ارعىن الاشۇلى. ءبىر قازاقتىڭ قۇپياسى
(ەسسە)
«...ون شاقتى كۇننەن كەيىن ۋاقىتىم بولماي،
قايتىپ كەلە المادىم. ءبىر ايدان كەيىن كەلسەم،
تۇرمەنىڭ باستىعى ماعان
ونىڭ سال ايداپ ءجۇرىپ سۋعا كەتىپ
قايتىس بولعاندىعىن ايتتى».
(«قاھارمان باۋىرجان مومىشۇلى»، 98-بەت. ماعجان جايىندا.
الماتى، «ونەر» باسپاسى، 2008 ج.)
1
قىستىڭ قاقاعان ايازىنا قاراماستان ازامات وزىنە جۇكتەلگەن اسا ءىرى تاپسىرمانى ورىنداۋ ءۇشىن ءسىبىر شتابىنان تاڭ اتا سالىسىمەن جولعا اتتاندى. ونى، اۋىلىڭدا قالعان اناسىنىڭ ءۇمىتى مەن اق ءسۇتىن اقتاۋ نيەتى، جاستىق جىگەرى، ەلىنىڭ بولاشاعىن ويلاعان وي قامشىلاپ تۇردى. كەڭەس ارمياسى ءفاشيزمدى جەڭگەنىنە مىنە بيىل ءۇشىنشى جىل. تالايدىڭ ءومىرىن جالماعان زۇلمات سوعىس اياقتالسا دا كوڭىلدە ءالى دە ۇرەي بار. قاسىنا ەرگەن جولسەرىگى - پولكوۆنيك مەلنيچەنكو دا سويلەنكىرەمەيدى. ونىڭ ۇستىنە، سويلەسە اۋىزىنان شىققان اۋا لەزدە قاتىپ قالىپ اۋزى مۇز قاتاتىن سىڭاي بار. ونىڭ سويلەمەگەنى ازاماتقا دا جاقسى. قايتكەندە ءالى جاس، ومىرلىك تاجىريبەسى از. باۋكەڭنىڭ ءوتىنىشى ۋاقىت كۇتىرمەيتىن شارۋا ءارى وتە قۇپيا. ول قۇپيانى بەرىك ۇستاۋ كەرەك. بىرەۋمەن كوسىلە سويلەي قالسا، كوكىرەگىندەگى سىردىڭ بىت-شىتى شىعادى. سوندىقتان سويلەمەگەن ابزال. تىم بولماسا ەلىنە ورالعانعا دەيىن...
2
(ەسسە)
«...ون شاقتى كۇننەن كەيىن ۋاقىتىم بولماي،
قايتىپ كەلە المادىم. ءبىر ايدان كەيىن كەلسەم،
تۇرمەنىڭ باستىعى ماعان
ونىڭ سال ايداپ ءجۇرىپ سۋعا كەتىپ
قايتىس بولعاندىعىن ايتتى».
(«قاھارمان باۋىرجان مومىشۇلى»، 98-بەت. ماعجان جايىندا.
الماتى، «ونەر» باسپاسى، 2008 ج.)
