2.

انكەتالىق انىقتاما: جۇماباەۆ ماعجان بەكەنۇلى (بەكمۇحامەد), 1893 جىلى 25 ماۋسىمدا اقمولا وبلىسى قىزىلجار ۋەزى سارىايعىر بولىسى ساسىقكول اۋىلىندا اۋقاتتى جانۇيادا تۋعان. قىزىلجارداعى  شالاقازاق (1905-1910), ۋفاداعى عاليا مەدرەسەلەرىندە (1910-1911) وقي ءجۇرىپ ورىس تىلىنەن قوسىمشا ءدارىس العان (مىرجاقىپ دۋلاتوۆ دايىنداعان), سودان كەيىن ومبى مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا (1914-1917) وقىعان. 1918-1922 جىلدارى پەتروپاۆل ۋەزدىك مۇعالىمدەر كۋرسىندا ءدارىس وقىعان، سونىمەن قاتار «بوستاندىق تۋى» گازەتىندە قىزمەت ىستەگەن. 1922-1923  جىلدارى تاشكەنتتەگى قازاق وقۋ-اعارتۋ ينستيتۋتىندا وقىتۋشى بولعان. 1923-1927 جىلدارى موسكۆاداعى ادەبيەت ينستيتۋتىندا وقىعان، شىعىس باسپاسىندا ادەبي قىزمەتكەر بوپ ىستەگەن. اسكەر قاتارىندا بولماعان، جىلجىمايتىن مەنشىك مۇلكى جوق. «الاش» پارتياسىنىڭ وقۋ-اعارتۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلانعان. 1927 جىلدان ۇستالعانعا دەيىن قىزىلجارداعى قازاق پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمى مەن كەڭەس-پارتيا مەكتەبىندە ورىس ءتىلى مەن قازاق ادەبيەتى پانىنەن ءدارىس بەرگەن.

ومىرلىك شىندىقتى جاندۇنيەسىمەن استاسىپ جاتقان كوركەم ويلاۋ جۇيەسى ارقىلى قابىلدايتىن تۋما تالانت يەسى تەرگەۋ سۇراقتارىنا دا اقىندىق  كوزقاراسپەن جاۋاپ بەرەدى.

2.

انكەتالىق انىقتاما: جۇماباەۆ ماعجان بەكەنۇلى (بەكمۇحامەد), 1893 جىلى 25 ماۋسىمدا اقمولا وبلىسى قىزىلجار ۋەزى سارىايعىر بولىسى ساسىقكول اۋىلىندا اۋقاتتى جانۇيادا تۋعان. قىزىلجارداعى  شالاقازاق (1905-1910), ۋفاداعى عاليا مەدرەسەلەرىندە (1910-1911) وقي ءجۇرىپ ورىس تىلىنەن قوسىمشا ءدارىس العان (مىرجاقىپ دۋلاتوۆ دايىنداعان), سودان كەيىن ومبى مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا (1914-1917) وقىعان. 1918-1922 جىلدارى پەتروپاۆل ۋەزدىك مۇعالىمدەر كۋرسىندا ءدارىس وقىعان، سونىمەن قاتار «بوستاندىق تۋى» گازەتىندە قىزمەت ىستەگەن. 1922-1923  جىلدارى تاشكەنتتەگى قازاق وقۋ-اعارتۋ ينستيتۋتىندا وقىتۋشى بولعان. 1923-1927 جىلدارى موسكۆاداعى ادەبيەت ينستيتۋتىندا وقىعان، شىعىس باسپاسىندا ادەبي قىزمەتكەر بوپ ىستەگەن. اسكەر قاتارىندا بولماعان، جىلجىمايتىن مەنشىك مۇلكى جوق. «الاش» پارتياسىنىڭ وقۋ-اعارتۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلانعان. 1927 جىلدان ۇستالعانعا دەيىن قىزىلجارداعى قازاق پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمى مەن كەڭەس-پارتيا مەكتەبىندە ورىس ءتىلى مەن قازاق ادەبيەتى پانىنەن ءدارىس بەرگەن.

ومىرلىك شىندىقتى جاندۇنيەسىمەن استاسىپ جاتقان كوركەم ويلاۋ جۇيەسى ارقىلى قابىلدايتىن تۋما تالانت يەسى تەرگەۋ سۇراقتارىنا دا اقىندىق  كوزقاراسپەن جاۋاپ بەرەدى.

م.جۇماباەۆ، 1929 جىل، 14-شىلدە (د.دوسجاننىڭ جاريالانىمى بويىنشا): «ءوزىمنىڭ ۇستانىمىم بويىنشا، شامامەن 1911 جىلدان باستاپ موسكۆاعا كەلگەنگە دەيىن، دالىرەك ايتسام، 1924 جىلعا دەيىن ۇلتشىلدىق كوزقاراستا بولعانىم راس. ۇلتىمنىڭ ايانىشتى تاعدىرىنا جانىم اۋىراتىن. موسكۆاعا كەلگەننەن كەيىن كوزقاراسىم ەلەۋلى وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. قازىر كوممۋنيستىك تانىمعا ءبىر تابان جاقىنداعانىم راس، بىراق، ول ويىمدى دالەلدەيتىن ناقتى دايەگىم جوق. قايتالاپ ايتامىن، مەنىڭ ۇلتشىلدىق كوزقاراسىم تەك قانا ۇلتشىل سارىنداعى شىعارمالارىمدا عانا كورىنىس بەردى، ياعني، مەنىڭ ۇلتشىلدىعىم ولەڭدەرىم مەن ماقالالارىمنان بايقالاتىن، بۇل تۋىندىلارىم باسىلىمداردا جاريالانىپ، حالىققا كەڭىنەن تارالدى، ولاردىڭ كوڭىلىنەن شىقتى. مىسالى، «باتىر بايان» اتتى پوەمامدا ۇلتشىلدىق سارىنى بارىنشا ايقىن كورىنىس تاپتى...».

قازاق ادەبيەتىندەگى ەۋروپالىق ۇلگىدەگى ليريكالىق جيناقتىڭ العاشقى قارلىعاشى - ماعجاننىڭ 1912 جىلى قازان قالاسىندا جاريالانعان «شولپان» اتتى جىر جيناعى. بۇل جيناققا دەم سالعان، ۇلتىنىڭ كوركەم ءسوزىنىڭ وي ۇيىتقىسى بولۋعا باۋلىعان ادام - قازاق حالقىنىڭ جۇرەگىن «قازاق قىزى» رومانى ارقىلى جىلىتقان تاتار ادەبيەتىنىڭ تۇرلاۋلى تۇلعاسى عالىمجان يبراگيموۆ. «ۇلتشىلدىق كوزقاراسىم 1911 جىلدان باستالدى»،- دەپ كورسەتۋى دە ماعجاننىڭ ۋفادا عالىمجانمەن تانىسقان جانە ودان كەيىن مىرجاقىپتان ورىس تىلىنەن ەركىن ءدارىس العان تۇسىنا ءدال كەلەدى. دەمەك، ونىڭ ۇلتشىلدىق ساناسى زيالىلارعا ءتان كوركەم ويلاۋ دەڭگەيىندە قالىپتاسقان.

سوعان وراي، ماعجان «القا» ادەبي ۇيىرمەسىنىڭ ماقسات-مۇددەسىن، ءىس-ارەكەتىن ساياساتتان قانشاما ساياقسىتا سىرتتاتىپ:

«باعدارلامانى سول كەزدەگi ماسكەۋ ستۋدەنتتەرi سارسەنبين مەن سەگiزباەۆقا وقىپ بەرiپ، تالقىلاتتىم، وزگەرتۋلەر ەنگiءزدىم. سودان كەيiن بارىپ جان-جاققا تاراتتىم»,-دەپ جاۋاپ بەرگەنىمەن، تەرگەۋشىلەر ودان ساياسي استار ىزدەگەن.

«ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا» بۇعان: «جەكەلەگەن ادەبي ەڭبەكتەردi دايىنداۋ بەلگiلi بiر ءتارتiپ بويىنشا جۇرگiزiلiپ، ۇيىم مۇشەلەرiنە ءوزارا ءبولiنiپ بەرiلدi. «القا» اتتى استىرتىن ادەبي ۇيiرمەنiڭ ءومiر ءسۇرۋi ادەبي ەڭبەكتەردi بەلگiلi بiر ءتارتiپ بويىنشا ءبولiسiپ دايىنداۋعا ۇيىتقى بولدى، ونىڭ باعىت-باعدارىن («تابالدىرىقتىڭ») انىقتاۋعا جۇماباەۆ م. جانە ايىپتالۋشىلار ىسقاقوۆ دانيال، دوسمۇحامەدوۆ ح.، اۋەزوۆ مۇحتار مەن كەمەڭگەروۆ قوشمۇحامەد قاتىستى»,- دەپ باعا بەرىلگەن.

وسى رەتتە ايتا كەتەرىمىز، 14 تومدىق تەرگەۋ ءىسىن تۇگەلدەي كوشىرىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس، ونىڭ قاجەتى دە جوق شىعار. دەگەنمەن دە ماڭىزدى-ماڭىزدىلارىن عانا ىرىكتەپ الىپ ەك. سونداي ىرىكتەۋ ساتىندە ءبىزدىڭ نازارىمىزدان تاسادا قالعان ج.سارسەنبيننىڭ 1929 جىلى    5-مامىر كۇنگى جاۋابى الاش زەرتتەۋشىسى د.قامزابەكۇلىنىڭ كوز قيىعىنا ىلىگىپتى. وندا ج.سارسەنبين:

«كەشىكپەي ماعجان ەكەۋمىز «القا» ايقىنداماسىنىڭ (باعدارلاماسىنىڭ - ت.ج.) 16 داناسىن جان-جاققا ءبولىپ، تاشكەنتكە - ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ، ورىنبورعا - ج.ايماۋىتوۆتىڭ، قىزىلجارعا - ج.تىلەۋليننىڭ، سەمەيگە - س.دونەنتاەۆتىڭ، لەنينگرادقا - م.اۋەزوۆتىڭ (باسىلىمدا «ۇلى» دەپ جازىلعان، ءبىز تەرگەۋ تارتىبىنە وراي الدىق - ت.ج.) اتىنا سالىپ جىبەردىك. سول جىلى 19-قاڭتاردا ولكەلىك كوممۋنيستىك پارتيا كوميتەتىنىڭ قاراۋىنا ورىنبور قالاسىنا شاقىرىلدىم. ماسكەۋدەن جۇرەر الدىندا ءا.بوكەيحانوۆ پەن م.جۇماباەۆ ماعان ورىنبور مەن تاشكەنتتەگى ازاماتتارمەن بايلانىس جاساپ، «القا» ايقىنداماسى تۋرالى ويلارىن، ونى قۋاتتايتىن-قۋاتتامايتىندىعىن ءبىلىپ، پىكىرلەرىن جۇماباەۆقا جىبەرۋىن قاداعالاۋدى تاپسىردى. مۇنىمەن قوسا بارا سالىسىمەن سماعۇل سادۋاقاسوۆپەن حابارلاسىپ، باعدارلامانى ءباسپاسوز جۇزىنە شىعارۋ كەرەكتىگى ايتىلدى. ورىنبورعا كەلگەننەن كەيىن «ەڭبەكشى قازاقتىڭ» جاۋاپتى شىعارۋشىسى س.سادۋاقاسوۆقا بارىپ، باعدارلامامەن تانىستىردىم. سماعۇل «ەڭبەكشى قازاققا» باساتىنىن، بىراق قازىر ونى ا.بايتۇرسىنوۆقا، ە.وماروۆقا، س.قوجانوۆقا، ج.ايماۋىتوۆقا كورسەتۋىمىدى ءوتىندى... س.قوجانوۆقا بارعانىمدا، ول س.سادۋاقاسوۆ ەكەۋى «القا» جونىندە ماسكەۋگە بارعاندا م.جۇماباەۆتان ەستىگەنىن ايتتى. ە.وماروۆ تا، ج.ايماۋىتوۆ تا باعدارلامانى ۇناتتى. ە.الدوڭعاروۆ س.سادۋاقاسوۆپەن حابارلاسىپ، باعدارلامانى گازەتكە ەمەس، «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىنا باستىرۋ كەرەكتىگى تۋرالى اقىلداساتىنىن ءبىلدىردى»,- دەپ (د.قامزابەكۇلى. «الاشتىڭ رۋحاني تۇعىرى. ا.ەل-شەجىرە»، 2008 301-302 بەت) جاۋاپ بەرىپتى.

سوڭعى ە.الدوڭعاروۆتىڭ  ۇيىندە وتكەن پىكىر الىسۋدىڭ بارىسى ج.ايماۋىتوۆتىڭ جاۋابىندا باياندالعان.

تەرگەۋ ىسىندە «القا» ادەبي ۇيىرمەسىنىڭ «تابالدىرىق» اتتى باعدارلاماسىنىڭ فوتوپلەنكاعا تۇسىرىلگەن كوشىرمەسى، ونىڭ نەگاتيۆى جانە ورىسشا ءتارجىماسى تىركەلگەن. باعدارلامانى جازعاندىعىن راستاعان قولتاڭباسى بار ء(بىز سول نەگاتيۆتەن كوشىرىلگەن نۇسقانى پايدالاندىق). تەرگەۋشى لوگاچەۆ «القا» ادەبي ۇيىرمەسىن قالايدا ۇلتشىل استىرتىن ۇيىم رەتىندە قاراستىرىپ، ونى «الاش» كوسەمدەرىمەن بايلانىستىرعىسى كەلىپ، ءار باعىتتى قامتيتىن تۇرتكى سۇراقتار قويعان. سونىڭ ىشىندە «القانىڭ» ۇيىمداستىرىلۋىنا «الاشوردا» كوسەمدەرىنىڭ قاتىسى تۋرالى سۇراققا م.جۇماباەۆ (د.دوسجاننىڭ جاريالانىمى بويىنشا):

«الاشوردانىڭ» قۇرامىندا قىزمەت ىستەگەمىن جوق، 1917  جىلدىڭ سوڭىندا ورىنبوردا وتكەن بۇكىلقازاقتىق ءبىرىنشى قۇرىلتايدا، «الاشوردا» ۇكىمەتى قۇرىلعاندا 5 ادامنان تۇراتىن، ونىڭ ىشىندە وماروۆ، شونانوۆ، مەن جانە تاعى باسقا ءبىر ادام (مىرجاقىپ دۋلاتوۆ - ت.ج.) بار، وقۋ-اعارتۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلاندىم. جەكە باسىم «الاشتى» قانداي دا ءبىر قۇقىلى پارتيا رەتىندە قابىلداعامىن جوق... 24-جىلدىڭ  سوڭىندا، نە 25-جىلدىڭ باسىندا (ناعىندا 1924-جىلدىڭ كۇزىندە، قازان-قاراشا ايلارىنىڭ ءولىاراسىندا - ت.ج.) موسكۆادا ولكەتانۋشىلاردىڭ قۇرىلتايى ءوتتى. قازاق وكىلدەرى رەتىندە وعان بايتۇرسىنوۆ پەن بوكەيحانوۆ ءاليحان قاتىستى. سوندا ول كىسىلەرمەن جولىعىپ، اڭگىمەلەستىم»,- دەپ جاۋاپ بەردى.

