Konferensiyamyzdyng kezekti qonaghy - geolog-kartograf Moldiyar Serikbaev oqyrmandar tarapynan kelip týsken saualdargha tolyq jauap berip otyr. Moldiyar aghamyz Janaózen qalasynyng atauyn auystyrugha baylanysty oiyn aita kelip: «Janaózen qalasynyng atauyn ózgertu mәselesinde halyqtyn, jergilikti júrttyn, qoghamnyng pikirin, kózqarasyn mindetti týrde esepke alyp, sanasu shart», deydi. Moldiyar Serikbaev ózgede saualdargha bergen jauaptaryn tómennen tolyq oqy alasyzdar!

«Abai.kz»

Ómirbayan

Moldiyar agha 1933 jyly 15 qyrkýiekte Ontýstik Qazaqstan oblysy, Týlkibas audany, Janatalap auylynda dýniyege kelgen. Janatalap jeti jyldyq mektebinde sauat ashyp, qazirgi Túrar Rysqúlov auylynda Abay atyndaghy on jyldyq mektepti tәmamdaghan. 1951 jyly S. M. Kirov atyndaghy Uniyversiytetting geologoiya-geografiya fakulitetining geologiya bólimine týsip, atalghan oqu ornyn 1956 jyly 26 mausymda tәmamdaghan. Mamandyghyn kuәlandyratyn diplomy qolyna tiyisimen  Ekaterinburg qalasynda ornalasqan KSRO-nyng qúrylys minsitrining janyndaghy Oral geolnerudtressting  geologiyalyq ekspedisiyasyna qyzmetke túrady.

Konferensiyamyzdyng kezekti qonaghy - geolog-kartograf Moldiyar Serikbaev oqyrmandar tarapynan kelip týsken saualdargha tolyq jauap berip otyr. Moldiyar aghamyz Janaózen qalasynyng atauyn auystyrugha baylanysty oiyn aita kelip: «Janaózen qalasynyng atauyn ózgertu mәselesinde halyqtyn, jergilikti júrttyn, qoghamnyng pikirin, kózqarasyn mindetti týrde esepke alyp, sanasu shart», deydi. Moldiyar Serikbaev ózgede saualdargha bergen jauaptaryn tómennen tolyq oqy alasyzdar!

«Abai.kz»

Ómirbayan

Moldiyar agha 1933 jyly 15 qyrkýiekte Ontýstik Qazaqstan oblysy, Týlkibas audany, Janatalap auylynda dýniyege kelgen. Janatalap jeti jyldyq mektebinde sauat ashyp, qazirgi Túrar Rysqúlov auylynda Abay atyndaghy on jyldyq mektepti tәmamdaghan. 1951 jyly S. M. Kirov atyndaghy Uniyversiytetting geologoiya-geografiya fakulitetining geologiya bólimine týsip, atalghan oqu ornyn 1956 jyly 26 mausymda tәmamdaghan. Mamandyghyn kuәlandyratyn diplomy qolyna tiyisimen  Ekaterinburg qalasynda ornalasqan KSRO-nyng qúrylys minsitrining janyndaghy Oral geolnerudtressting  geologiyalyq ekspedisiyasyna qyzmetke túrady.

1958 jyldan bastap 1972 jylgha deyin jerdi kartagha týsiru ekspedisiyasynda geolog bolyp qyzmet atqardy. Búl ekspedisiyanyng  qúramynda Leningradtan, Mәskeuden, Voronejden, Samarqanttan, Kiyevten, Livovtan joghary oqu oryndaryn  bitirgen keshendi bilimi bar geologtar júmys istedi.

1972-1991 jyldar aralyghynda Q. Sәtbaev atyndaghy geologiyalyq ghylymdyr inistitutynda bas maman, jetekshi injener boldy.

1991-1993 jyldar aralyghynda geologiya ministrligining qazaq geologiya qorynda jetekshi maman bolyp istedi.

Kartografiya-geodeziya qorynyng shaqyruy boyynsha ol 1994-95 jyldary qazaq tilinde әkimshilik-aumaqtyq karta jasap shyqty. 1995-2003 jyldar aralyghynda 14 oblystyng aumaqtyq-әkimshilik kartasyn jasady. 2003 jyldan 2006 jylgha deyin Qorghanys ministrligining kartografiya salasymen ainalysatyn ortalyghynda bolyp,  Qazaqstan Respublikasynyng Resey Federasiyasymen, Qytaymen jәne Orta Aziya  elderimen shektesetin aimaqtaryn qamtyghan  26 paraqtan túratyn aumaqtyq-әkimshilik kartasyn qaghazgha týsirdi.