1
قىستىڭ قاقاعان ايازىنا قاراماستان ازامات وزىنە جۇكتەلگەن اسا ءىرى تاپسىرمانى ورىنداۋ ءۇشىن ءسىبىر شتابىنان تاڭ اتا سالىسىمەن جولعا اتتاندى. ونى، اۋىلىڭدا قالعان اناسىنىڭ ءۇمىتى مەن اق ءسۇتىن اقتاۋ نيەتى، جاستىق جىگەرى، ەلىنىڭ بولاشاعىن ويلاعان وي قامشىلاپ تۇردى. كەڭەس ارمياسى ءفاشيزمدى جەڭگەنىنە مىنە بيىل ءۇشىنشى جىل. تالايدىڭ ءومىرىن جالماعان زۇلمات سوعىس اياقتالسا دا كوڭىلدە ءالى دە ۇرەي بار. قاسىنا ەرگەن جولسەرىگى - پولكوۆنيك مەلنيچەنكو دا سويلەنكىرەمەيدى. ونىڭ ۇستىنە، سويلەسە اۋىزىنان شىققان اۋا لەزدە قاتىپ قالىپ اۋزى مۇز قاتاتىن سىڭاي بار. ونىڭ سويلەمەگەنى ازاماتقا دا جاقسى. قايتكەندە ءالى جاس، ومىرلىك تاجىريبەسى از. باۋكەڭنىڭ ءوتىنىشى ۋاقىت كۇتىرمەيتىن شارۋا ءارى وتە قۇپيا. ول قۇپيانى بەرىك ۇستاۋ كەرەك. بىرەۋمەن كوسىلە سويلەي قالسا، كوكىرەگىندەگى سىردىڭ بىت-شىتى شىعادى. سوندىقتان سويلەمەگەن ابزال. تىم بولماسا ەلىنە ورالعانعا دەيىن...
2
مەلنيچەنكو باستاعان بەس كىسىلىك توپتىڭ دا جاۋاپكەرشىلىگى اۋىر. قيىر شىعىس اسىپ جاپونياعا جەتۋ، پارتيا جۇكتەگەن مىندەتىن ورىنداپ بارىپ ماسكەۋگە ورالۋ. مىندەت تەك قانا پولكوۆنيك مەلنيچەنكوعا عانا ءمالىم. بىراق ازاماتتىڭ كوڭىلىندەگى مىندەت مەلنيچەنكودەگى مىندەتتەن دە ماڭىزدىراق كورىندى ازاماتقا. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ اسكەرلەرىنىڭ قاتارىندا بولۋ جاس ازامات ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل اۋىلى ءۇشىن ۇلكەن ابىروي. سوعىسقا قاتىسپاسا دا سوعىس اياقتالا سالا كەڭەس قىزىل ارمياسىندا قاتارداعى جاۋىنگەر رەتىندە ەمەس، اسكەري وقۋ بىتىرگەن اعا سەرجانت رەتىندە ءومىرىن جالعاستىرعان ازاماتتىڭ ارمانى ءدال وسى قاسىنداعى مەلنيچەنكو سياقتى پولكوۆنيك بولۋ.
3
...ازامات ۇلى وتان سوعىسىندا جەڭىسكە جەتكەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ اسا قۇپيا ىستەرىنە جۇمسالعان قازاقتىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى. ولاي بولماي قالسا دا، ازاماتتىڭ وزىنە سولاي كورىندى. جەڭىلىس تاپقان جاپونداردىڭ ەلىندە نە قىلماق، ونى مەلنيچەنكو مەن اللا تاعالا عانا بىلەدى. اۋىلىنان قول ۇزگەلى ءبىراز جىل بولدى. قازاقتى كورمەگەلى دە سول. اللانىڭ جازعانىن قاراشى، سىبىردەگى كەڭەس ارمياسى شتابىنا كەلگەندەرىندە مەلنيچەنكو سول شتابتىڭ كومانديرىنىڭ بولمەسىنە كىرىپ كەتىپ، امان-ساۋلىقتان كەيىن اڭگىمەلەرىن باستاعاندا، ازاماتتىڭ كوڭىلى بوساپ كەتكەندەي بولدى. نە بولدى دەپ وزىنە-ءوزى تاڭعالعان ازامات كوريدوردا وتىرسا دا بولمەدەگى ءبىر داۋىستان نەگە ەكەنى بەلگىسىز - جىلىلىقتى سەزدى. بۇل داۋىستى ەستىمەگەنىنە ءبىراز جىل بولدى.
- بۇل اكەمنىڭ داۋىسى عوي! - دەپ جىلاي جازدادى ازامات، - ويباي نە دەپ كەتتىڭ؟ اياز قۇرعىر ءميدى دە قاتىرىپ تاستادى ما ەكەن؟ اكەم مۇندا نە قىلسىن؟!
