2.

Anketalyq anyqtama: Júmabaev Maghjan Bekenúly (Bekmúhamed), 1893 jyly 25 mausymda Aqmola oblysy Qyzyljar uezi Saryayghyr bolysy Sasyqkól auylynda auqatty janúyada tughan. Qyzyljardaghy  Shalaqazaq (1905-1910), Ufadaghy Ghaliya medreselerinde (1910-1911) oqy jýrip orys tilinen qosymsha dәris alghan (Mirjaqyp Dulatov dayyndaghan), sodan keyin Omby múghalimder seminariyasynda (1914-1917) oqyghan. 1918-1922 jyldary Petropavl uezdik múghalimder kursynda dәris oqyghan, sonymen qatar «Bostandyq tuy» gazetinde qyzmet istegen. 1922-1923  jyldary Tashkenttegi Qazaq oqu-aghartu institutynda oqytushy bolghan. 1923-1927 jyldary Moskvadaghy әdebiyet institutynda oqyghan, Shyghys baspasynda әdeby qyzmetker bop istegen. Ásker qatarynda bolmaghan, jyljymaytyn menshik mýlki joq. «Alash» partiyasynyng oqu-aghartu komissiyasynyng mýsheligine saylanghan. 1927 jyldan ústalghangha deyin Qyzyljardaghy Qazaq pedagogikalyq tehnikumi men Kenes-partiya mektebinde orys tili men qazaq әdebiyeti pәninen dәris bergen.

Ómirlik shyndyqty jandýniyesimen astasyp jatqan kórkem oilau jýiesi arqyly qabyldaytyn tuma talant iyesi tergeu súraqtaryna da aqyndyq  kózqaraspen jauap beredi.

2.

Anketalyq anyqtama: Júmabaev Maghjan Bekenúly (Bekmúhamed), 1893 jyly 25 mausymda Aqmola oblysy Qyzyljar uezi Saryayghyr bolysy Sasyqkól auylynda auqatty janúyada tughan. Qyzyljardaghy  Shalaqazaq (1905-1910), Ufadaghy Ghaliya medreselerinde (1910-1911) oqy jýrip orys tilinen qosymsha dәris alghan (Mirjaqyp Dulatov dayyndaghan), sodan keyin Omby múghalimder seminariyasynda (1914-1917) oqyghan. 1918-1922 jyldary Petropavl uezdik múghalimder kursynda dәris oqyghan, sonymen qatar «Bostandyq tuy» gazetinde qyzmet istegen. 1922-1923  jyldary Tashkenttegi Qazaq oqu-aghartu institutynda oqytushy bolghan. 1923-1927 jyldary Moskvadaghy әdebiyet institutynda oqyghan, Shyghys baspasynda әdeby qyzmetker bop istegen. Ásker qatarynda bolmaghan, jyljymaytyn menshik mýlki joq. «Alash» partiyasynyng oqu-aghartu komissiyasynyng mýsheligine saylanghan. 1927 jyldan ústalghangha deyin Qyzyljardaghy Qazaq pedagogikalyq tehnikumi men Kenes-partiya mektebinde orys tili men qazaq әdebiyeti pәninen dәris bergen.

Ómirlik shyndyqty jandýniyesimen astasyp jatqan kórkem oilau jýiesi arqyly qabyldaytyn tuma talant iyesi tergeu súraqtaryna da aqyndyq  kózqaraspen jauap beredi.

M.Júmabaev, 1929 jyl, 14-shilde (D.Dosjannyng jariyalanymy boyynsha): «Ózimning ústanymym boyynsha, shamamen 1911 jyldan bastap Moskvagha kelgenge deyin, dәlirek aitsam, 1924 jylgha deyin últshyldyq kózqarasta bolghanym ras. Últymnyng ayanyshty taghdyryna janym auyratyn. Moskvagha kelgennen keyin kózqarasym eleuli ózgeristerge úshyrady. Qazir kommunistik tanymgha bir taban jaqyndaghanym ras, biraq, ol oiymdy dәleldeytin naqty dәiegim joq. Qaytalap aitamyn, mening últshyldyq kózqarasym tek qana últshyl saryndaghy shygharmalarymda ghana kórinis berdi, yaghni, mening últshyldyghym ólenderim men maqalalarymnan bayqalatyn, búl tuyndylarym basylymdarda jariyalanyp, halyqqa keninen taraldy, olardyng kónilinen shyqty. Mysaly, «Batyr Bayan» atty poemamda últshyldyq saryny barynsha aiqyn kórinis tapty...».

Qazaq әdebiyetindegi europalyq ýlgidegi lirikalyq jinaqtyng alghashqy qarlyghashy - Maghjannyng 1912 jyly Qazan qalasynda jariyalanghan «Sholpan» atty jyr jinaghy. Búl jinaqqa dem salghan, últynyng kórkem sózining oy úiytqysy bolugha baulyghan adam - qazaq halqynyng jýregin «Qazaq qyzy» romany arqyly jylytqan tatar әdebiyetining túrlauly túlghasy Ghalymjan Ibragimov. «Últshyldyq kózqarasym 1911 jyldan bastaldy»,- dep kórsetui de Maghjannyng Ufada Ghalymjanmen tanysqan jәne odan keyin Mirjaqyptan orys tilinen erkin dәris alghan túsyna dәl keledi. Demek, onyng últshyldyq sanasy ziyalylargha tәn kórkem oilau dengeyinde qalyptasqan.

