komandiyr. Arasyndaghy bir qazaq jigitin kózi shalyp qalsa da, Sibirde, onyng ýstine kileng orystardyng ortasynda Azamattyng betinen sýiip, oghan erekshe yqylas kórsetu arqyly kónili bosap ketetinin ishtey sezindi Sibirdegi 59-brigada komandiyrining orynbasary, qazaq Bauyrjan Momyshevich. Sondyqtan da amal neshik, komandir soldattarmen Sibirding ayazy sekildi suyq amandasty.

4

Ertengisin Baukeng Azamatty shtabqa shaqyrdy. Melinichenkogha qazaqty kópten kórmedim, mauqymdy basayyn dep týsindirdi.

- Azamat, auyr mindetterindi estidim. Japoniyagha jetu qiyn. Alayda qazir men saghan odan da auyr mindet bersem, orynday alasyng ba?

- Koneshno, aghasy. Tak tochno...

- Onda tynda, batyr... - dep Baukeng sybyspenen biraq Azamatqa úghynyqty etip basynan ótkenin bayandap berdi...

5

- Kuzmich, sening túqyndarynyng arasynda mening qandasym da bar kórinedi ghoy - dedi Baukeng Qiyr Shyghys Jazalau lagerining bastyghynyng kózine tike qarap.

- Esti takoy. Bar...

- Qúday ýshin, kórsetshi maghan. Neng ketedi. Esesine kýzetshi qyzmetkerlerin, onyng aqyn ekenin aitty. Aqynnan bir qauip bolmas.

- Zapresheno komandiyr! Ustav!!!

- Eki-aq minut?!

- Ayttym ghoy...joq...bolmaydy.

- Kuzmich, ...Iisusting qúrmetine... - amaly tausylghan Baukeng Kuzmichting janyna jyly Isa payghambardyng atyn auzyna aldy.

- Ladno davay, toliko bystro. Soghys joqta, beybit kezende basymyz shalynyp jýrmesin, tez qimylda...

- Qayda ol?

- Ormannyng ishinde...

Nu ormannyng arasynda otqa jylynyp otyrghan bir top adam otyr. Kiygen kiyimderi birtýrli, әsili sottalghandar bolu kerek. Olardan ózgesheleu, basynda týlki tymaghy bar bir adam 10-15 metrdey jerde óz aldyna jylynyp otyr. Teginde - qazaq siyaqty. Kýzetshi qyzmetkerler aldamapty. Qaydaghy bir týsi suyq tayganyng ishinde alystan kelgen otandasyna nege ótirik aitsyn? Shyn aitypty, bәrekeldi...

- Assalaumaghalaykum! - súhbattasynyng aqyn bolatynyn bilgen Baukeng asa yqtiyatty amandasty. Dauysy da ýirenshikti qatal emes, nәzik shyqty.

- Álik salam, - onyng dausy Baukendikinen de nәzik әri nemqúraydy bop estildi. Ol kisining Bәukenning sәlemin ernin jybyrlatyp qana qabyldap, týrine odyraya qarap da ýndemey otyra bergenine mәn bere almady Bauken. «Búl ne qylghan adam? It jekken jerde eki qazaq bylay amandasushy me edi?!» dep an-tang bop túrghan kezde, ana adam:

- Maghan jaqyndama, bәlem júghyp ketedi, - dedi.

- Dәl osy mezette jýzin kórip qalghan Bauken, әldebir nәrseden týnilgen bet әlpeti bolmasa, myna otyrghan adamnyng ózine búrynnan tanys aqiyq aqyn Maghjan Júmabaev ekenin birden anghardy. Tymaghyn sheshse, qara búira shashynan da tanushy edi. Sonda kýmәn da qalmas edi. Biraq esi dúrys adam myna ayazda bórkin sheshe me?! Maghjan ba emes pe degen kýmәndi ketiru ýshin:

- Qalyng ormannyng shetinde, Naghyz jelding ótinde, Ósken jalghyz jas qayyn- dep ólendete jóneldi Bauken.

Búny estigen Maghjan týre keldi de, Baukene qolyn sozdy. Qúshaqtasyp biraz jylasty eki zamandas. Qolyn tarta bergende Baukeng Maghjannyng tymaghyn bayqamay qaghyp jiberdi...

- Jә, jә. Mening jaghdayym qiyn ghoy, maghan jaqyndamaghanyng dúrys bolady. Shamang kelse, meni elge jetkiz, - dedi Maghjan.

- Men on shaqty kýnning kóleminde qayta oralamyn. Sol kezde dayyn bolyp túrynyz, - dep Baukeng Maghjandy iyghynan qaqty.

- Eling kim, atyng kim?

-  Momyshtyng Bauyrjanymyn.