- پوەز بۋدەت زاۆترا. ا سەيشاس موجەتە راسپولوجيتسيا ۆ چاستي. سپات بۋدەتە ۆ شينەلي، زدەس حولودنو... - دەگەن كومانديردىڭ سوزىنەن كەيىن بارىپ، ازامات ءجۇزىن كورمەسە دە، داۋىسىنان قازاق اكتسەنتىن تانىدى. تۋعان اكەسىمەن شاتاستىراتىنداي بۇل نەتكەن قۋانىش. سىبىردە قازاقتى كورەم دەپ ويلاعان دا جوق ازامات.
- بۇل مەنىڭ كومەكشىلەرىم، جاۋىنگەرلەر، ارىستاندار - دەپ بولمەدەن شىعا بەرە مەلنيچەنكو كوريدوردا تۇرعان ءتورت جىگىتتى مەڭزەپ.
- جارايسىڭدار... - دەپ قانا قويدى كوماندير. اراسىنداعى ءبىر قازاق جىگىتىن كوزى شالىپ قالسا دا، سىبىردە، ونىڭ ۇستىنە كىلەڭ ورىستاردىڭ ورتاسىندا ازاماتتىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ، وعان ەرەكشە ىقىلاس كورسەتۋ ارقىلى كوڭىلى بوساپ كەتەتىنىن ىشتەي سەزىندى سىبىردەگى 59-بريگادا كومانديرىنىڭ ورىنباسارى، قازاق باۋىرجان مومىشەۆيچ. سوندىقتان دا امال نەشىك، كوماندير سولداتتارمەن ءسىبىردىڭ ايازى سەكىلدى سۋىق امانداستى.
4
ەرتەنگىسىن باۋكەڭ ازاماتتى شتابقا شاقىردى. مەلنيچەنكوعا قازاقتى كوپتەن كورمەدىم، ماۋقىمدى باسايىن دەپ ءتۇسىندىردى.
- ازامات، اۋىر مىندەتتەرىڭدى ەستىدىم. جاپونياعا جەتۋ قيىن. الايدا قازىر مەن ساعان ودان دا اۋىر مىندەت بەرسەم، ورىنداي الاسىڭ با؟
- كونەشنو، اعاسى. تاك توچنو...
- وندا تىڭدا، باتىر... - دەپ باۋكەڭ سىبىسپەنەن بىراق ازاماتقا ۇعىنىقتى ەتىپ باسىنان وتكەنىن بايانداپ بەردى...
5
- كۋزميچ، سەنىڭ تۇقىندارىنىڭ اراسىندا مەنىڭ قانداسىم دا بار كورىنەدى عوي - دەدى باۋكەڭ قيىر شىعىس جازالاۋ لاگەرىنىڭ باستىعىنىڭ كوزىنە تىكە قاراپ.
- ەست تاكوي. بار...
- قۇداي ءۇشىن، كورسەتشى ماعان. نەڭ كەتەدى. ەسەسىنە كۇزەتشى قىزمەتكەرلەرىڭ، ونىڭ اقىن ەكەنىن ايتتى. اقىننان ءبىر قاۋىپ بولماس.
- زاپرەشەنو كوماندير! ۋستاۆ!!!
- ەكى-اق مينۋت؟!
- ايتتىم عوي...جوق...بولمايدى.
- كۋزميچ، ...ءيسۋستىڭ قۇرمەتىنە... - امالى تاۋسىلعان باۋكەڭ كۋزميچتىڭ جانىنا جىلى يسا پايعامباردىڭ اتىن اۋزىنا الدى.
- لادنو داۆاي، تولكو بىسترو. سوعىس جوقتا، بەيبىت كەزەڭدە باسىمىز شالىنىپ جۇرمەسىن، تەز قيمىلدا...
- قايدا ول؟
- ورماننىڭ ىشىندە...