 

- Moldeke, qazaq dalasynda Degeres degen tau attary kóp. Degeres degen sóz neni bildiredi?

- Degeres  - monghol tilinen alynghan sóz. Ol - jabayy eshki degen maghynany bildiredi. Degeres atauly tau silemderi Qaratauda, Shu men Ile  aiyryghynyng qúramynda Degeres taulary bar. Saryózekting ontýstiginde  Matay tauynyng jalghasy da Degeres dep atalady.

- Qaratauda Torlan degen asu bar. Torlannyng maghynasy ne?

- Torlan  - býlingen atau. Onyng tarihy atauy - 1390-nshy jyldarda Temirlan joryghymen baylanysty payda bolghan Temirlan asuy boluy kerek. Búl derek - Ivan Vasiliyevich Bushketovtyng 1906 jyly jaryq kórgen «Týrkistan» atty momngrafiyasynda kórsetilgen. Cheleby oblysynda Varna degen qala bar. Sonda Temirlan múnarasy túr. Janaghy Torlan degen asu dúrys atau emes. Óitkeni, Ordabasy audanynyng ortalyghy - Temirlan. Oryssha shyqqan gazetterde kóptegen jer-su ataularyn dúrys jazbay jýr. Mysaly, Temir degen atty Timur, Temirlandy Tamrlan dep jýr.

- Agha, men jer qoynauyn paydalanushylargha jobalar jasaymyn. Ázirshe kóbinese oryssha talap etedi sol júmystardy tapsyrys berushiler. Sondaghy jer, su ataularyn qazaqsha Jamantúz, Kenqiya dep, mysaly, qazaqsha jazamyn. Sonda mem.organdardaghylar: olar búrynnan oryssha atalyp ketken, sondyqtan adamdardy shatystyrmau ýshin sol kýiinde jazu kerek deydi. Al men bolsam, qazaqsha ataular qashanghy búrmalana beredi, týsinbegender basqa da istochnikterden qaraydy dep qyrsyghamyn. Qaysymyzdiki dúrys?

- Ony qazaqsha jazu ýshin jaqsylap transkripsiyalau kerek. Sosyn oryssha audaru qajet.

- Qazir jer bederelerin, memleketaralyq shekara syzyqtaryn, bәrin-bәrin internet arqyly gharyshtan kóruge bolady. Ghylym men tehnika osynsha damyghan zamanda qolyna qaghaz ben qaryndash ústap jýretin geolog-kartograftargha júmys qaldy ma, joq pa, qalay oilaysyz?

- Onyng bәrin basqaryp otyrghan úiymdar bar,  úiymdardyng  bastyghy bar. Basqarmasy, komiyteti, agenttikteri bar. Qyzmet isteri jónindegi agenttik basshysy Álihan Bәimenov sol úiymdargha qyzmetkerlerdi konkurs arqyly aluy tiyis. Mysaly, qanday mamandar kerek, qanday mamandar jetispey jatyr, sonyng bәrin koordinasiyalap otyruy qajet. Geolog retinde aitarymyz, geologiyadan túghyrly klassikalyq mamandar dayyndaytyn fakulitet ashyluy kerek. Kartografiya, geodeziya salasynyng mamandaryn dayyndaytyn koordinasiyalyq ortalyq joq. Mәselen, Reseyde kartografiya, geodeziya uniyversiyteti bar. Al, bizde kartografiya, geodeziya unversiyteti týgil, fakulitet te joq. Kartografiya, geodeziya salasynan ghylmy zertteu әdistemelik ortalyqtar joq. Al, Reseyde Novosibir, Mәskeude ghylymy zertteu instituttary júmys istep túr.

- Janaózen qalasyna Beket Atanyng atyn bereyik dep Manghystau oblysyndaghy sizben qatarlas kisiler Qazaqstandy shulatty. Siz әlgindey úsynysqa qalay qaraysyz?

- Ony salmaqtau kerek. Janaózen kenin ashqan Jarylghasyn Dәuitov bolatyn. Sondyqtan búrynghylardyng enbekterin syzyp tastaugha bolmaydy. Mәselen, Arystan bab, Pir Beket, Yassaui, Qoshqar ata sekildi atauy keseneler bar. Belgili qalagha nemese auyl-audangha at bererde biy-bolystardyn, úly túlghalardyng ataqty adamdardyng halyq ýshin etken enbekterin baghalap beruge bolady. Tabighy bederlik attarynan alshaqtap ketpeui kerek.

Janaózen qalasynyng atauyn ózgertu mәselesinde halyqtyn, jergilikti júrttyn, qoghamnyng pikirin, kózqarasyn mindetti týrde esepke alyp, sanasu shart.