ءيا، «جولىعىپ، اڭگىمەلەسكەن»، ۇيىنە بارماعان. ال ج.سارسەنبين جوعارىداعى جاۋابىندا:

«... ءاليحان بوكەيحانوۆ، ماعجان جۇماباەۆ (باسىلىمدا بوكەيحان، جۇمابايۇلى دەپ جازىلعان - ت.ج.) مەن ۇشەۋمىز 1925 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا وقىتۋشىلار سەزىنە كەلگەن احمەت بايتۇرسىنوۆ ورنالاسقان جاتاقحاناعا بارىپ، ول كىسىنى جازىلىپ، دايارلانىپ قويىلعان «القا» ادەبي ۇيىرمەسىنىڭ باعدارلاماسىمەن تانىستىردىق: «قازاققا شارۋاسى مەن تۇرمىسىنىڭ تۇرىنە قاراي شاپان ءپىشۋ جاراسسا دا، ەۋروپالىقتار وعان ەۋروپالىق كوستيۋم كيگىزگىسى كەلەدى. قازاقتىڭ تۇيەسىن وتارباعا قوسىپ سۇيرەۋدى قالايدى. بۇلاي ەتۋ - قازاققا ءتان ەمەس، جات نارسە. قازاق ادەبيەتى ۇلتتىق ادەبيەت بولۋعا ءتيىس. مىنانداي ۇيىرمەلەر ارقىلى ونى جاساۋ مۇمكىندىگى دە بار. سوندىقتان دا «القانى» قۇرۋ تۋرالى پىكىرلەرىڭدى قوستايمىن»،- دەدى»,- دەپ (د.قامزابەكۇلى. «الاشتىڭ رۋحاني تۇعىرى. ا.ەل-شەجىرە»، 2008 301-302 بەت) كورسەتكەن.

سايىپ كەلگەندە بۇل - ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆ قاعىس قالاتىنداي ەلەۋسiز iس ەمەس ەدi. ويتكەنى مۇندا ۇلتتىڭ مايەكتi مۇددەسi جاتقان. سوندىقتان دا العاشقى سۇراقتار سولارعا قويىلعان. بۇل جونiندە احمەت بايتۇرسىنوۆ 1929 جىلى ماۋسىمنىڭ 18 كۇنi بەرگەن جاۋابىندا:

«...قازاق ادەبيەتiنiڭ اعىمدارى تۋرالى ماسەلەنi مەن ەشكiممەن دە بiرiگiپ تالداعام جوق. ونىڭ iشiندە، ماعجان جۇماباەۆ جاساعان ادەبي پلاتفورمانى بوكەيحانوۆپەن بiرiگiپ تالداعان ەمەسپiن. قالاي بولعان كۇننiڭ ءوزiندە، مەن ماسكەۋگە بارعان كەزiمدە ماعجان جۇماباەۆتى بوكەيحانوۆتىڭ پاتەرiنەن كورمەگەنiم انىق، سونداي-اق جۇماباەۆتىڭ دا پاتەرiندە بولعانىم جوق.

ناقتىسىن ايتا المايمىن، بiراق جۇماباەۆ پەن بوكەيحانوۆ مەن ورنالاسقان جاتاقحاناعا (ول رسفسر-دiڭ حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ ماسكەۋدەگi جاتاقحاناسى بولاتىن، 1924 جىلى كۇزدە مەن ولكەتانۋشىلاردىڭ ولكەلiك قۇرىلتايىنا قاتىسۋ ءۇشiن بارعانمىن) كەلدi مە، الدە بءارiمiز دە ولكەتانۋشىلاردىڭ قۇرىلتايىنىڭ ءماجiلiسiندە كەزدەستiك پە، ايتەۋiر، بiر جۇزدەسكەنiم راس.

سونداي-اق، «تابالدىرىق» ادەبي ءۇيiرمەسiنiڭ باعدارىن وقىعانىم دا ەسiمدە جوق. ارينە، ادەبي شىعارمالاردى وقىعان بولارمىز، الايدا ەشقانداي قولجازبانىڭ بولعانى جادىمدا ساقتالماپتى، ال سارسەنبيننiڭ گازەتتە جاريالانعان ماقالاسى ەسiمدە. مەن ماسكەۋدە بولعان كەزiمدە ونى جۇماباەۆپەن كورiپ قالعانىم بار. ورىنبور قالاسىندا تۇرعانىمدا سارسەنبين مەنiڭ ءۇيiمە كەلگەن ەمەس. ايتەۋiر، مەنiڭ جادىمدا قالماپتى. تiپتi, ولكەتانۋشىلاردىڭ قۇرىلتايىنان كەيiن سونىڭ ءوزiن كوردiم بە، جوق پا، بiلمەيمiن. جۇماباەۆتىڭ ادەبي باعدارىن تالقىلاۋعا ارنالىپ الدوڭعاروۆتىڭ ءۇيiندە ءماجiلiس وتكەندiگiنەن بەيحابارمىن، تiپتi, الدوڭعاروۆتىڭ ءۇيiنە بiر رەت باس سۇققان جوقپىن»,- دەيدى.

تiپتi, ماعجاننىڭ ءوزiن ءاليحان مەن مiرجاقىپتان ءبولiپ تاستايدى. ايتپەسە، جوعارىداعى جاۋاپتىڭ ءار ءسوزi «القانىڭ» نەگiزگi باعىتتارىنىڭ بiرi بولعاندىعى باعدارلامادان انىق بايقالادى. مىسالى:

«ماعجان جۇماباەۆ جاساعان ادەبي پلاتفورمانى بوكەيحانوۆپەن بiرiگiپ وقىعان ەمەسپiن. قالاي بولعان كۇننiڭ ءوزiندە، مەن ماسكەۋگە بارعان كەزiمدە ماعجان جۇماباەۆتى بوكەيحانوۆتىڭ پاتەرiنەن كورمەگەنiم انىق، سونداي-اق جۇماباەۆتىڭ دا پاتەرiندە بولعانىم جوق...»,- دەگەن پىكىردىڭ استارىنا ۇڭىلسەڭىز، ءبارىن دە جوققا شىعارعان سياقتى.

ال ەندى وسىنى: ءيا، احمەت بايتۇرسىنوۆ «القانىڭ» باعدارلاماسىن بوكەيحانوۆپەن بىرگە قاتار وتىرىپ وقىماعان، بىراق  ءوزى وقىعان. ماعجاندى  ءاليحاننىڭ ۇيىنەن كورمەگەن، ماعجاننىڭ پاتەرىندە بولماعان، بىراق كەزىككەنى راس، - دەپ تۇسىنۋىڭىزگە دە بولادى. سولاي دا. مۇنىڭ بارلىعى ادەيى: كىممەن، قاي جەردە، قالاي تانىستى، قانداي پىكىر ايتىلدى، سونىڭ ءىزىن جاسىرۋ ءۇشىن سويلەمدى ادەيى «جوققا شىعارۋ» باعىتىندا قۇرعان.