Soghan oray, Maghjan «Alqa» әdeby ýiirmesining maqsat-mýddesin, is-әreketin sayasattan qanshama sayaqsyta syrttatyp:

«Baghdarlamany sol kezdegi Mәskeu studentteri Sәrsenbin men Segizbaevqa oqyp berip, talqylattym, ózgertuler engizdim. Sodan keyin baryp jan-jaqqa tarattym»,-dep jauap bergenimen, tergeushiler odan sayasy astar izdegen.

«Ayyptau qorytyndysynda» búghan: «Jekelegen әdeby enbekterdi dayyndau belgili bir tәrtip boyynsha jýrgizilip, úiym mýshelerine ózara bólinip berildi. «Alqa» atty astyrtyn әdeby ýiirmening ómir sýrui әdeby enbekterdi belgili bir tәrtip boyynsha bólisip dayyndaugha úiytqy boldy, onyng baghyt-baghdaryn («Tabaldyryqtyn») anyqtaugha Júmabaev M. jәne aiyptalushylar Ysqaqov Daniyal, Dosmúhamedov H., Áuezov Múhtar men Kemengerov Qoshmúhamed qatysty»,- dep bagha berilgen.

Osy rette aita keterimiz, 14 tomdyq tergeu isin týgeldey kóshirip shyghu mýmkin emes, onyng qajeti de joq shyghar. Degenmen de manyzdy-manyzdylaryn ghana iriktep alyp ek. Sonday irikteu sәtinde bizding nazarymyzdan tasada qalghan J.Sәrsenbinning 1929 jyly    5-mamyr kýngi jauaby alash zertteushisi D.Qamzabekúlynyng kóz qiyghyna iligipti. Onda J.Sәrsenbiyn:

«Keshikpey Maghjan ekeumiz «Alqa» aiqyndamasynyng (baghdarlamasynyng - T.J.) 16 danasyn jan-jaqqa bólip, Tashkentke - A.Baytúrsynovtyn, Orynborgha - J.Aymauytovtyn, Qyzyljargha - J.Tileulinnin, Semeyge - S.Dónentaevtin, Leningradqa - M.Áuezovting (basylymda «úly» dep jazylghan, biz tergeu tәrtibine oray aldyq - T.J.) atyna salyp jiberdik. Sol jyly 19-qantarda Ólkelik kommunistik partiya komiytetining qarauyna Orynbor qalasyna shaqyryldym. Mәskeuden jýrer aldynda Á.Bókeyhanov pen M.Júmabaev maghan Orynbor men Tashkenttegi azamattarmen baylanys jasap, «Alqa» aiqyndamasy turaly oilaryn, ony quattaytyn-quattamaytyndyghyn bilip, pikirlerin Júmabaevqa jiberuin qadaghalaudy tapsyrdy. Múnymen qosa bara salysymen Smaghúl Sәduaqasovpen habarlasyp, baghdarlamany baspasóz jýzine shygharu kerektigi aityldy. Orynborgha kelgennen keyin «Enbekshi qazaqtyn» jauapty shygharushysy S.Sәduaqasovqa baryp, baghdarlamamen tanystyrdym. Smaghúl «Enbekshi qazaqqa» basatynyn, biraq qazir ony A.Baytúrsynovqa, E.Omarovqa, S.Qojanovqa, J.Aymauytovqa kórsetuimidi ótindi... S.Qojanovqa barghanymda, ol S.Sәduaqasov ekeui «Alqa» jóninde Mәskeuge barghanda M.Júmabaevtan estigenin aitty. E.Omarov ta, J.Aymauytov ta baghdarlamany únatty. E.Aldongharov S.Sәduaqasovpen habarlasyp, baghdarlamany gazetke emes, «Qyzyl Qazaqstan» jurnalyna bastyru kerektigi turaly aqyldasatynyn bildirdi»,- dep (D.Qamzabekúly. «Alashtyng ruhany túghyry. A.El-shejire», 2008 301-302 bet) jauap beripti.

Songhy E.Aldongharovtyn  ýiinde ótken pikir alysudyng barysy J.Aymauytovtyng jauabynda bayandalghan.

Tergeu isinde «Alqa» әdeby ýiirmesining «Tabaldyryq» atty baghdarlamasynyng fotoplenkagha týsirilgen kóshirmesi, onyng negatiyvi jәne oryssha tәrjimasy tirkelgen. Baghdarlamany jazghandyghyn rastaghan qoltanbasy bar (Biz sol negativten kóshirilgen núsqany paydalandyq). Tergeushi Logachev «Alqa» әdeby ýiirmesin qalayda últshyl astyrtyn úiym retinde qarastyryp, ony «Alash» kósemderimen baylanystyrghysy kelip, әr baghytty qamtityn týrtki súraqtar qoyghan. Sonyng ishinde «Alqanyn» úiymdastyryluyna «Alashorda» kósemderining qatysy turaly súraqqa M.Júmabaev (D.Dosjannyng jariyalanymy boyynsha):

«Alashordanyn» qúramynda qyzmet istegemin joq, 1917  jyldyng sonynda Orynborda ótken Býkilqazaqtyq birinshi qúryltayda, «Alashorda» ýkimeti qúrylghanda 5 adamnan túratyn, onyng ishinde Omarov, Shonanov, men jәne taghy basqa bir adam (Mirjaqyp Dulatov - T.J.) bar, oqu-aghartu komissiyasynyng mýsheligine saylandym. Jeke basym «Alashty» qanday da bir qúqyly partiya retinde qabyldaghamyn joq... 24-jyldyn  sonynda, ne 25-jyldyng basynda (naghynda 1924-jyldyng kýzinde, qazan-qarasha ailarynyng óliarasynda - T.J.) Moskvada ólketanushylardyng qúryltayy ótti. Qazaq ókilderi retinde oghan Baytúrsynov pen Bókeyhanov Álihan qatysty. Sonda ol kisilermen jolyghyp, әngimelestim»,- dep jauap berdi.