نۋ ورماننىڭ اراسىندا وتقا جىلىنىپ وتىرعان ءبىر توپ ادام وتىر. كيگەن كيىمدەرى ءبىرتۇرلى، ءاسىلى سوتتالعاندار بولۋ كەرەك. ولاردان وزگەشەلەۋ، باسىندا تۇلكى تىماعى بار ءبىر ادام 10-15 مەتردەي جەردە ءوز الدىنا جىلىنىپ وتىر. تەگىندە - قازاق سياقتى. كۇزەتشى قىزمەتكەرلەر الداماپتى. قايداعى ءبىر ءتۇسى سۋىق تايگانىڭ ىشىندە الىستان كەلگەن وتانداسىنا نەگە وتىرىك ايتسىن؟ شىن ايتىپتى، بارەكەلدى...
- اسسالاۋماعالايكۋم! - سۇحباتتاسىنىڭ اقىن بولاتىنىن بىلگەن باۋكەڭ اسا ىقتياتتى امانداستى. داۋىسى دا ۇيرەنشىكتى قاتال ەمەس، نازىك شىقتى.
- الىك سالام، - ونىڭ داۋسى باۋكەڭدىكىنەن دە نازىك ءارى نەمقۇرايدى بوپ ەستىلدى. ول كىسىنىڭ باۋكەڭنىڭ سالەمىن ەرنىن جىبىرلاتىپ قانا قابىلداپ، تۇرىنە ودىرايا قاراپ دا ۇندەمەي وتىرا بەرگەنىنە ءمان بەرە المادى باۋكەڭ. «بۇل نە قىلعان ادام؟ يت جەككەن جەردە ەكى قازاق بىلاي امانداسۋشى مە ەدى؟!» دەپ اڭ-تاڭ بوپ تۇرعان كەزدە، انا ادام:
- ماعان جاقىنداما، بالەم جۇعىپ كەتەدى، - دەدى.
- ءدال وسى مەزەتتە ءجۇزىن كورىپ قالعان باۋكەڭ، الدەبىر نارسەدەن تۇڭىلگەن بەت الپەتى بولماسا، مىنا وتىرعان ادامنىڭ وزىنە بۇرىننان تانىس اقيىق اقىن ماعجان جۇماباەۆ ەكەنىن بىردەن اڭعاردى. تىماعىن شەشسە، قارا بۇيرا شاشىنان دا تانۋشى ەدى. سوندا كۇمان دا قالماس ەدى. بىراق ەسى دۇرىس ادام مىنا ايازدا بوركىن شەشە مە؟! ماعجان با ەمەس پە دەگەن كۇماندى كەتىرۋ ءۇشىن:
- قالىڭ ورماننىڭ شەتىندە، ناعىز جەلدىڭ وتىندە، وسكەن جالعىز جاس قايىڭ- دەپ ولەڭدەتە جونەلدى باۋكەڭ.
بۇنى ەستىگەن ماعجان تۇرە كەلدى دە، باۋكەڭە قولىن سوزدى. قۇشاقتاسىپ ءبىراز جىلاستى ەكى زامانداس. قولىن تارتا بەرگەندە باۋكەڭ ماعجاننىڭ تىماعىن بايقاماي قاعىپ جىبەردى...
- ءجا، ءجا. مەنىڭ جاعدايىم قيىن عوي، ماعان جاقىنداماعانىڭ دۇرىس بولادى. شاماڭ كەلسە، مەنى ەلگە جەتكىز، - دەدى ماعجان.
- مەن ون شاقتى كۇننىڭ كولەمىندە قايتا ورالامىن. سول كەزدە دايىن بولىپ تۇرىڭىز، - دەپ باۋكەڭ ماعجاندى يىعىنان قاقتى.
- ەلىڭ كىم، اتىڭ كىم؟
- مومىشتىڭ باۋىرجانىمىن.