فيلوسوفيا عىلىمىندا «تەرiسكە شىعارۋدى تەرiسكە شىعارۋ» دەگەن كاتەگوريا بار. ءسوزدi ويناتۋ ارقىلى ۇعىمدى تۇمانداتۋ سياقتى كورiنگەنiمەن، ءومiردiڭ قايشىلىعىن تەرەڭ تالدايتىن جانە سونى تۇسiندiرەتiن قاراما-قارسى ويلاردىڭ شارپىسۋىنان تۋعان پاراساتتىڭ پايىمى. ۇلتتىڭ رۋحاني كوسەمi احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ جاۋابىنان عىلىمي تۇجىرىم سۋىرتپاقتالىپ شىقپاعانىمەن دە، وسىناۋ قىسقا عانا ايعاقتان ونىڭ ويلاۋ جۇيەسiنiڭ كۇردەلi قۇرىلىمى مەن اقىل ساراسى انىق اڭعارىلادى. ول تەرگەۋشiلەردiڭ بارلىق سۇراقتارى مەن بوپسالارىن جوققا شىعارىپ وتىر. سول ارقىلى وزگەنi دە، ءوزiن دە وقشاۋلاتىپ، ادامداردىڭ اراسىنداعى كوزقاراس بiرلiگiن قاساحانا ىدىراتىپ جiبەرiپ، ولارعا تاعىلاتىن ورتاق ايىپتان قۇتقارۋدى كوزدەگەن.

«الاش iسiنiڭ» جالعاسى بولاتىندىعىن جانە ونىڭ مiندەتتi تۇردە رۋحاني ماسەلەنi قامتيتىنىن بiلگەن. سوندىقتان دا، م. تىنىشباەۆتىڭ، ح. جانە ج. دوسمۇحامەدوۆتەردىڭ، م.اۋەزوۆتىڭ، ءا.ەرمەكوۆتىڭ، ق.كەمەڭگەروۆتiڭ تۇتقىنعا الىنۋىنان بiر جىل بۇرىن ولاردى اراشالاپ، ەكi توپتىڭ «قىلمىستىق iسiن» ءبىر-بiرiنە بايلانىستىرماۋدىڭ بار شاراسىن قاراستىرعان. «القا» ادەبي ۇيiرمەسi مەن ونىڭ «تابالدىرىق» اتتى باعدارلاماسىنا ەشقانداي قاتىسى جوق ەكەندiگiن ءۇزىلدى-كەسىلدى مالiمدەيدi. بiراق تا ءوزiنiڭ كوزقاراسىن اشىق ايتادى. دەمەك:

«كۇيسەك، بiز كۇيەيiك، سەندەر وزدەرiڭدi ساقتاڭدار. ەلگە ەكi ءسوز ايتا المايمىز. ال سەندەر كەلەشەك ءۇشiن كەرەكسiڭدەر»,- دەگەن ءسوزiن iس جۇزiندە دالەلدەگەن.

مۇنى ماعجان دا تۇسiنگەن. سوندىقتان دا تەرگەۋشiلەردi «جالعان iزگە» سالىپ، ءار ادامنىڭ iس-ارەكەتiن دەربەستەندiرۋگە تىرىسقان. ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ، مiرجاقىپ دۋلاتوۆ پەن ماعجان جۇماباەۆتىڭ، مۇحامەدجان تىنىشباەۆ پەن حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ، ءالىمحان ەرمەكوۆ پەن جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ، جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆتiڭ ۇلتتىق رۋحاني تۇتاستىعىن جانە ولاردىڭ بiر باعىتتا، بiر مايداندا كۇرەسكەنiن دوسى دا، دۇشپاندارى دا مويىندادى. الايدا ساياسي كۇرەسكە ابدەن شىنىققان الاش قايراتكەرلەرi وزدەرiنiڭ دوستىعىن، ۇلى ماقساتىن ۇلتىنىڭ قاسكۇنەمدەرiنە اشىپ بەرگiسi, اباي ايتقانداي، «اق كوڭiل، اشىق جارقىن بولامىن دەپ، كورiنگەنمەن جىرتاقتاعىسى» كەلمەدi. قوساق اراسىندا قوسا كەتپەي، قالايدا بiر-بiرiن ساقتاۋعا تىرىستى.

العاشقى تەرگەۋدەگى بارلاۋ مەن ارباۋ سۇراقتارىنا بەرگەن (د.دوسجاننىڭ جاريالانىمى بويىنشا):

«بوكەيحانوۆپەن كەزدەسكەن كەزىمىزدە اڭگىمەمىز ادەبيەت تۋرالى پىكىردەن ءارى اسپايتىن»;

«اق جول» گازەتىنىڭ ساياسي باعىت-باعدارى ايقىن بولمادى، وندا ۇلتشىلدىق كوزقاراستى ۇستانعان ماقالالارمەن قاتار كوممۋنيستىك كۇرەستى ناسيحاتتايتىن ماقالالار دا قاتار جاريالانا بەرەتىن. ونىڭ سول كەزدەگى رەداكتورى سۇلتانبەك قوجانوۆ بولدى. ۇلتشىلداردىڭ ىشىنەن ول گازەتتە اۋەزوۆ «شولپان» جۋرنالىمەن سايكەستەندىرە ىستەدى»;

«زاكي ۆاليدوۆ تۋرالى ەشقانداي ماعلۇماتىم جوق. شوقاەۆ تۋرالى گازەتتەردەن وقىعامىن، بىرىمجانوۆپەن تانىس ەمەسپىن»,- دەگەن جاۋاپتارىنان بۇل انىق اڭعارىلادى.

ءسويتىپ، «تەرiستەۋدi تەرiستەي وتىرىپ»، ۇلتتىڭ مايەگiن امان الىپ قالۋعا ۇمتىلدى. ءتىپتى باستى «كۋاگەر» دىنشە ادىلەۆ تە:

«قازاقستانداعى استىرتىن ادەبيەت ۇيىرمەسىنىڭ بار ەكەندىگى تۋرالى مەن ەشتەڭە ەستىگەمىن جوق. ۇلتشىل كوسەمدەردىڭ جاناما اتتارى ماعان بەلگىسىز. مەن تاشكەنتتە جۇرگەن كەزىمدە ءبىر كۇنى ماعان بايتاسوۆ پا، الدە باسقا بىرەۋ مە، ۇمىتىپ قالدىم، ماعان جۇماباەۆتىڭ باعدارلاماسىن كورسەتكەنى ەسىمدە. ءوزىمنىڭ ادەبي ۇيىرمەگە تىكەلەي قاتىسىم بولماعاندىقتاندا, وعان قاتىسقان جوقپىن، ول جونىندە ەشتەڭە ايتا المايمىن»,- دەپ باس تارتا جاۋاپ بەرىپتى.

ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا:» «قازاق تiلiندە مىنالار: ح. دوسمۇحامەدوۆ (قازاقتاردىڭ تاۋەلسiز كەزiندەگi ءومiرiن جىرلاعان، باتىرلار مەن قازاق دالاسىنىڭ قۇدiرەتiن باياندايتىن ەجەلگi اندەر مەن حالىق اڭىزدارى), اۋەزوۆ (وتكەن كەزدiڭ تابيعاتى مەن اۋىل ءومiرiن ەپيكالىق سارىندا اسپەتتەي سۋرەتتەدi,ولاردى ۇلگi ەتiپ كورسەتتi), جۇماباەۆ (سول سارىنداعى اندەر مەن ولەڭدەر), تىنىشباەۆ (ورىس تiلiندە -بايتاق كەڭ دالاعا قونىستانعان بۇرىنعى تاۋەلسiز ءومiردiڭ، وزگە حالىقتارعا تاۋەلسiز كۇن كەشكەن تاريحىن) كiتاپ ەتiپ باستىرىپ شىعاردى»,- دەپ جازىلعان.