IYә, «jolyghyp, әngimelesken», ýiine barmaghan. Al J.Sәrsenbin jogharydaghy jauabynda:

«... Álihan Bókeyhanov, Maghjan Júmabaev (basylymda Bókeyhan, Júmabayúly dep jazylghan - T.J.) men ýsheumiz 1925 jyldyng qantar aiynda oqytushylar siezine kelgen Ahmet Baytúrsynov ornalasqan jataqhanagha baryp, ol kisini jazylyp, dayarlanyp qoyylghan «Alqa» әdeby ýiirmesining baghdarlamasymen tanystyrdyq: «Qazaqqa sharuasy men túrmysynyng týrine qaray shapan pishu jarassa da, europalyqtar oghan europalyq kostum kiygizgisi keledi. Qazaqtyng týiesin otarbagha qosyp sýireudi qalaydy. Búlay etu - qazaqqa tәn emes, jat nәrse. Qazaq әdebiyeti últtyq әdebiyet bolugha tiyis. Mynanday ýiirmeler arqyly ony jasau mýmkindigi de bar. Sondyqtan da «Alqany» qúru turaly pikirlerindi qostaymyn»,- dedi»,- dep (D.Qamzabekúly. «Alashtyng ruhany túghyry. A.El-shejire», 2008 301-302 bet) kórsetken.

Sayyp kelgende búl - Álihan Bókeyhanov pen Ahmet Baytúrsynov qaghys qalatynday eleusiz is emes edi. Óitkeni múnda últtyng mәiekti mýddesi jatqan. Sondyqtan da alghashqy súraqtar solargha qoyylghan. Búl jóninde Ahmet Baytúrsynov 1929 jyly mausymnyng 18 kýni bergen jauabynda:

«...Qazaq әdebiyetining aghymdary turaly mәseleni men eshkimmen de birigip taldagham joq. Onyng ishinde, Maghjan Júmabaev jasaghan әdeby platformany Bókeyhanovpen birigip taldaghan emespin. Qalay bolghan kýnning ózinde, men Mәskeuge barghan kezimde Maghjan Júmabaevty Bókeyhanovtyng pәterinen kórmegenim anyq, sonday-aq Júmabaevting da pәterinde bolghanym joq.

Naqtysyn aita almaymyn, biraq Júmabaev pen Bókeyhanov men ornalasqan jataqhanagha (ol RSFSR-ding Halyq aghartu komissariatynyng Mәskeudegi jataqhanasy bolatyn, 1924 jyly kýzde men ólketanushylardyng ólkelik qúryltayyna qatysu ýshin barghanmyn) keldi me, әlde bәrimiz de ólketanushylardyng qúryltayynyng mәjilisinde kezdestik pe, әiteuir, bir jýzdeskenim ras.

Sonday-aq, «Tabaldyryq» әdeby ýiirmesining baghdaryn oqyghanym da esimde joq. Áriyne, әdeby shygharmalardy oqyghan bolarmyz, alayda eshqanday qoljazbanyng bolghany jadymda saqtalmapty, al Sәrsenbinning gazette jariyalanghan maqalasy esimde. Men Mәskeude bolghan kezimde ony Júmabaevpen kórip qalghanym bar. Orynbor qalasynda túrghanymda Sәrsenbin mening ýiime kelgen emes. Áyteuir, mening jadymda qalmapty. Tipti, ólketanushylardyng qúryltayynan keyin sonyng ózin kórdim be, joq pa, bilmeymin. Júmabaevting әdeby baghdaryn talqylaugha arnalyp Aldongharovtyng ýiinde mәjilis ótkendiginen beyhabarmyn, tipti, Aldongharovtyng ýiine bir ret bas súqqan joqpyn»,- deydi.

Tipti, Maghjannyng ózin Álihan men Mirjaqyptan bólip tastaydy. Áytpese, jogharydaghy jauaptyng әr sózi «Alqanyn» negizgi baghyttarynyng biri bolghandyghy baghdarlamadan anyq bayqalady. Mysaly:

«Maghjan Júmabaev jasaghan әdeby platformany Bókeyhanovpen birigip oqyghan emespin. Qalay bolghan kýnning ózinde, men Mәskeuge barghan kezimde Maghjan Júmabaevty Bókeyhanovtyng pәterinen kórmegenim anyq, sonday-aq Júmabaevting da pәterinde bolghanym joq...»,- degen pikirding astaryna ýnilseniz, bәrin de joqqa shygharghan siyaqty.

Al endi osyny: iyә, Ahmet Baytúrsynov «Alqanyn» baghdarlamasyn Bókeyhanovpen birge qatar otyryp oqymaghan, biraq  ózi oqyghan. Maghjandy  Álihannyng ýiinen kórmegen, Maghjannyng pәterinde bolmaghan, biraq kezikkeni ras, - dep týsinuinizge de bolady. Solay da. Múnyng barlyghy әdeyi: kimmen, qay jerde, qalay tanysty, qanday pikir aityldy, sonyng izin jasyru ýshin sóilemdi әdeyi «joqqa shygharu» baghytynda qúrghan.