- Osy bir kisiler qazaqta búryn-sondy shekara bolmaghan dep jýr ghoy. Osy ras pa? Shekarasyz, qorghansyz myna dalighan dalada qalay ómir sýrip keldik? Maghan osyny týsindirinizshi.

Jandar

- Ár taypanyn, әr әulettin, әr bolystyn, әr aimaqtyng shekarasy bolghan. Ár auyldyng qystauy, jaylauy, kýzeui, kóktemesi bolghan. Oghan qosa, beyitter bolghan. Shekarasyz el bolmaghan. Mәselen, Qazaq handyghynyng óz shekarasy bolghan.

- Qazaqstannyng geologiyalyq qorynda ne bar? Ol qor qazir qayda? Qalay júmys istep jatyr?

- Qazaqstannyng geologiyalyq qorynda barlyq qazba baylyqtar bar. Biraq, baylyq bir kýni tausylady. Bizde qazba baylyqty ýnemdeu tújyrymdamasy qalyptaspaghan. Mysaly, altyn qory kóp. Alayda, ony ýndemdeuimiz kerek. Sol siyaqty múnay, gaz siyaqty baylyqtarymyzdy ózimizde óndeuimiz qajet. Qazir shiykizatty bizden alyp, óndep, ózimizge qymbat baghamen satyp otyr.

Ekinshi bir mәsele - qazba baylyqtardy kim iyelenip otyr? Qazba baylyqtyng jaqsylyghyn kimder kórip otyr, kimdep bayyp otyr? Qazba baylyqtan qazaqtyng ýlesi qayda? Qazba baylyq tapqandardyng ýlesin men onyng úrpaqtarynyng ýlesi she? Búl saualdar basy ashyq kýiinde qaluda. Bizden keyingi úrpaqqa ne qaldyramyz? Sony osy bastan oilanugha tiyispiz!

- Moldiyar agha, izbasar shәkirit inileriniz bar ma, әlde búl salagha bankiyr, zanger, kedenshi, әkim boludy ghana armandaytyn keyingi jastar jolamay ma? Kartograf mamandyghy turaly sәl taratyp aitynyzshy. Búrynghy siz oqyghan oqu orynynda (qazirgi әl-Farabi) atalghan fakulitet bar ma? Bolsa, ony jylyna qansha student tәmamadaydy eken?

Shaghiy

- Shәkirtterim boluy ýshin ýlken bir salalardy basqaruym kerek. Kezinde geologiyalyq kartografiyany damytu ýshin, arnauly geologiyalyq kartografiyany damytu ýshin, ýlken últtyq kadrlardy shoghyrlandyru ýshin ýlken partiya qúrmaqshy bolghan edim. Sol kezdegi geologiya basqarmasyn basqarghan Qydyrbekov, Jaymiyn, Stesenko mening kandidaturama qarsy shyghyp, janaghy jospardy iske asyrugha kedergi jasady. Sodan keyin 20 jyl birge istegen, meni geologiyagha ýiretken Veniamin Bespalov maghan bylay dedi: «Josparlaghan júmysyna eki qazaq, bir ukraindyq qarsy dedi». Sodan son, meni geologiya institutyna ózimen birge alyp ketti.

Qazirgi jastar әriyne, geolgiya-kartogarfiyagha salasyna barady.  Sondyqtan, búl salany jan-jaqty nasihattap, oqu bitirgennen keyingi túraqty júmys oryndaryn kepildikpen aldyn-ala dayyndau kerek.

Kartograf  ghylymnyng barlyq salasynda kartografiyany paydalanady. Mening esebimde, kartografiyany paydalanatyn 20-dan astam sala bar.  Aytayyn: geologiyalyq kartografiya, topryqtanu kartografiyasy, geobotanikalyq kartografiya, zoologiyalyq kartografiya, gidrogeologiyalyq kartagrafiya, seysmologiyalyq kartografiya, arheologiyalyq kartografiya, tarihy kartografiya... osylay jalghasyp kete beredi.

Novosibir, Kiyev, Livov, Peterbor, Mәskeu, Tashkent uniyversiytetterinde geologiyalyq fakulitetter saqtalghan. Al, bizde 1961 jyly joyylghan. Búl - geologiya-geografiya jәne biologiya topyraqtanu fakulitetteri 1948 jyly ashylghan edi.

Atalghan mamandyqtar boyynsha dayyndaytyn fakulitetter bizding elde joq. Bizding Qazaqstandaghy uniyversiytetterding kóbi túghyrly klassikalyq bilim beretin oqu orny boludyng ornyna ghylymy uniyversiytetke ainalyp otyr. Bilim bolmay - ghylym bolmaydy.