6
- مىنە باۋىرىم... ون شاقتى كۇننەن كەيىن ۋاقىتىم بولماي، قايتىپ كەلە المادىم. ءبىر ايدان كەيىن كەلسەم، تۇرمەنىڭ باستىعى ماعان ونىڭ سال ايداپ ءجۇرىپ سۋعا كەتىپ قايتىس بولعاندىعىن ايتتى. ءاي، وسى ورىسقا سەنۋ قيىن. قۋ قۇرعىر. - باۋكەڭ ازاماتقا ءۇمىت ارتا قارادى، - ازامات، ۇلانىم، باتىرىم! ساعان ءبۇيىمتايىم بار. جاپونياعا ءبىر-اق جەردەن جول بار. جازالاۋ لاگەرى ارقىلى قايتسە دە وتەسىڭدەر. ءساتى ءتۇسىپ، سول جاقتاعىلاردان سۇراستىرشى. ءبىر-اق قازاق بار. ءىشىم سەزىپ تۇر، ءتىرى ءالى. ماعجان اعانى قازاق باقيلىق دەپ بىلەدى. جەندەتتەر اتتىق دەپ جار سالدى. ۇرەي تۋعىزۋ عوي ولاردىكى. اللام قولداپ، ءتىرى ماعجان. ءالى دە ءتىرى. مەن ماسكەۋ ءجۇرۋ كەرەكپىن. ستالين جولداس قيىر شىعىستىڭ بۇكىل كومانديرلەرىن جيناپ جاتىر. وسىنداعىلار دا سەنىمەن ۇزاق سويلەستى دەپ ۇستىمە ارىز ءتۇسىرۋى مۇمكىن. بالام، اباي بول. مىندەتىڭدى اتقار.
7
- اتىڭ دا، تەگىڭ دە ادەمى ەكەن ازامات. باۋىرجاندى ايىپتامايمىن. قايتا جولاماعانى دۇرىس بولعان. ءوسسىن، ورلەسىن... بىراق ەلىمە ورالسام...
- ماعجان اعا ...، - ازامات قالاي ايتارىن ويىندا بەزبەندەپ ءبىراز كىدىردى، - اعا، ءسىزدى اتىپ ءولتىردى دەپ بىلەدى حالىق. ون جىل ءوتتى...
- ۋلاندى جۇرەك، جان كۇيەد، ءىشىم تولعان قىزىل شوق. نە سەبەپتەن، ءتاڭىر يە، دەنەگە ەم بار، جانعا جوق؟ ولاي بولسا، ... ولاي بولسا، مەن ەلدى دۇرلىكتىرمەي-اق قويايىن. وسىندا-اق جان ءتاسىلىم بولايىن. قايتەم؟! ازامات! اناۋ قازاق قانىم دەسەڭ، ۇجماقتىڭ سۋىن اپار، جانىم دەسەڭ. بولماسا، ءىبىلىس بول دا ۋ الىپ بار، توقتاتام تۇڭشىقتىرىپ قانىن دەسەڭ... سەن جاسسىڭ، ەلىڭە ءالى دە ورالارسىڭ. باۋىرىم، ەلىمە سالەم جەتكىز، قازاعىم ەركىندىك الىپ جاتقان تۇستا. مەنىڭ ايتقانىمدى ەستە ساقتا...