Filosofiya ghylymynda «teriske shygharudy teriske shygharu» degen kategoriya bar. Sózdi oinatu arqyly úghymdy túmandatu siyaqty kóringenimen, ómirding qayshylyghyn tereng taldaytyn jәne sony týsindiretin qarama-qarsy oilardyng sharpysuynan tughan parasattyng payymy. Últtyng ruhany kósemi Ahmet Baytúrsynovtyng jauabynan ghylymy tújyrym suyrtpaqtalyp shyqpaghanymen de, osynau qysqa ghana aighaqtan onyng oilau jýiesining kýrdeli qúrylymy men aqyl sarasy anyq angharylady. Ol tergeushilerding barlyq súraqtary men bopsalaryn joqqa shygharyp otyr. Sol arqyly ózgeni de, ózin de oqshaulatyp, adamdardyng arasyndaghy kózqaras birligin qasahana ydyratyp jiberip, olargha taghylatyn ortaq aiyptan qútqarudy kózdegen.

«Alash isinin» jalghasy bolatyndyghyn jәne onyng mindetti týrde ruhany mәseleni qamtitynyn bilgen. Sondyqtan da, M. Tynyshbaevtin, H. jәne J. Dosmúhamedovterdin, M.Áuezovtin, Á.Ermekovtin, Q.Kemengerovting tútqyngha alynuynan bir jyl búryn olardy arashalap, eki toptyng «qylmystyq isin» bir-birine baylanystyrmaudyng bar sharasyn qarastyrghan. «Alqa» әdeby ýiirmesi men onyng «Tabaldyryq» atty baghdarlamasyna eshqanday qatysy joq ekendigin ýzildi-kesildi mәlimdeydi. Biraq ta ózining kózqarasyn ashyq aitady. Demek:

«Kýisek, biz kýieyik, sender ózderindi saqtandar. Elge eki sóz aita almaymyz. Al sender keleshek ýshin kereksinder»,- degen sózin is jýzinde dәleldegen.

Múny Maghjan da týsingen. Sondyqtan da tergeushilerdi «jalghan izge» salyp, әr adamnyng is-әreketin derbestendiruge tyrysqan. Álihan Bókeyhanov pen Ahmet Baytúrsynovtyn, Mirjaqyp Dulatov pen Maghjan Júmabaevtin, Múhamedjan Tynyshbaev pen Halel Dosmúhamedovtin, Álimhan Ermekov pen Jahansha Dosmúhamedovtin, Jýsipbek Aymauytov pen Múhtar Áuezovting últtyq ruhany tútastyghyn jәne olardyng bir baghytta, bir maydanda kýreskenin dosy da, dúshpandary da moyyndady. Alayda sayasy kýreske әbden shynyqqan alash qayratkerleri ózderining dostyghyn, úly maqsatyn últynyng qaskýnemderine ashyp bergisi, Abay aitqanday, «aq kónil, ashyq jarqyn bolamyn dep, kóringenmen jyrtaqtaghysy» kelmedi. Qosaq arasynda qosa ketpey, qalayda bir-birin saqtaugha tyrysty.

Alghashqy tergeudegi barlau men arbau súraqtaryna bergen (D.Dosjannyng jariyalanymy boyynsha):

«Bókeyhanovpen kezdesken kezimizde әngimemiz әdebiyet turaly pikirden әri aspaytyn»;

«Aq jol» gazetining sayasy baghyt-baghdary aiqyn bolmady, onda últshyldyq kózqarasty ústanghan maqalalarmen qatar kommunistik kýresti nasihattaytyn maqalalar da qatar jariyalana beretin. Onyng sol kezdegi redaktory Súltanbek Qojanov boldy. Últshyldardyng ishinen ol gazette Áuezov «Sholpan» jurnalymen sәikestendire istedi»;

«Zaky Validov turaly eshqanday maghlúmatym joq. Shoqaev turaly gazetterden oqyghamyn, Birimjanovpen tanys emespin»,- degen jauaptarynan búl anyq angharylady.

Sóitip, «teristeudi teristey otyryp», últtyng mәiegin aman alyp qalugha úmtyldy. Tipti basty «kuәger» Dinshe Ádilev te:

«Qazaqstandaghy astyrtyn әdebiyet ýiirmesining bar ekendigi turaly men eshtene estigemin joq. Últshyl kósemderding janama attary maghan belgisiz. Men Tashkentte jýrgen kezimde bir kýni maghan Baytasov pa, әlde basqa bireu me, úmytyp qaldym, maghan Júmabaevting baghdarlamasyn kórsetkeni esimde. Ózimning әdeby ýiirmege tikeley qatysym bolmaghandyqtanda, oghan qatysqan joqpyn, ol jóninde eshtene aita almaymyn»,- dep bas tarta jauap beripti.