- Ótkende bireu osy saytta Jonghar Alatauyn Arqas Alatauy dep aitu kerek. Arqas - Alataudyng kóne aty, qazir úmyt bolghan dep jazdy. Siz búghan ne deysiz?

- Qazbek bek Tauasarúlynyng enbeginde Jonghar Alatauyn - Arqas, Almaty Alatau jotasyn - Labas, Qarjantau, Ógem, Talas, Qarataudy - Shymbas degen. Búl ataular kartografiyalyq derekterde joqtyng qasy.

Birinshiden, Jonghar Alatauy - jonghar shapqynshylyghymen 1600-1700 nshi jyldary jasalghan kartalarda Jonghar Alatauy degen atau joq.  Sol kartalarda Jetisu Alatauynyng shyghys jaghyn Qaptaghay tauy dep kórsetken. Qaptaghay degen - nayman taypasynyng úrany. Jetisu Alatauynyng batys jaghy - Ýisin tau dep ataghan. Jalayyr, Suan taypalarynyng ornalasqan jeri.

Al, Labasty  - Semenov Tyan-Shaniskiydin  dereginde, 1850 jyldary Qapshaghay ótkelining nemese Qúrsay ótkelinen ótip, Ilening soltýstiginen qarap, Hrebet zailiysiy Alatau dep ataghan. Qazaqtar orysshadan audaryp, osy kýnge deyin Ile Alatau jotasy dep jýr. Dúrysy, 9 - 13-nshi ghasyrlardan belgili Almaty qalasynyng týbinde ornalasqan taudy Almaty Alatauy dep atau kerek.

Ekinshiden, әr tau jotasy ontýstikten jәne soltýstikten qaraghanda, Almaty Alatau jotasy bolyp ataluy tiyis. Bizder, tabighattyng simmetriyasyn búzyp otyrmyz.

Al, Shymbas qúramyna ortalyq Tәnirtau qúramyna kiretin ýlken Alatau, Qarjan tau, Ógem tauy, Maydantal, Pisken taulary kiredi. Shymbas degen úghym atalghan taulardyng qúrylymyna, aumaghyna sәikes kelmeydi. Búrynghy Jonghar Alatauyn Jetisu dep atap, biraz qatelikter jibergenbiz. Jonghar oipaty - Ýrimji, Boghda taularynyng soltýstiginde, yaghni, Qytaydyng qazirgi  aumaghynda ornalasqan oipat. Qazaqstangha eshqanday qatysy joq. Qazirgi Jetisu Alatauynyng jonghar qaqpasyn - Jetisu qaqpasy dep atadyq. Qaqpa bolsa, onda Qyzyltúz, IYbinúr, IYtishpes kólinen túratyn jeldi býkil Balqashqa deyin qaqpa jibermes edi. Dúrys aty  - Qaptaghay- Alakól anghary dep atau kerek.

- Onomastika mәselesin jergilikti biylikke, oblystyq Mәslihattyng sheshimine siltey salu qanshalyqty dúrys?

- Barlyq audandyq, oblystyq, qalalyq komissiyanyng bilgir mamandardyn, jergilikti túrghyndardyng oilaryn iske asyratyn úiym boluy kerek. Jasandy, kenselik tәsilmen tabighattyq-tarihy ereksheligine qaramay, attar qoyylyp jatyr. Mysaly, tarihy aty  «Týrksib» dep atalatyn shipajay boldy. Sony ózgertip, Núrtóbe dep qoyypty. Al, Qúmdan tóbesin tarihy arheologiyalyq derekterine qaramay Núrlytau dep atap jiberipti. Búrynghy Kamenksiy platonyng tarihy aty 1997 jylghy qaulymen qaytarylghan edi. Soghan qaramastan, Tausamal dep janadan at bergen. Tarihy aty - 1911 jyldan beri P.P.Rumiyansovtyng deregi boyynsha, Terisbútaq tauy dep atalady.

Al, Kamenkonyng tarihy atauy IY.V.Lushketovtyng 1887 jylghy deregi boyynsha -  Tastybúlaq dep atalady. Ony da ózgertip, Tausamal dep jibergen.

- Týlkibasty bir dókeyler Týrkibasy dep atap, jazu kerek deydi. Sizding pikiriniz?

- V.V.Bartolidting tolyq shygharmalar jinaghynyng tórtinshi tomynda «Shymkent, Áulieata uezderine sayahat» degen maqalasynda Týlkibas degen әuliyetóbening atyn Týrikbas dep ataydy.

- Qostanay degen qalanyng atyn bireuler qos Tana yaghny eki Tana degen qyzdardyng esimderimen baylanystyrady. Al endi bireuler Tana men Tanay degen qyzdar bolghan desedi. Osy esimge baylanysty birdene aita alar ma ekensiz. Áytpese әbden shatasyp bittik.