ال وعان م.تىنىشباەۆ: «ال «القا» ادەبي ۇيىرمەسى تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيمىن. ادەبي ۇيىرمەلەر ءسىبىر ۇكىمەتى تۇسىندا بولعان شىعار، وعان ماعجان جۇماباەۆ، اۋەزوۆ، سماعۇل قاتىسقان شىعار. ال ونىڭ قالاي اتالعانىن بىلمەيمىن. ولاردىڭ يدەيالىق باعىتى ءبىزدىڭ الاشوردانىڭ باعىتى بولۋى ءتيىس. «القا» ۇيىرمەسى تۋرالى حالەل دوسمۇحامەدوۆ ءبىلۋى مۇمكىن. ول ادەبيەتكە جاقىن ءارى ءوزى دە اينالىسادى»,- دەپ جاۋاپ بەرىپ، اتتىڭ باسىن تەرىس بۇرىپ جىبەرەدى.

ايتپەسە، باسپاسوزدە داڭعازالىقپەن جەلپىلدەتىپ جاتقان ادەبي ايتىستان حاباردار بولعانى ايدان انىق. ەش كۇمان تۋعىزبايدى. حالەل دوسمۇحامەدوۆ بىرنەشە رەت:

«تاعى دا قايتالايمىن: 1. «الاشتىقتارمەن» 24-جىلدىڭ قىركۇيەگىنەن باستاپ بارلىق بايلانىسىمدى ءۇزدىم جانە ولاردىڭ قازاقستانداعى قىلمىستى ارەكەتتەرىنە ەشقانداي دا قاتىسىم جوق. 2. „القا" ۇيىرمەسىنە قاتىسقامىن جوق. ول تۋرالى بىلگەندەرىمدى بۇرىن ايتقانمىن»,- دەپ جازىپ بەرگەن.

ال بۇرىنعى ايتقاندارى قازاق عىلىم كوميسسياسىنداعى اتقارىلعان جۇمىستار، شىعارىلعان كىتاپتار، عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ جوسپارى تۋرالى بولاتىن. سول جاۋاپتاردىڭ بارلىعىنىڭ باسى قوسىلىپ، قورىتىلىپ «ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا»:

«وسى كەزدە ادەبيەت مايدانىنداعى جۇمىستارىمىز جاندانا ءتۇستi... اۋەلi ايماۋىتوۆ، سودان كەيiن كەمەڭگەروۆ كەلiپ قوسىلىپ، بiزدiڭ iسiمiزدi جۇرگiزiپ وتىردى. ءوزiمiزدiڭ ىقپالىمىزدى ءباسپاسوز ارقىلى كەڭiنەن تاراتۋ ءۇشiن بiز بارلىق كۇشiمiز بەن جاعدايدى پايدالانىپ قالۋعا تىرىستىق... «القا» ۇيiرمەسiنiڭ پايدا بولۋى دا سونىڭ ناتيجەسi. بۇل iستi تiكەلەي جۇزەگە اسىرعان ىسقاقوۆ، كەمەڭگەروۆ جانە بايتاسوۆ ماعان جۇمىس بابى بويىنشا كەڭەس الۋ ءۇشiن كەلiپ تۇردى، مەن ولارعا ءوزiمنiڭ نۇسقاۋلارىمدى بەردiم» (دوسمۇحامەدوۆ ح.، № 2370-iس, 1 ت.، 221-پاراق)»,- دەپ«تولىقتىرىلىپ»، شىندىقتىڭ استارى وزگەرتىلىپ بەرىلدى.

«تەرىستى تەرىسكە شىعارۋ» ءتاسiلىن جاۋاپ بەرۋ بارىسىندا ماعجان دا قولداندى. ول ءوزiنiڭ تۇسiنiكتەمەسiندە:

«بايتۇرسىنوۆ پەن بوكەيحانوۆتىڭ جالپى ادەبيەت، ونىڭ iشiندە ادەبي سىن تۋرالى كوزقاراستارى مەنiڭ پiكiرiممەن ۇنەمi قايشى كەلiپ وتىردى. ءوز باسىم ادەبيەتتi رۋحاني تولىسۋعا، رۋحقا، رۋحاني قۇشتارلىققا قىزمەت ەتەدi دەپ ەسەپتەدiم، ال جوعارىدا اتى اتالعان ادامدار: ادەبيەت - ەڭ الدىمەن حالىقتى جاڭا باعىتقا، جاڭا iسكە شاقىرادى، ولاردى ۇگiتتەيدi,- دەپ ءتۇسiنەدi. ادەبيەتتi- ونەر،- دەپ ەمەس، ناسيحاتشى قۇرال،- دەپ قابىلدايدى. مiنە، وسىنداي پiكiر قايشىلىقتارىنىڭ ناتيجەسiندە جولىمىز ەكi ايىرىلدى. وسىعان وراي «توقساننىڭ توبى» دەگەن تولعاۋ جازدىم، مۇنداعى نەگiزگi ويىم: توقسان دەپ كورسەتكەنiم - قالىڭ بۇقارا حالىق، قالعان ونى - ەڭبەكسiز كۇن كورەتiن توعىشارلار...

وسى تولعاۋ ارقىلى بولىپ جاتقان توڭكەرiسكە ءوزiمنiڭ كوزقاراسىمدى بiلدiردiم. «القا» اتتى ءۇيiرمەنiڭ باعدارلاماسىن سول تولعاۋ ارقىلى ناسيحاتتادىم. بۇل تولعاۋدى وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارياتىنىڭ اقمولاداعى بۇرىنعى توراعاسى مولداعالي جولدىباەۆقا جiبەردiم. سونىمەن قوسا «تولعاۋ» اتتى ولەڭمەن جازىلعان باعدارلامانى دا قوسا جولدادىم. ول  «تولعاۋ» باسپاسوزدە جاريالانباعان كۇيiنشە قالدى. اتى اتالعان ۇزاق تولعاۋىمدا ءوزiمنiڭ بۇكiل ءومiرiمدi, جiبەرگەن قاتەلiكتەرiمدi, وڭدى-سولدى تولقۋلارىمدى، سوقپاقسىز جولدارىمدى، تۇتاستاي جالپىلاما بايانداپ شىقتىم.

اقىرى «القا» ءۇيiرمەسi ۇيىمداستىرىلماي، اياقسىز قالدى»,- دەپ كورسەتتi.

ارينە، مۇنداعى بوكەيحانوۆ پەن بايتۇرسىنوۆتىڭ كوزقاراسىنىڭ ماعجاننىڭ كوزقاراسىمەن ۇيلەسپەۋiنiڭ شىنايى ءمانiسiن، ساياسي استارىن جوعارىدا ەسكەرتكەن جايدى ەسكە الا وتىرىپ تۇسiنگەن ابزال. ايتپەسە، ۇلتىن وياتۋ ءۇشiن مiرجاقىپ پەن ماعجاننىڭ تارتىنىپ قالعان جەرi جوق. احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ:

«مەن ءۇشiن ادەبي باعىتتاردىڭ - پرولەتارلىق نەمەسە ۇلتشىلدىق باعىتتاردىڭ قايسىسى باسىمدىق تانىتسا دا بءارiبiر»,- دەپ نەمقۇرايلى قاراماعانى انىق.