Ayyptau qorytyndysynda:» «Qazaq tilinde mynalar: H. Dosmúhamedov (qazaqtardyng tәuelsiz kezindegi ómirin jyrlaghan, batyrlar men qazaq dalasynyng qúdiretin bayandaytyn ejelgi әnder men halyq anyzdary), Áuezov (ótken kezding tabighaty men auyl ómirin epikalyq sarynda әspettey surettedi,olardy ýlgi etip kórsetti), Júmabaev (sol saryndaghy әnder men ólender), Tynyshbaev (orys tilinde -baytaq keng dalagha qonystanghan búrynghy tәuelsiz ómirdin, ózge halyqtargha tәuelsiz kýn keshken tarihyn) kitap etip bastyryp shyghardy»,- dep jazylghan.

Al oghan M.Tynyshbaev: «Al «Alqa» әdeby ýiirmesi turaly eshtene bilmeymin. Ádeby ýiirmeler Sibir ýkimeti túsynda bolghan shyghar, oghan Maghjan Júmabaev, Áuezov, Smaghúl qatysqan shyghar. Al onyng qalay atalghanyn bilmeymin. Olardyng iydeyalyq baghyty bizding alashordanyng baghyty boluy tiyis. «Alqa» ýiirmesi turaly Halel Dosmúhamedov bilui mýmkin. Ol әdebiyetke jaqyn әri ózi de ainalysady»,- dep jauap berip, attyng basyn teris búryp jiberedi.

Áytpese, baspasózde danghazalyqpen jelpildetip jatqan әdeby aitystan habardar bolghany aidan anyq. Esh kýmәn tughyzbaydy. Halel Dosmúhamedov birneshe ret:

«Taghy da qaytalaymyn: 1. «Alashtyqtarmen» 24-jyldyng qyrkýieginen bastap barlyq baylanysymdy ýzdim jәne olardyng Qazaqstandaghy qylmysty әreketterine eshqanday da qatysym joq. 2. „Alqa" ýiirmesine qatysqamyn joq. Ol turaly bilgenderimdi búryn aitqanmyn»,- dep jazyp bergen.

Al búrynghy aitqandary Qazaq ghylym komissiyasyndaghy atqarylghan júmystar, shygharylghan kitaptar, ghylymiy-zertteu júmystarynyng jospary turaly bolatyn. Sol jauaptardyng barlyghynyng basy qosylyp, qorytylyp «Ayyptau qorytyndysynda»:

«Osy kezde әdebiyet maydanyndaghy júmystarymyz jandana týsti... Áueli Aymauytov, sodan keyin Kemengerov kelip qosylyp, bizding isimizdi jýrgizip otyrdy. Ózimizding yqpalymyzdy baspasóz arqyly keninen taratu ýshin biz barlyq kýshimiz ben jaghdaydy paydalanyp qalugha tyrystyq... «Alqa» ýiirmesining payda boluy da sonyng nәtiyjesi. Búl isti tikeley jýzege asyrghan Ysqaqov, Kemengerov jәne Baytasov maghan júmys baby boyynsha kenes alu ýshin kelip túrdy, men olargha ózimning núsqaularymdy berdim» (Dosmúhamedov H., № 2370-is, 1 t., 221-paraq)»,- dep«tolyqtyrylyp», shyndyqtyng astary ózgertilip berildi.

«Teristi teriske shygharu» tәsilin jauap beru barysynda Maghjan da qoldandy. Ol ózining týsiniktemesinde:

«Baytúrsynov pen Bókeyhanovtyng jalpy әdebiyet, onyng ishinde әdeby syn turaly kózqarastary mening pikirimmen ýnemi qayshy kelip otyrdy. Óz basym әdebiyetti ruhany tolysugha, ruhqa, ruhany qúshtarlyqqa qyzmet etedi dep eseptedim, al jogharyda aty atalghan adamdar: әdebiyet - eng aldymen halyqty jana baghytqa, jana iske shaqyrady, olardy ýgitteydi,- dep týsinedi. Ádebiyetti- óner,- dep emes, nasihatshy qúral,- dep qabyldaydy. Mine, osynday pikir qayshylyqtarynyng nәtiyjesinde jolymyz eki aiyryldy. Osyghan oray «Toqsannyng toby» degen tolghau jazdym, múndaghy negizgi oiym: toqsan dep kórsetkenim - qalyng búqara halyq, qalghan ony - enbeksiz kýn kóretin toghysharlar...

Osy tolghau arqyly bolyp jatqan tónkeriske ózimning kózqarasymdy bildirdim. «Alqa» atty ýiirmening baghdarlamasyn sol tolghau arqyly nasihattadym. Búl tolghaudy Oqu-aghartu halyq komissariatynyng Aqmoladaghy búrynghy tóraghasy Moldaghaly Joldybaevqa jiberdim. Sonymen qosa «Tolghau» atty ólenmen jazylghan baghdarlamany da qosa joldadym. Ol  «Tolghau» baspasózde jariyalanbaghan kýiinshe qaldy. Aty atalghan úzaq tolghauymda ózimning býkil ómirimdi, jibergen qatelikterimdi, ondy-soldy tolqularymdy, soqpaqsyz joldarymdy, tútastay jalpylama bayandap shyqtym.

Aqyry «Alqa» ýiirmesi úiymdastyrylmay, ayaqsyz qaldy»,- dep kórsetti.

Áriyne, múndaghy Bókeyhanov pen Baytúrsynovtyng kózqarasynyng Maghjannyng kózqarasymen ýilespeuining shynayy mәnisin, sayasy astaryn jogharyda eskertken jaydy eske ala otyryp týsingen abzal. Áytpese, últyn oyatu ýshin Mirjaqyp pen Maghjannyng tartynyp qalghan jeri joq. Ahmet Baytúrsynovtyn:

«Men ýshin әdeby baghyttardyng - proletarlyq nemese últshyldyq baghyttardyng qaysysy basymdyq tanytsa da bәribir»,- dep nemqúrayly qaramaghany anyq.