Serik

- Ekeui de dúrys.

- Almatydaghy Esentay ózenining atyn siz tapty dep estiymin. Esentay degen kim? Vesnovka búryn Esentay ózeni atalghan ba?

- IYә, búl ózenning tarihy atauyn  1996-1997 jyldary men tapqan edim. Búl ózen búryn Esentay dep atalghan.

- Osy saytta Túrar Rysqúlovtyng Stalinge jazghan hattary jaryq kórgen bolatyn. Sol hattargha baylanysty pikir qaq bólindi. Bireuler Rysqúlovty jamandasa, bireuler sol hatty tauyp alyp jariyalaghan Beybit Qoyshybaev pen Abay.kz saytyn jerden alyp jerge saldy. Siz búl mәselede ne deysiz?

- Múnyng bәri talqylanghan, kóterilgen mәseleler. Árkim óz pikirin aitady. Olardyng pikiri men kózqarasyna shek qonggha bolmaydy.

- Atauy týrki tilindegi jer su attaryn Qytay men Reseyding qazirgi aumaghynan kóp kezdestiremiz. Olar sol jer-su attaryn ózgertip jiberse, qaytemiz. Taghyda aiyrylamyz ba bólshektenip qalghan jerimizden?

- Búl - memlekettik mәsele.  Jer-su attaryn, sonyng ishinde sudy qoldanu, bólisu mәselesin memleketaralyq kelisimdermen sheshu kerek.

Óz tarapymnan aitarym: Qytaydaghy qazaq mektepterining qytaylanuy kýsheyip barady. Qazaqtar qonystanghan tarihy mekenderdin, qalalardyng atauy da qytaylanyp ketken.

- Qazaqtyng jer-su attaryn kelip shyghuyn, maghynasyn tolyq týsindirgen kitap bar ma?

- Kóptegen kitaptar bar. Mәselen, geodeziya-kartografiya qory men geografiya instituty birigip dayyndaghan anyqtamalyq kitaptar kóp. A. Baytúrsynov atyndaghy Til bilimi institutynyng onomastika bólimining qyzmetkerleri de kitap dayyndap shygharghan. Qazaqstandaghy әrbir uniyversiytetter, oblystyq til basqarmalary da kitaptar dayyndap shygharyp jatyr.

- Seksenge kelseniz de jas kórinesiz. Syry ne?

- Genetikalyq, tabighattyq erekshelikter bolar. Jәne geologiya salasynda enbek etkenime ókinbeymin. Qazaqstannyng barlyq aimaqtaryn, kórshiles elderding biraz jerin baryp, geologiyalyq ekpedisiyalargha qatystym. Elimizding týkpir-týkpirindegi bilgir  mamandarymen pikirlesip, tanys boldym.

- Jerimizding asty-ýsti baylyghynyng rahatyn halqymyz qashan kóredi?

- Ol ýshin jóndi zang jәne kepildeme bolu kerek. Jer resurstaryna, jer baylyghyna, el baylyghyna qyzmet etken túlghalardy, talanttardy joghary dәrejeli oqymystylardy baghalau tújyrymdamasyn qabyldap, jýzege asyru kerek. Halqymyzdyng úlaghatty isterin joghary dәrejege kóterip, nasihattap otyruymyz kerek. Jerimizding asty-ýsti baylyghynyng rahatyn halqymyz kóru ýshin qúr uәden naqty iske, әreketke kóshui kerek. Jyl sayyn kónil bólu kerek.

- Auyldyn,temirjol boyynyng stansiyalardyng kórinisi әli 18 ghasyrdy elestetip, shandaghy shyghyp qúlazyp túr. Jol,mektep, su mәselesi әli mәz emes.

- Su mәselesin sheshu ýshin - su resurstary ministrligi qúrylu kerek. Sonymen birge, búryn qazaqtyng gidrologiya basqarmasy bolghan. Ol basqarmanyng qúramynda birneshe ekpedisiyalar bolghan. Quanshylyq audandarda sudy búrghylaytyn partiyalardy, eksredisiyalardy,  miyneraldy sulardy basqaratyn úiym joq. Sudyng rejiymin tekserip otyratyn organ joq. Osynyng bәrin eskere otyryp, arnayy ministrlik qúrylsa, su mәselesi sheshiledi. Búghan qosa, sudyng ashylyghy men túshylyghyn tekseretin himiyalyq-analitikalyq laboratoriyasy boluy shart.

- Ata, nemereleriniz bar ma, bolsa qansha?

- Tórt nemerem bar.