بۇل تەرگەۋشiنi iزدەن جاڭىلىستىرۋدىڭ عانا امالى. راس، بوكەيحانوۆ پەن بايتۇرسىنوۆتىڭ ۇلت الدىنداعى جاۋاپكەرشiلiگi اسا ۇلكەن، تەك كوزقاراسپەن شەكتەلiپ قالمايدى. ولاردىڭ باستى ماقساتى - بارلىق مۇمكiندiكتi پايدالانىپ، ۇلتتىڭ رۋحاني مادەنيەتiن كوتەرiپ، جاڭا تانىمدىق ساتىعا كوتەرۋ ەدi. كوركەم ادەبيەت سالاسىنداعى بەلدi تالانتتاردىڭ ءوزiن، ماعجان مەن جۇسiپبەكتi, مۇحتاردى، حالەل جانە جاhانشا دوسمۇحامەدوۆتەردi, مۇحامەدجان مەن ەلدەستi, دانيال مەن قوشكەنi وقۋ-اعارتۋ سالاسىنا تارتىپ، عىلىمنىڭ بارلىق سالاسىنان ۇلتىنا ماعلۇمات بەرۋدi كوزدەدi. بۇل يدەيا ولاردىڭ ءوزارا جازىسقان حاتتارىندا دا باستى تاقىرىپتىڭ بiرi بولدى.

الايدا، قانداي دا قولعا iلiنەتiن سۋىرتپاقتى iزدەگەن كەڭەستiڭ كەكشiل تەرگەۋشiلەرi مۇنى مۇلدەم باسقاشا بايانداپ، كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇلتشىل ارەكەتتiڭ قاتارىنا جاتقىزدى.

وعان ءا.ءبايدىلديننىڭ:«تاعى دا: «القانىڭ» بار ەكەنىن مەن جاقسى ءبىلدىم. العاش رەت شامامەن 1925 جىلدارى ءبىلدىم. «القا» ۇلتشىل جۇماباەۆتىڭ باستاۋىمەن موسكۆادا ۇيىمداستىرىلعان. بۇل ادەبي ۇيىرمەنى بۇركەمەلەگەن استىرتىن ۇيىم بولاتىن... سەمەيدەن رابفاكقا وقۋعا كەلگەن ىدىرىس مۇستامباەۆتىڭ تۋىسى سماعۇل نۇرپەيىسوۆتەن ۇيىم تۋرالى سۇرادىم. ول كوپكە دەيىن جاسىرىپ ايتپادى... اقىرى سماعۇل: ءوزىنىڭ ايماۋىتوۆپەن، بايتاسوۆپەن، كەمەڭگەروۆپەن بايلانىسى بار ەكەنىن، ولاردا استىرتىن قوعامنىڭ پلاتفورماسى بار ەكەنىن، ول قوعامعا مۇنى دا تارتقانىن ايتتى. ونىڭ باستاۋشىسى جۇماباەۆ ەكەنىن ءبىلدىم. 1927 جىلدارى ايماۋىتوۆتىڭ، كەمەڭگەروۆتىڭ، اۋەزوۆتىڭ، بايتاسوۆتىڭ اراسىندا حات ارقىلى پىكىر الىسۋلار بولىپتى. جۇماباەۆ موسكۆادا، قالعاندارى شىمكەنت پەن تاشكەنتتە تۇراتىن»,- دەگەن كورسەتىندىسى نەگىز قالادى.

ارالارىندا پىكىر الىسۋدىڭ تاجىريبەسى بولعاندىقتان دا جانە سول تۇستاعى ماڭداي الدى جازۋشىنىڭ قاتارىنا كوتەرىلگەن ءسوز قايراتكەرى رەتىندە «القانىڭ» «تابالدىرىق» اتتى باعدارلاماسىن ماعجان جۇماباەۆتiڭ جۇسiپبەك ايماۋىتوۆقا جiبەرۋi زاڭدى دا، ورىندى دا ەدi. بۇل ايماۋىتوۆتىڭ ايى وڭىنان تۋعان ءدۇلدۇلدi شاعى بولاتىن. ماعجان جولداعان باعدارلامانى قالاي العانى تۋرالى تۇرمە تەرگەۋشiسiنە جۇسiپبەك:

«24 / VI - 29 جىل.مەن «القا» ۇيiرمەسiنiڭ باعدارىمەن بiرiنشi رەت 1925 جىلدىڭ باسىندا ورىنبور قالاسىندا مىناداي جاعدايدا تانىستىم.

مەن تاشكەنت قالاسىندا شىعاتىن «اق جول» گازەتiندە iستەيتiنمiن، سودان ورىنبور قالاسىنا دەمالىسقا كەلدiم. سول جولى رەداكتسيادا سارسەنبينمەن كەزدەسiپ قالدىم، ول ءوزiنiڭ مەندە جۇمىسى بار ەكەندiگiن ايتتى. ەكەۋمiزدiڭ ءسوزiمiزدi الدوڭعاروۆ تىڭداپ وتىرعان بولاتىن، سودان كەيiن بiز سوڭعى ادامنىڭ (الدوڭعاروۆتىڭ - ت.ج.) پاتەرiندە كەزiگۋگە ۋادەلەستiك. سارسەنبين: «وندا بiزدەن باسقا دا بiرنەشە ادام بولادى»،- دەدi. سويتسەم الدوڭعاروۆ ۇيiرمە باعىتىمەن (پلاتفورماسىمەن) تانىس ەكەن.كەلەسi كۇنi, الدە سول كۇنi مە، ايتەۋiر ءتۇس الەتiندە بiز الدوڭعاروۆتىڭ ۇيiندە جولىقتىق، وندا - سارسەنبين، الدوڭعاروۆ، سەگiزباەۆ، مەن اتى-ءجونiن بiلمەيتiن تاعى دا باسقا ادامدار وتىر ەكەن. مەنiڭ ويىمشا، ولار قوستانايلىق ستۋدەنتتەر بولۋى كەرەك. سارسەنبين «القانىڭ» باعدارىن وقىپ شىعار الدىندا: «مۇنى جۇماباەۆتءىڭ قاتىسۋىمەن ماسكەۋلiك ستۋدەنتتەر جازعان», - دەپ تۇسiنiكتەمە بەردi. كەيiننەن جۇماباەۆپەن حات الىسۋدىڭ بارىسىندا ول باعداردى جازعان جۇماباەۆتiڭ ءوزi ەكەنiن بiلدiم، سەبەبi ونىڭ ماعان جولداعان باعدارىنىڭ ۇلگiسi الگiدەن اينىمايدى. بۇل iسكە بوكەيحانوۆ ءاليحان مەن بايتۇرسىنوۆ احمەتتiڭ قاتىسىنىڭ بار-جوعىن بiلمەيمiن، ول تۋرالى سارسەنبين ەشتەڭە دەگەن جوق. ول ماعان بۇل باعداردى بايتۇرسىنوۆقا وقىپ بەرگەنiن ايتتى، بiراق بۇل جونiندە بايتۇرسىنوۆتىڭ نە دەگەنiن بiلمەيمiن. باعداردى سارسەنبين تاعى كiمگە وقىپ بەردi, ودان دا حابارىم جوق. باعداردى وقىپ بولعاننان كەيiن, ءوزiم كەلiسپەيتiن بiرنەشە تارماعىن قاعازعا ءتۇرتiپ الدىم دا, بۇل تۋرالى پiكiرiمدi جۇماباەۆتىڭ وزiنە تiكەلەي جازىپ جiبەرەمiن,- دەدiم. ول تارماقتاردا نە جونiندە ايتىلعانى قازiر ەسiمنەن شىعىپ كەتiپتi.