Búl tergeushini izden janylystyrudyng ghana amaly. Ras, Bókeyhanov pen Baytúrsynovtyng últ aldyndaghy jauapkershiligi asa ýlken, tek kózqaraspen shektelip qalmaydy. Olardyng basty maqsaty - barlyq mýmkindikti paydalanyp, últtyng ruhany mәdeniyetin kóterip, jana tanymdyq satygha kóteru edi. Kórkem әdebiyet salasyndaghy beldi talanttardyng ózin, Maghjan men Jýsipbekti, Múhtardy, Halel jәne Jahansha Dosmúhamedovterdi, Múhamedjan men Eldesti, Danial men Qoshkeni oqu-aghartu salasyna tartyp, ghylymnyng barlyq salasynan últyna maghlúmat berudi kózdedi. Búl iydeya olardyng ózara jazysqan hattarynda da basty taqyryptyng biri boldy.

Alayda, qanday da qolgha ilinetin suyrtpaqty izdegen kenesting kekshil tergeushileri múny mýldem basqasha bayandap, kontrrevolusiyalyq últshyl әreketting qataryna jatqyzdy.

Oghan Á.Baydildinnin:«Taghy da: «Alqanyn» bar ekenin men jaqsy bildim. Alghash ret shamamen 1925 jyldary bildim. «Alqa» últshyl Júmabaevting bastauymen Moskvada úiymdastyrylghan. Búl әdeby ýiirmeni býrkemelegen astyrtyn úiym bolatyn... Semeyden rabfakqa oqugha kelgen Ydyrys Mústambaevting tuysy Smaghúl Núrpeyisovten úiym turaly súradym. Ol kópke deyin jasyryp aitpady... Aqyry Smaghúl: ózining Aymauytovpen, Baytasovpen, Kemengerovpen baylanysy bar ekenin, olarda astyrtyn qoghamnyng platformasy bar ekenin, ol qoghamgha múny da tartqanyn aitty. Onyng bastaushysy Júmabaev ekenin bildim. 1927 jyldary Aymauytovtyn, Kemengerovtin, Áuezovtin, Baytasovtyng arasynda hat arqyly pikir alysular bolypty. Júmabaev Moskvada, qalghandary Shymkent pen Tashkentte túratyn»,- degen kórsetindisi negiz qalady.

Aralarynda pikir alysudyng tәjiriybesi bolghandyqtan da jәne sol tústaghy manday aldy jazushynyng qataryna kóterilgen sóz qayratkeri retinde «Alqanyn» «Tabaldyryq» atty baghdarlamasyn Maghjan Júmabaevting Jýsipbek Aymauytovqa jiberui zandy da, oryndy da edi. Búl Aymauytovtyng aiy onynan tughan dýldýldi shaghy bolatyn. Maghjan joldaghan baghdarlamany qalay alghany turaly týrme tergeushisine Jýsipbek:

«24 / VI - 29 jyl.Men «Alqa» ýiirmesining baghdarymen birinshi ret 1925 jyldyng basynda Orynbor qalasynda mynaday jaghdayda tanystym.

Men Tashkent qalasynda shyghatyn «Aq jol» gazetinde isteytinmin, sodan Orynbor qalasyna demalysqa keldim. Sol joly redaksiyada Sәrsenbinmen kezdesip qaldym, ol ózining mende júmysy bar ekendigin aitty. Ekeumizding sózimizdi Aldongharov tyndap otyrghan bolatyn, sodan keyin biz songhy adamnyng (Aldongharovtyng - T.J.) pәterinde keziguge uәdelestik. Sәrsenbiyn: «Onda bizden basqa da birneshe adam bolady»,- dedi. Sóitsem Aldongharov ýiirme baghytymen (platformasymen) tanys eken.Kelesi kýni, әlde sol kýni me, әiteuir týs әletinde biz Aldongharovtyng ýiinde jolyqtyq, onda - Sәrsenbiyn, Aldongharov, Segizbaev, men aty-jónin bilmeytin taghy da basqa adamdar otyr eken. Mening oiymsha, olar qostanaylyq studentter boluy kerek. Sәrsenbin «Alqanyn» baghdaryn oqyp shyghar aldynda: «Múny Júmabaevting qatysuymen mәskeulik studentter jazghan», - dep týsinikteme berdi. Keyinnen Júmabaevpen hat alysudyng barysynda ol baghdardy jazghan Júmabaevting ózi ekenin bildim, sebebi onyng maghan joldaghan baghdarynyng ýlgisi әlgiden ainymaydy. Búl iske Bókeyhanov Álihan men Baytúrsynov Ahmetting qatysynyng bar-joghyn bilmeymin, ol turaly Sәrsenbin eshtene degen joq. Ol maghan búl baghdardy Baytúrsynovqa oqyp bergenin aitty, biraq búl jóninde Baytúrsynovtyng ne degenin bilmeymin. Baghdardy Sәrsenbin taghy kimge oqyp berdi, odan da habarym joq. Baghdardy oqyp bolghannan keyin, ózim kelispeytin birneshe tarmaghyn qaghazgha týrtip aldym da, búl turaly pikirimdi Júmabaevting ózine tikeley jazyp jiberemin,- dedim. Ol tarmaqtarda ne jóninde aitylghany qazir esimnen shyghyp ketipti.