- Qazir otbasyn asyray almay otyrghan adamdar óte kóp,semiya qúra almay jekebastylar da qinalyp jýr. Siz kópti kórgen adamsyz ghoy, ana alpauyt baylardan (syrtqa tasyp otyrghan baylyghymyzdy) zeket esebinde zandastyryp,kedeylerge alyp beru retine qanday aqyl aitar ediniz?

- Aytar aqylym: baylardyng baylyghyn esepke alyp, memlekettik dәrejede, resmy týrde halyqtyng túrmysy tómen tobyna bólip berui kerek.

- Ýrjar, Maqanshy auylynyng atauyna qatysty qanday jauap aitasyz?

- Maqanshy aulynyng aty - Maqanshy emes, Múqanshy. 1864 jylghy Potanin men Struvening deregine qaraghanda, búl jerde Múqanshy bastauy dep kórsetken. Ataqty jazushy Qabdesh Júmadilov Maqanshyny - Múqanshy dep ataydy.

Lepsi ózenining ýsh salasy bar. Sonyng bәrin Múqanshy dep ataydy.

Al, Ýrjargha kelsek, Qazaqstanda úrybúlaq, úrysay degen tarihy attardan qashynqyrap jýrmiz. Ýrjar da sol ataularmen tórkindes. Jazushy Qabdesh Júmadilov Ýrjardy - Úryjar dep ataydy. Keybir zertteushiler Órejar dep te ataghysy keledi.

- Pavlodar men Petropavl qalalarynyng atauy qashan ózgeredi?

-  Búl ataulardyng ózgerui jogharghy basshylyqqa baylanysty.

Al, Qyzyljar degen at - tabighy atau. Óitkeni, Esil ózeni qyzyljardy tilip aghyp jatyr.

Pavlodargha kelsek, búl jerde 9-11 ghasyrlarda Qimaq , IYemek dep atalatyn týrki taypalary mekendegen. Solardyng ordasy túrghan jer. Búl taypalar keyin Qypshaq taypasyna qosylghan. Yaghni, Pavlodardyng tarihy atauy - Qimaq bolady. Biz eski týrki ataularynan qashpauymyz kerek. Búl derek akademik Bolat Kómekovting enbekterinde jәne arab geograf, tarihshysy әl Ydyrysidyng da jazbalarynda kezdesedi.

- Ridder Germaniyagha tәueldilik pe?

- Falivolter Ridder kezinde Leninogorsk bolyp ózgerdi. Lenin Qazaqstannyng aumaghynyng tútastyghyna ýles qosqan kisi edi. Keyingi kezderde Lenin men Kalinin qol qoyyp bergen biraz audandardan, aimaqtardan aiyryldyq. Ridderge, Qapshaghaymen qatar kezinde býkil halyq D.Qonaevtyng atyn beru kerek dep bastama kótergen bolatyn. Osy bastamany men de qoldaymyn!

- Tarbaghatay tauynyng turaly qysqasha tarihyn aitsanyz?

- Tarbaghataydy qazaq Barqytbel dep ataydy. Ásirese, qytaydaghy qazaqtar.

Ekinshiden, Búqtyrma ózenining bastau alatyn jaghynda Tarbaghatay degen jota bar. Onyng tarihy aty - 1894 jylghy derekterdi esepke alsaq, Tautekeli jotasy delingen. Onyng ýstine Tautekeli degen ózen de bar.

 

Konferensiyagha qatysyp, oqyrman saualdaryna jauap beruimdi qortyndylay kele, Túrar Rysqúlovtyng týrki tútastyghy men Qazaqstannyng memleket bolyp qalyptasu jolyndaghy sinirgen enbegi men aitqan iydeyalary jәne oilarynyng bir parasyn oqyrman qauymgha úsynghandy jón kórip  otyrmyn.

Moldiyar Serikbaev.

 

1920 jyly 1-8 qyrkýiekte Bәki (Baku) qalasynda Shyghys halyqtarynyn  I  sezdi bolady. Sol sezde Túrar Rysqúlov sóilegen sózinde batys pen shyghysty biriktiru kerek dep úran tastaghan.

***

T.Rysqúlov 1921 jyly Resey Federasiyasyndaghy Últtar komissariyatynyng Ázerbayjandaghy ókili retinde Ázerbayjan kompartiyasynyng III sezinde sóilegen sózinde sharuashylyq kóterilisting keleshegin boljap, jeniske jetetindigin aitqan. 1949 jyly Qytay, Ýndistan memleketteri sharualar kóterilisining nәtiyjesinde biylikke jetip, Tәuelsizdikke qol jetkizdi.