قاتىسقاندار سارسەنبيننەن: «القا» سياقتى ۇيiرمەلەر وزگە جەردە بار ما، وندايدى ۇيىمداستىرۋعا مۇمكiنشiلiك بولا ما؟ »،- دەپ سۇرادى. ولارعا سارسەنبين: «ماسكەۋدە ورىس جازۋشىلارىنىڭ «القا» iسپەتتi ۇيiرمەلەرi بار، «القانى» ۇيىمداستىراتىن كۇش تە بiزدە بار»،- دەدi. ءسوزiنiڭ سوڭىندا سارسەنبين: «كiمدە-كiم ۇيiرمەنiڭ باعدارىمەن كەلiسپەسە جانە وعان مۇشە بولعىسى كەلسە ماسكەۋدەگi جۇماباەۆقا نە سارسەنبينگە حابارلاسسىن»،- دەدi.

سودان كەيiن مەن ءوزiمنiڭ ادەبي باعىتتاردىڭ اعىمدارىمەن تانىس ەمەس ەكەنiمدi ايتىپ, جۇماباەۆقا وسى ماسەلە تۋراسىندا جازىلعان كiتاپتاردى جiبەرۋدi ءوتiندiم. ول ماعان «سيمۆوليزمنەن باستاپ قازان توڭكەرiسiنە دەيiن» دەگەن كiتاپتى جiبەردi.

ورىنبوردا ۇيiرمە جۇمىسى ۇيىمداستىرىلمادى. مۇمكiن مەنسiز ءوتۋi دە  مۇمكiن، ويتكەنi, مەن iلە تاشكەنتكە كەتتiم. وندا بارعان سوڭ الگi باعدارلاما تاعى دا الدىمنان شىقتى، ونىڭ بiر داناسى ماسكەۋدەن قوشمۇحامەد كەمەڭگەروۆتiڭ اتىنا جiبەرiلiپتi. بiر كۇنi مەن، كەمەڭگەروۆ پەن بايتاسوۆ جانە ماعان بەلگiسiز تاعى ەكi ستۋدەنتپەن بiرگە كەمەڭگەروۆتiڭ ۇيiندە وتىرىپ، تاعى دا سول باعداردى تالقىلادىق، «القا» ۇيiرمەسiن ۇيىمداستىرا الامىز با، وعان كiم قاتىسۋعا كەلiسەدi, كiمدەر قارسى بولادى - سونى تالقىلادىق.

نەگiزiنەن العاندا قاتىسقانداردىڭ ءبارi دە ۇيiرمەنi ۇيىمداستىرۋدى قولدادى، ال جەكەلەگەن تارماقتارىمەن كەلiسپەگەن نارسەلەرiن ماسكەۋدەگi جۇماباەۆقا جازىپ جiبەرۋگە ۋاعدالاستىق. ولاردىڭ بارلىعىدا: ۇيiرمە مۇشەلەرi باعدارلامادا كورسەتiلگەن تالاپتاردىڭ نەگiزiندە كوركەم شىعارما جازۋى تيiس، قازاق ادەبيەتi جاس ءارi جۇتاڭ بولعاندىقتان دا، ادەبي ماسەلەلەردi تالقىلاۋ ءۇشiن قۇرىلتاي شاقىرۋ كەرەك دەگەنگە كەلiستi.

قورىتا ايتقاندا، ۇيiرمەنiڭ نەگiزگi مiندەتi - قازاق ادەبيەتiن دامىتۋعا ۇلەس قوسۋ بولاتىن.

قۇرىلتايدى شاقىرۋ جونiندەگi بارلىق جاۋاپكەرشiلiكتi ماسكەۋلiك ستۋدەنتتەر ءوز مويىندارىنا السىن دەستi جينالعاندار. كەيiن مەنiڭ ءوزiم جۇماباەۆقا حات جازىپ، قۇرىلتايدىڭ قاي جەردە وتكەنi وڭتايلى دەپ سۇرادىم. ماسكەۋدە مە، ورىنبوردا ما، تاشكەنتتە مە؟ ولاردىڭ كوپشiلiگi تاشكەنت قالاسىندا جينالۋعا تiلەك بiلدiردi. «القا» ۇيiرمەسi سول كۇيi ۇيىمداستىرىلماي قالدى، سەبەبi ايتىلعان ماجiلiستەن كەيiن بiز بiردە-بiر رەت باس قوسقامىز جوق، جۇماباەۆتىڭ باعدارى وزiنە قايتارىلىپ بەرiلدi. ول باعدارعا مەن قول قويدىم با، جوق پا، ەسiمدە قالماپتى، سونداي-اق وزگەلەردiڭ دە قول قويعان-قويماعانىن بiلمەيمiن.

وسى باعداردىڭ نەگiزiندە جازىلعان شىعارما جارىق كوردi مە، ونى دا ايتا المايمىن. جەكە باسىم ول باعداردى نەگiزگە الىپ ەشقاندايدا تۋىندى جازعامىن جوق. كەمەڭگەروۆ پەن بايتاسوۆ باعداردىڭ كوشiرمەلەرiن وزدەرiندە قالدىردى ما ونى دا بiلمەيمiن. ال مەنiڭ وزiمدە ونىڭ ەشقانداي كوشiرمەسi قالعان ەمەس. كەيiننەن مەن بۇل باعدار تۋرالى جۇماباەۆپەن، اۋەزوۆپەن پiكiر الىسىپ، حات جازدىم».

ومiرiندە دە، ونەرiندە دە شىندىقتى تۋ قىپ ۇستاپ وتكەن جۇسiپبەك ايماۋىتوۆتىڭ بۇل جاۋابىندا ەشقانداي جالا دا، جالتاڭ ءسوز دە جوق. ولار «القا» ۇيiرمەسiنiڭ باعىت-باعدارىن اشىق مالiمدەپ، ونداي نيەتتiڭ بولعانىن بiر اۋىزدان تايساقتاماي مويىندايدى. وزدەرiنە: پالەندەي كەسiرiن تيگiزەدi, ايىپ رەتiندە تاعىلادى، ۇيiرمەنi استىرتىن ۇيىم رەتiندە باعالايدى - دەپ قاۋiپتەنبەگەندەرi بايقالادى.

الايدا، قانداي دا قولعا iلiنەتiن سۋىرتپاقتى iزدەگەن كەڭەستiڭ كەكشiل تەرگەۋشiلەرi مۇنى مۇلدەم باسقاشا بايانداپ، كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇلتشىل ارەكەتتiڭ قاتارىنا جاتقىزدى. مۇنى ولاردىڭ بارلىعىدا كەش، وتە كەش، ايىپتاۋ قورىتىندىسىمەن تانىسقاندا بiر-اق بiلدi. «القا» ادەبي ۇيiرمەسiن الدىعا تارتا وتىرىپ تەرگەۋشi پوپوۆتىڭ مۇحتار اۋەزوۆكە قويعان سۇراقتارىنا العان جاۋابى مىناداي:

«ال «القا» ۇيiرمەسiنە بايلانىستى ايتارىم مىناۋ:1925 جىلدىڭ باسىندا «تابالدىرىق» ادەبي توبىنىڭ دەكلاراتسياسى قوسىپ سالىنعان جۇماباەۆتىڭ حاتى ماعان پوچتا ارقىلى كەلدi. ول پارتيادا بار جانە پارتيادا جوق 6-7 ادامنان تۇراتىن توپ جاريا تۇردە «القا» ادەبي ۇيiرمەسiن قۇرعاندىعىن، بۇل تۋرالى مەنiڭ پiكiر بiلدiرۋiمدi, ەگەردە بۇل ۇيiرمەنi قوستايتىن بولسام، وندا سونىڭ قۇرامىنا كiرۋiمدi ءوتiنiپ، تiلەك بiلدiرiپتi. مەن ول كەزدە سەمەيدە بولاتىنمىن. مەن «تابالدىرىقتىڭ» دەكلاراتسياسىن گۋبەرنيالىق كوميتەتتiڭ ۇگiت-ناسيحات ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi توقجiگiتوۆ جولداسقا كورسەتتiم، بiراق تا ول مۇنى بiر ايداي ۇستادى دا، قايتارىپ بەردi, الايدا ناقتى ەشتەڭەنi اشىپ ايتقان جوق.