Qatysqandar Sәrsenbinnen: «Alqa» siyaqty ýiirmeler ózge jerde bar ma, ondaydy úiymdastyrugha mýmkinshilik bola ma? »,- dep súrady. Olargha Sәrsenbiyn: «Mәskeude orys jazushylarynyng «Alqa» ispetti ýiirmeleri bar, «Alqany» úiymdastyratyn kýsh te bizde bar»,- dedi. Sózining sonynda Sәrsenbiyn: «Kimde-kim ýiirmening baghdarymen kelispese jәne oghan mýshe bolghysy kelse Mәskeudegi Júmabaevqa ne Sәrsenbinge habarlassyn»,- dedi.

Sodan keyin men ózimning әdeby baghyttardyng aghymdarymen tanys emes ekenimdi aityp, Júmabaevqa osy mәsele turasynda jazylghan kitaptardy jiberudi ótindim. Ol maghan «Simvolizmnen bastap qazan tónkerisine deyin» degen kitapty jiberdi.

Orynborda ýiirme júmysy úiymdastyrylmady. Mýmkin mensiz ótui de  mýmkin, óitkeni, men ile Tashkentke kettim. Onda barghan song әlgi baghdarlama taghy da aldymnan shyqty, onyng bir danasy Mәskeuden Qoshmúhamed Kemengerovting atyna jiberilipti. Bir kýni men, Kemengerov pen Baytasov jәne maghan belgisiz taghy eki studentpen birge Kemengerovting ýiinde otyryp, taghy da sol baghdardy talqyladyq, «Alqa» ýiirmesin úiymdastyra alamyz ba, oghan kim qatysugha kelisedi, kimder qarsy bolady - sony talqyladyq.

Negizinen alghanda qatysqandardyng bәri de ýiirmeni úiymdastyrudy qoldady, al jekelegen tarmaqtarymen kelispegen nәrselerin Mәskeudegi Júmabaevqa jazyp jiberuge uaghdalastyq. Olardyng barlyghyda: ýiirme mýsheleri baghdarlamada kórsetilgen talaptardyng negizinde kórkem shygharma jazuy tiyis, qazaq әdebiyeti jas әri jútang bolghandyqtan da, әdeby mәselelerdi talqylau ýshin qúryltay shaqyru kerek degenge kelisti.

Qoryta aitqanda, ýiirmening negizgi mindeti - qazaq әdebiyetin damytugha ýles qosu bolatyn.

Qúryltaydy shaqyru jónindegi barlyq jauapkershilikti mәskeulik studentter óz moyyndaryna alsyn desti jinalghandar. Keyin mening ózim Júmabaevqa hat jazyp, qúryltaydyng qay jerde ótkeni ontayly dep súradym. Mәskeude me, Orynborda ma, Tashkentte me? Olardyng kópshiligi Tashkent qalasynda jinalugha tilek bildirdi. «Alqa» ýiirmesi sol kýii úiymdastyrylmay qaldy, sebebi aitylghan mәjilisten keyin biz birde-bir ret bas qosqamyz joq, Júmabaevting baghdary ózine qaytarylyp berildi. Ol baghdargha men qol qoydym ba, joq pa, esimde qalmapty, sonday-aq ózgelerding de qol qoyghan-qoymaghanyn bilmeymin.

Osy baghdardyng negizinde jazylghan shygharma jaryq kórdi me, ony da aita almaymyn. Jeke basym ol baghdardy negizge alyp eshqandayda tuyndy jazghamyn joq. Kemengerov pen Baytasov baghdardyng kóshirmelerin ózderinde qaldyrdy ma ony da bilmeymin. Al mening ózimde onyng eshqanday kóshirmesi qalghan emes. Keyinnen men búl baghdar turaly Júmabaevpen, Áuezovpen pikir alysyp, hat jazdym».

Ómirinde de, ónerinde de shyndyqty tu qyp ústap ótken Jýsipbek Aymauytovtyng búl jauabynda eshqanday jala da, jaltang sóz de joq. Olar «Alqa» ýiirmesining baghyt-baghdaryn ashyq mәlimdep, onday niyetting bolghanyn bir auyzdan taysaqtamay moyyndaydy. Ózderine: pәlendey kesirin tiygizedi, aiyp retinde taghylady, ýiirmeni astyrtyn úiym retinde baghalaydy - dep qauiptenbegenderi bayqalady.

Alayda, qanday da qolgha ilinetin suyrtpaqty izdegen kenesting kekshil tergeushileri múny mýldem basqasha bayandap, kontrrevolusiyalyq últshyl әreketting qataryna jatqyzdy. Múny olardyng barlyghyda kesh, óte kesh, aiyptau qorytyndysymen tanysqanda bir-aq bildi. «Alqa» әdeby ýiirmesin aldygha tarta otyryp tergeushi Popovtyng Múhtar Áuezovke qoyghan súraqtaryna alghan jauaby mynaday:

«Al «Alqa» ýiirmesine baylanysty aitarym mynau:1925 jyldyng basynda «Tabaldyryq» әdeby tobynyng deklarasiyasy qosyp salynghan Júmabaevting haty maghan pochta arqyly keldi. Ol partiyada bar jәne partiyada joq 6-7 adamnan túratyn top jariya týrde «Alqa» әdeby ýiirmesin qúrghandyghyn, búl turaly mening pikir bildiruimdi, egerde búl ýiirmeni qostaytyn bolsam, onda sonyng qúramyna kiruimdi ótinip, tilek bildiripti. Men ol kezde Semeyde bolatynmyn. Men «Tabaldyryqtyn» deklarasiyasyn guberniyalyq komiytetting ýgit-nasihat bólimining mengerushisi Toqjigitov joldasqa kórsettim, biraq ta ol múny bir aiday ústady da, qaytaryp berdi, alayda naqty eshteneni ashyp aitqan joq.