***

Bireu bilse, bireu bilmeytin shyghar, euraziyalyq iydeyanyng avtory -  Túrar Rysqúlov. Ol 1924 jyl Leninning qaytys boluyna baylanysty «Pravda» gazetinde jariyalanghan maqalasynda: «Europalyq, Aziyalyq halyqtardy birin-birine qarama-qarsy qoymay, biriktiru kerek» dep jazghan. Búl - Euraziyalyq iydeyany birinshi bolyp aitqan túlgha.

***

1920 jyly Leninge joldaghan úsynysynda Týrik Respublikasy men Týrik kompartiyasyn, Týrki tildes halyqtardyng konfederasiyasyn qúru iydeyasyn úsyndy. Týrik iydeyasyn, Týrik halqynyng kósemi Ata Týrik Kemal bashadan ýsh jyl búryn úsynghan.

***

1922 jyly Stalin bas hatshylyqqa saylanuynan bastap, partiyalyq dikaturany, partiyalyq repressiyany kýsheyte bastady. Týrki tildes halyqtardyng ókilderin әrtýrli últtyq sayasat ústand dep aiyptap, repressiyagha úshyratty. Birinshi, Túrar Rysqúlovty tatardyng kórnekti qayratkeri Súltanghaliyev Mýrsәiitpen pikirles dep aiyptaydy bastady. Stalindik aiypty resmy týrde Túrar Rysqúlov moyyndaghan joq. Kerisinshe, Stalin qatelesedi dep ashyq aitty. Al, Staliyn: «Endeshe, mening sózim qate bolsyn dep Qúdaydan tileyik», depti. Túrar Rysqúlov bolsa, «Eger men únamasam, barlyq qyzmetten alyp tastauynyzdy súraymyn», degen. Osy әngime aitylghan kezde kompartiyanyng sayasy buro mýsheleri týgeldey qatysyp otyrghan.

***

1925-26 jyly kominternning Mongholiyadaghy ókili bolyp qyzmet isteydi. Osy júmysy kezinde Mongholiyanyng ortalyghyn Ulaanbataar (Qyzyl batyr) dep ataydy. Oghan qosa, Mongholiyanyng kompartiyasynyng prorgrammasy men tújyrymdamasyn jazyp beredi. Odan keyin Mongholiyanyng últtyq valutasyn endiruge de ýlesin qosady. Jәne sol kezderdegi Qytay men Mongholiya arasyndaghy diplomatiyalyq qarym-qatynastardy qalpyna keltirip, Qytaygha Qazaqbaev degen familiyamen baryp, qaytady.

***

Qorshaghan ortanyng ekologiyasyn jaqsartudy  kózdep, 1926 jyldan bastap, 1935 jylgha deyin «Aqsu-Jabaghyly», «Nauyryzym», «Ilmen» qoryqtyrady qúrghan.

***

Últtyq Respublikalardy industriyalandyrudy 1926 jyly úsynghan. 1923 jyly Bolashaq baghdarlamasynyng negizin qalaghan.

Orta Aziya jәne Qazaqstan studentterin Germaniyagha oqu jibergen.

***

Týrkistan men Iran Respublikasy arasynda 1923 jyly kedendik odaqty qúru iydeyasyn úsynghan. Jogharghy oqu oryndaryn ashqan. Shyghys halyqtary kommunisttik uniyversiytetin 1924 jyly ashyluna naqty ýles qosty.

1928 jyly Qazaq uniyversiytetin ashady. 1929 jyly veterinariya institutyn ashqan. 1930 jyly auylsharuashylyq institutyn ashty. 1932 jyly Oraldyng pedogogikalyq institutyn ashty.

***

Týrkisb qúrylysy kezinde Ortalyq Aziyagha, Batys Qytaygha, Batys Mongholiyagha, Batys Sibirge ekonomikalyq tasymaldyq danghyl dәliz ashady.

***

1927 jyly Kaspiy tenizi, Edil ózeni, Volgo don kanaly, Azov jәne Qara tenizderi arqyly batys europagha tasymaldyq ekonomikalyq danghyl dәli ashady.

***

1928-1931 jyldary geologiya komiytet men qazaq geologiya basqarmasyn úiymdastyrady.

Ertis ózeninde 1928 jyly su elektr stansiyasyn saludy josparlaydy.

***

Tyng jerdi iygerudi, Soltýstik Qazaqstanda mal sharuashylyghyn damytudy 1928 jyly úsynady.

***

1930-nshy jyly Avstraliya, Jana Zelandiya  memleketterining tәsilderin paydalanyp, býkil shyghys ónirlerde, onyng ishinde Qazaqstanda qoy sharuashylyghyn damytudy úsynady.

Orta shaghyn biznesterdi, eksportty, kommunaldy sharuashylyqtardy damytudy úsynghan.