بۇل دەكلاراتسيانىڭ مازمۇنىنان ۇققانىم: ۇيiرمە اشىق جۇمىس iستەۋ كەرەك ەكەن جانە باسپاسوزگە ارالاسۋى ءتيىس كورiنەدi, ويتكەنi ءوزiنiڭ باعىت-باعدارىنان بايقالىپ تۇرعانىنداي، م.جۇماباەۆتiڭ بۇرىنعى كوزقاراستارىنا قاراعاندا مۇلدەم باسقاشا، مازمۇنى جاعىنان سولشىلدىققا جاقىن، بۇگiنگi كۇنگە بەيiمدەلە جاسالعان ەدi. جۇماباەۆ بۇل باعدارلاما (پلاتفورما) تۋرالى ماعان ءباسپاسوز بەتiندە پiكiر بiلدiرۋiمدi ءوتiنiپتi, بiراق تا مەن ولاي iستەمەدiم جانە وعان جاۋاپ حات جازدىم، مازمۇنى تولىق ەسiمدە جوق، بiراقتا: ادەبي مەكتەپتiڭ ءومiر ءسۇرۋi اسا قاجەتتi, كوكەيكەستi ماسەلە، «القانىڭ» تالاپ-تiلەكتەرiن قوستايمىن، كەيبiر دiتتەگەن ۇساق ماسەلەلەر جازۋشىلاردىڭ كەڭەسiندە تالقىلانۋى تيiس - ەكەندiگiن ەسكەرتتiم.

جۇماباەۆ ەكەۋمiز بۇدان كەيiن دە حات جازىسىپ تۇردىق، مەن وعان شاقىرۋ، قالايدا كەڭەسۋ كەرەك ەكەندiگi تۋرالى جازدىم، الايدا «القا» جونiندەگi ماسەلە بiرتە-بiرتە ءوشiپ تىندى.

قانداي دا بiر استىرتىن ۇيىم تۋرالى ەشتەڭە ەستiگەنiم دە جوق، بiلمەيمiن دە.

كۇدەرينمەن اراداعى قارىم-قاتىناسىم تۋرالى تاشكەنتتە بەرگەن جاۋابىمدا ايتقان بولاتىنمىن».

قات-قابات حاتتالعان كوپ تومدىق تەرگەۋ iسiنiڭ iشiندەگi جاۋاپتاردىڭ اراسىنان «القا» ادەبي ۇيiرمەسi جونiندەگi بارىنشا تولىق توقتالعان جاۋاپتىڭ بiرi وسى. مۇندا مۇحتار اۋەزوۆ ءوزiنiڭ كوزقاراسىن اشىق بiلدiرەدi. «القانى» ەشقانداي كۇدiكسiز-اق اقتاپ شىعادى. سونىمەن قاتار، جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆكە قويىلعان تەرگەۋشiلەردiڭ سۇراقتارىنىڭ استارى دا وزگەشە. ەكi سۇراق-جاۋاپتىڭ اراسىن بiر جىل ءتورت اي ۋاقىت ءبولiپ تۇر. وسى مەرزiمنiڭ iشiندە جۇسiپبەك پەن ماعجاننىڭ تەرگەۋ iسi اياقتالىپ، سوتقا بەرiلگەن بولاتىن. ولاردىڭ iزi سۋىماي جاتىپ ۇلتشىلداردىڭ ەكiنشi توبىن اشكەرەلەۋ قولعا الىندى.

تەرگەۋ iسi جاڭا باستالعاندىقتان دا، بۇل ماسەلەگە گولوششەكيننiڭ جانە بارلىق جازالاۋ مەكەمەلەرiنiڭ قانداي استارلى ءمان بەرiپ وتىرعاندىعىن اڭعارماسا كەرەك. كەيiنگi تەرگەۋلەردەگi پiكiرلەرiندە وعان بارىنشا ەلەۋسiز ەتiپ جاۋاپ بەرگەن.

كەيiنگi تەرگەۋلەردەگi پiكiرلەرiندە م.اۋەزوۆ:

«ءبايدىلديننىڭ «القا» تۋرالى بەرگەن كورسەتىندىسى دۇرىس، ادەبي ۇيىرمەنى ءپرينتسيپتى تۇردە قولداعانىمدى بۇرىنعى تۇسىنىگىمدە جازعان بولاتىنمىن. مەن جۇماباەۆقا ءبىر-اق رەت حات جازدىم، استىرتىن ۇيىم تۋرالى ەشتەڭە ەستىگەمىن جوق»,-دەپ وعان بارىنشا ەلەۋسiز ەتiپ جاۋاپ بەرگەن.

ءسويتىپ، ءا.ءبايدىلديننىڭ كورسەتىندىسىنە جۇگىنە وتىرىپ «القانى» استىرتىن يدەولوگيالىق-كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم رەتىندە باعالاعان تەرگەۋشىلەر تۇرمەدەگى ءار ادامعا سۇراق قويىپ، جاۋاپ الىپ وتىرعان. ولاردىڭ مازمۇنى جوعارىدا كەلتىرىلگەن ماتىندەردەن الشاق كەتپەيدى. سوندىقتان دا «القانىڭ» ۇيىمدىق باعىت-باعدارى قاقىنداعى كورسەتىندىلەردى وسىمەن شەكتەپ، قورىتىندى تۇجىرىمدى ۇسىنامىز.

جوعارعى سوتتىڭ انىقتاماسىنان: «...جۇماباەۆ، وماروۆ، بايتاسوۆ جانە جالەنوۆ "القا" اتتى جاسىرىن، ۇلتشىل باعىتتاعى ادەبي ۇيىرمەنى ۇيىمداستىردى جانە ونىڭ جۇمىستارىنا قاتىستى دەگەن ايىپ تا نەگىزسىز. بۇل ادەبي ۇيىرمە بولعاندىقتان دا، ءوزىنىڭ الدىنا سوۆەت وكىمەتىن قۇلاتۋدى، نەمەسە وعان قاستاندىق جاساپ، كۇشىن السىرەتۋدى ماقسات ەتىپ قويماعانى، سونداي-اق كونتررەۆوليۋتسيالىق قىلمىستاردى جاساۋعا شاقىرماعانى تەرگەۋ ماتەريالدارىنان-اق كورىنىپ تۇر. اتالعان ۇيىرمە مۇشەلەرىنىڭ ادەبي شىعارمالارىندا دا مۇنداي ءىس-ارەكەتكە شاقىرعان ۇندەۋلەر كەزدەسپەيدى. م.جۇماباەۆ وسى ۇيىرمەنىڭ جەتەكشىسى بولعانىمەن دە، ءوزىنىڭ الدىنا كونتررەۆوليۋتسيالىق ماقسات قويعان جوق».

بىراق، "القا" - القادان تۇزاققا اينالدى.

(جالعاسى بار)

"Abai.kz"