Búl deklarasiyanyng mazmúnynan úqqanym: ýiirme ashyq júmys isteu kerek eken jәne baspasózge aralasuy tiyis kórinedi, óitkeni ózining baghyt-baghdarynan bayqalyp túrghanynday, M.Júmabaevting búrynghy kózqarastaryna qaraghanda mýldem basqasha, mazmúny jaghynan solshyldyqqa jaqyn, býgingi kýnge beyimdele jasalghan edi. Júmabaev búl baghdarlama (platforma) turaly maghan baspasóz betinde pikir bildiruimdi ótinipti, biraq ta men olay istemedim jәne oghan jauap hat jazdym, mazmúny tolyq esimde joq, biraqta: әdeby mektepting ómir sýrui asa qajetti, kókeykesti mәsele, «Alqanyn» talap-tilekterin qostaymyn, keybir dittegen úsaq mәseleler jazushylardyng kenesinde talqylanuy tiyis - ekendigin eskerttim.

Júmabaev ekeumiz búdan keyin de hat jazysyp túrdyq, men oghan shaqyru, qalayda kenesu kerek ekendigi turaly jazdym, alayda «Alqa» jónindegi mәsele birte-birte óship tyndy.

Qanday da bir astyrtyn úiym turaly eshtene estigenim de joq, bilmeymin de.

Kýderinmen aradaghy qarym-qatynasym turaly Tashkentte bergen jauabymda aitqan bolatynmyn».

Qat-qabat hattalghan kóp tomdyq tergeu isining ishindegi jauaptardyng arasynan «Alqa» әdeby ýiirmesi jónindegi barynsha tolyq toqtalghan jauaptyng biri osy. Múnda Múhtar Áuezov ózining kózqarasyn ashyq bildiredi. «Alqany» eshqanday kýdiksiz-aq aqtap shyghady. Sonymen qatar, Jýsipbek Aymauytov pen Múhtar Áuezovke qoyylghan tergeushilerding súraqtarynyng astary da ózgeshe. Eki súraq-jauaptyng arasyn bir jyl tórt ay uaqyt bólip túr. Osy merzimning ishinde Jýsipbek pen Maghjannyng tergeu isi ayaqtalyp, sotqa berilgen bolatyn. Olardyng izi suymay jatyp últshyldardyng ekinshi tobyn әshkereleu qolgha alyndy.

Tergeu isi jana bastalghandyqtan da, búl mәselege Goloshekinning jәne barlyq jazalau mekemelerining qanday astarly mәn berip otyrghandyghyn angharmasa kerek. Keyingi tergeulerdegi pikirlerinde oghan barynsha eleusiz etip jauap bergen.

Keyingi tergeulerdegi pikirlerinde M.Áuezov:

«Baydildinning «Alqa» turaly bergen kórsetindisi dúrys, әdeby ýiirmeni prinsipti týrde qoldaghanymdy búrynghy týsinigimde jazghan bolatynmyn. Men Júmabaevqa bir-aq ret hat jazdym, astyrtyn úiym turaly eshtene estigemin joq»,-dep oghan barynsha eleusiz etip jauap bergen.

Sóitip, Á.Baydildinning kórsetindisine jýgine otyryp «Alqany» astyrtyn iydeologiyalyq-kontrrevolusiyalyq úiym retinde baghalaghan tergeushiler týrmedegi әr adamgha súraq qoyyp, jauap alyp otyrghan. Olardyng mazmúny jogharyda keltirilgen mәtinderden alshaq ketpeydi. Sondyqtan da «Alqanyn» úiymdyq baghyt-baghdary qaqyndaghy kórsetindilerdi osymen shektep, qorytyndy tújyrymdy úsynamyz.

Jogharghy sottyng anyqtamasynan: «...Júmabaev, Omarov, Baytasov jәne Jәlenov "Alqa" atty jasyryn, últshyl baghyttaghy әdeby ýiirmeni úiymdastyrdy jәne onyng júmystaryna qatysty degen aiyp ta negizsiz. Búl әdeby ýiirme bolghandyqtan da, ózining aldyna sovet ókimetin qúlatudy, nemese oghan qastandyq jasap, kýshin әlsiretudi maqsat etip qoymaghany, sonday-aq kontrrevolusiyalyq qylmystardy jasaugha shaqyrmaghany tergeu materialdarynan-aq kórinip túr. Atalghan ýiirme mýshelerining әdeby shygharmalarynda da múnday is-әreketke shaqyrghan ýndeuler kezdespeydi. M.Júmabaev osy ýiirmening jetekshisi bolghanymen de, ózining aldyna kontrrevolusiyalyq maqsat qoyghan joq».

Biraq, "Alqa" - alqadan túzaqqa ainaldy.

(Jalghasy bar)

"Abai.kz"