...وسىدان ون جىلداي بۇرىن بۋتىركادان مىنا ءىبىر-سىبىرگە جەر اۋدارىلعاندا، قوستىرما دەگەن ەلدى مەكەن ارقىلى كەلدىك. تاتاردىڭ جەرى بولسا كەرەك. كىشىگىرىم مەشىتى بار. جيىرما جىلداي بۇرىن سول مەشىتتە سەيىت دەگەن تۇرىكتىڭ ازاماتى تۇتقىندا ۇستالعان. تاقۋا، عالىم ادام دەسەدى، ولاي بولماسا تۇتقىن ادامدى مەشىتكە اپارىپ سالا ما؟! ونىڭ ايتقاندارىن تاتارلاردان ەسىتكەنىم بار. ءبىر كۇن كەلەدى مۇسىلماندار، تۇرىكتەر بىرىگەدى دەگەن. ءبىز اسىعىپ، قىس مەزگىلىندە دۇنيەگە كەلدىك، سەندەر جۇماقتىڭ ءيسى اڭقىعان كوكتەمدە كەلەسىڭدەر. ءبىزدىڭ ارەكەتىمىز بىرەۋگە قارسى باعىتتالماعان، تۇرىك پەن تۇركىلەردىڭ قانىندا زۇلىمدىقتىڭ ءوزى تۇگىل ءيسى دە جوق, دەيتىن. ءوزى، ەلىندە ءىرى ءبىلىم ورداسىن سالام دەپ الەك بولىپتى، سوعىس باستالىپ كەتىپ، الگى ويىن جۇزەگە اسىرا الماپتى. بىزدەردى دە ءبىلىم مەن عىلىمعا ۇگىتتەگەن. ەھ شىركىن، تاعدىر رۇقسات ەتكەندە... سول جاققا دا بارىپ، ول كىسىمەن وي تارقاتسا عوي... - ماعجان وسىنى ايتىپ كوزىن الدەبىر نارسەگە تىگىپ، قالىڭ ويعا شومدى: ۇزىن ورال - كۇن مەن ءتۇن شەكاراسى، ءبىر جاعى - كۇن، ءبىر جاعى - ءتۇن بالاسى. ارعى جاعى - كوك كوزدى جىن ۇياسى، بەرگى جاعى - تۇرىكتىڭ سار دالاسى.
ازامات، اتىڭ دا ادەمى زاتىڭ دا... سەن ەلىڭە قىزمەت ەت، ءبىلىم ال، ءتالىم ال. تۇرىكپەنەن ءتۇبىمىز، ءتۇبىرىمىز ءبىر. سەيىت مولدا تاعى دا ايتىپتى، تۇرىكتىڭ مۇسىلمانى رۋسيانىڭ اسكەري مەكتەبىندە، اعىلشىننىڭ زاڭ مەكتەبىندە ءتالىم الىپ جاتىر. مەزگىلى جەتگەندە بارلىعى ءوز ەلىنە ورالىپ، ءوز وتاندارىنا جان اياماي قىزمەت ەتەتىن بولادى، دەپ. راس ايتىپتى، سەنى كورىپ، سوعان سەنىمىم ارتا ءتۇستى. قاپى جەمە، قازاعىمنىڭ كوگىندە ەركىندىكتىڭ كوك تۋى ءالى جەلبىرەر. ءبىز كورمەسپىز، بىراق وسكەلەڭ ۇرپاق كورەر. الاڭداما، بىلىمىنە ءبىلىم قوس. زامان وتەر، بولار اركىم ءبىر-بىرىنە دوس.
- ءسالتايىمدى، ءسالىمجاندى[i] كورسەڭ، بارشا حالقىما اعالىق وسيەتىمدى جەتكىزسىن: وقۋ وقى، ونەر قۋ، باسقالاردان ءتۇڭىل دە. جۇرتتىڭ قامىن كوپ ويلا. ارتتا قالعان سورلى جۇرت، العا باسسىن دەپ ويلا...
ءبىر جاعىنان اقيىق اقىننىڭ باسىن امان الىپ قالماعانىنا قىڭجىلىپ، ەكىنشى جاعىنان وزىنە قازاقتىڭ قوس باتىرى باۋكەڭ مەن ماعجان جۇكتەگەن مىندەتىن ەلىنە بارىپ اتقارۋدى ويلاعان ازامات ءسىبىردىڭ قاقاعان ايازىنا قاراماي دىتتەگەن جەرىنە جۇرە بەردى. ونى اۋىلىڭدا قالعان اناسىنىڭ ءۇمىتى مەن اق ءسۇتىن اقتاۋ نيەتى، جاستىق جىگەرى، ەلىنىڭ بولاشاعىن ويلاعان وي قامشىلاپ تۇردى...
«Abai.kz»
[i] ماعجاننىڭ تۋعان ءىنىسى