6

- Mine bauyrym... On shaqty kýnnen keyin uaqytym bolmay, qaytyp kele almadym. Bir aidan keyin kelsem, týrmening bastyghy maghan onyng sal aidap jýrip sugha ketip qaytys bolghandyghyn aitty. Áy, osy orysqa senu qiyn. Qu qúrghyr. - Baukeng Azamatqa ýmit arta qarady, - Azamat, úlanym, batyrym! Saghan býiimtayym bar. Japoniyagha bir-aq jerden jol bar. Jazalau lageri arqyly qaytse de ótesinder. Sәti týsip, sol jaqtaghylardan súrastyrshy. Bir-aq qazaq bar. Ishim sezip túr, tiri әli. Maghjan aghany qazaq baqilyq dep biledi. Jendetter attyq dep jar saldy. Ýrey tughyzu ghoy olardiki. Allam qoldap, tiri Maghjan. Áli de tiri. Men Mәskeu jýru kerekpin. Stalin joldas Qiyr shyghystyng býkil komandirlerin jinap jatyr. Osyndaghylar da senimen úzaq sóilesti dep ýstime aryz týsirui mýmkin. Balam, abay bol. Mindetindi atqar.

7

- Atyng da, teging de әdemi eken Azamat. Bauyrjandy aiyptamaymyn. Qayta jolamaghany dúrys bolghan. Óssin, órlesin... Biraq elime oralsam...

- Maghjan agha ..., - Azamat qalay aitaryn oiynda bezbendep biraz kidirdi, - agha, sizdi atyp óltirdi dep biledi halyq. On jyl ótti...

- Ulandy jýrek, Jan kýied, Ishim tolghan qyzyl shoq. Ne sebepten, tәnir iye, Denege em bar, jangha joq? Olay bolsa, ... Olay bolsa, men eldi dýrliktirmey-aq qoyayyn. Osynda-aq jan tәsilim  bolayyn. Qaytem?! Azamat! Anau qazaq qanym desen, Újmaqtyng suyn apar, janym desen. Bolmasa, ibilis bol da u alyp bar, Toqtatam túnshyqtyryp qanyn desen... Sen jassyn, eline әli de oralarsyn. Bauyrym, elime sәlem jetkiz, qazaghym erkindik alyp jatqan tústa. Mening aitqanymdy este saqta...

...Osydan on jylday búryn Butyrkadan myna Ibir-Sibirge jer audarylghanda, Qostyrma degen eldi meken arqyly keldik. Tatardyng jeri bolsa kerek. Kishigirim meshiti bar. Jiyrma jylday búryn sol meshitte Seyit degen týrikting azamaty tútqynda ústalghan. Taqua, ghalym adam desedi, olay bolmasa tútqyn adamdy meshitke aparyp sala ma?! Onyng aitqandaryn tatarlardan esitkenim bar. Bir kýn keledi músylmandar, týrikter birigedi degen. Biz asyghyp, qys mezgilinde dýniyege keldik, Sender júmaqtyng iysi anqyghan kóktemde kelesinder. Bizding әreketimiz bireuge qarsy baghyttalmaghan, týrik pen týrkilerding qanynda zúlymdyqtyng ózi týgil iysi de joq, deytin. Ózi, elinde iri bilim ordasyn salam dep әlek bolypty, soghys bastalyp ketip, әlgi oiyn jýzege asyra almapty. Bizderdi de bilim men ghylymgha ýgittegen. Eh shirkin, taghdyr rúqsat etkende... sol jaqqa da baryp, ol kisimen oy tarqatsa ghoy... - Maghjan osyny aityp kózin әldebir nәrsege tigip, qalyng oigha shomdy: Úzyn Oral - kýn men týn shekarasy, Bir jaghy - kýn, bir jaghy - týn balasy. Arghy jaghy - kók kózdi jyn úyasy, Bergi jaghy - týrikting sar dalasy.

Azamat, atyng da әdemi zatyng da... sen eline qyzmet et, bilim al, tәlim al. Týrikpenen týbimiz, týbirimiz bir. Seyit molda taghy da aitypty, týrikting músylmany Rusiyanyng әskery mektebinde, aghylshynnyng zang mektebinde tәlim alyp jatyr. Mezgili jetgende barlyghy óz eline oralyp, óz otandaryna jan ayamay qyzmet etetin bolady, dep. Ras aitypty, seni kórip, soghan senimim arta týsti. Qapy jeme, qazaghymnyng kóginde erkindikting kók tuy әli jelbirer. Biz kórmespiz, biraq óskeleng úrpaq kórer. Alandama, bilimine bilim qos. Zaman óter, bolar әrkim bir-birine dos.

- Sәltayymdy, Sәlimjandy[i] kórsen, barsha halqyma aghalyq ósiyetimdi jetkizsin: Oqu oqy, óner qu, Basqalardan týnil de. Júrttyng qamyn kóp oila. Artta qalghan sorly júrt, Algha bassyn dep oila...

Bir jaghynan aqiyq aqynnyng basyn aman alyp qalmaghanyna qynjylyp, ekinshi jaghynan ózine qazaqtyng qos batyry Bәukeng men Maghjan jýktegen mindetin eline baryp atqarudy oilaghan Azamat Sibirding qaqaghan ayazyna qaramay dittegen jerine jýre berdi. Ony auylynda qalghan anasynyng ýmiti men aq sýtin aqtau niyeti, jastyq jigeri, elining bolashaghyn oilaghan oy qamshylap túrdy...

«Abai.kz»

[i] Maghjannyng tughan inisi