***

Memleketter arasynda jerlerdi jalgha berudi úsynghan.

****

Úly túlghalardyng enbekterin múraghattardan jinap, tolyq jinaqtaryn shygharudy iske asyru kerektigin aitqan.

***

1931 jyly әrtýrli sharuashylyqtardy qayta qúru bastamasymen qayta qúru degen termindi ainalymgha endirgen.

***

Óndiristik qalalardyng aumaghynda mýgedekterding auylsharushylyq qoryn qúryp, qosalqy sharuashylyqty damytu kerektigin aityp, bastama kótergen.

***

Innovasiyalyq terminning negizin qalaghan. Ony ghylymiy-tehnikalyq progress dep aitqan.

***

Últtyq kadrlargha qamqorlyghy: Aspandiyarov, Divaev, Áuezov, Baghyspaev, Sarmoldaev, Ábdirahmanov, Qonaev, Sәtpaev, Myrzaghliyev, Mendeshev, Halel Dosmúhamedov, Jahansha Dosmúhamedov, Jәlenov, Esbolov, Tynyshpaev, Tynyspanov, Aqqaghaz Dosjanova, Núrmaqov, Jylysbaev, Bauyrjan Momyshúly, Tóreqúl Aytmatov, Gýljihan Qaliyeva sonyng bәrine qamqorlyghy tiygen.

***

Túrar rysqúlov «Shyghys kinosynyn», «Shyghys baspasynyn» negizin qalaghan.

***

Túrar Rysqúlovtyng aqyldylyghyn, iskerligin Staliyn, Orjenekidze, Rudztak, Frunze, Kuybyshev, Efshteyn, Lepishinskiy qoldaghan.

***

Bolishevikter partiyasynyng 12 sezdinde jogharghy kenes últtar - odaqtar kenesinen túru kerek degen bastamany úsynghan. Jәne barlyq respublikalardy ekonomikalyq audandastyru qajet ekenin aitady.

***

Shyghystanu oqu orny, ghylymy zertteu institutynyng órkendeuine naqtyly kómek bergen. T.Rysqúlovtyng úsynysy boyynsha, Almaty qalasy - qazaqtyng ýshinshi astanasy bolghan.

Dýniyejýzilik, halyqaralyq úiymdar onyng ishinde kommunistik internasionaldyng belsendi qayratkerleri T.Rysqúlovapen tyghys qatynasty bolghan. Georgiy Dmitriyev, Sen Katayama, Ban Miyn, V.Kolorov dostyq qatynasta bolghan.

***

Túrar Rysqúlovtyng 125 jyldyghyna baylanysty miyneraldyq taqtalar Tashkentte, Bishpekte, Bәkide, Ulaanbataarda qoyyluy kerek.

Reseyde jәne Ózbekstanda Túrar Rysqúlov jylyn ótkizu.

Halyqaralyq ghylymiy-teoriyalyq konferensiya ótkizu.

 

***

Túrar Rysqúlovtyng densaulyq saqtau, ghylym-bilim, әrtýrli sheshimder, radiogramma, telefonnogramma, qaulylar, is-әreketteri Leninge, Stalinge, Rudztakqa, Ikramovqa, Molotovqa, Surupagha, Mirzoyangha, Isaevqa, Núrmaqovqa, Mynbaevqa, Ábdirahmanovqa, Shahraygha, Kazakovqa, Kamenovqa, Sorokinke, Kiriylenkogha, Baumangha, Kagonovichke, Orjenikidzege, Goloshokinge, Pavlovichke, Kristinkiyge, Sokolovnikovagha, Petersqa, Rykova, Nogovisinagha, Eyhogha, Mikoyangha, Lumiovqa, Checheriyngha, Kobozovqa, Kuybyshevke, Zinovievke, Kolorovqa, Súltanghaliyevke, Narimanovqa, Manuiliskogogha, Kursqa, Qorqymovqa, Dosovqa, Epshteynge, Qojanovqa, Tóreqúlovqa, Jylysbaevqa, Sarymoldaevqa, Áuezovke, Múqanovqa, Seyfullinge, Ryhambabaevqa, Aytiyevke, Toqmaghanbetovke, Yusupovqa, Konstanipoliskiyge jiberilip otyrghan.

***

Túrar Rysqúlov turaly Nazarbaev, Karimova, Kerbebaev, Mendeshev, Mústafiyn, Janúzaqov, Tynyshpaev, Ahmet Zaky Validov, Ýsipәliyev, Bәiishev, Ábishev, Beysenbaev, Qúlbaev, Qabylov, Asqarov, Bayjarasov, Keldiiyev, Bayjanov, Mihailov, Beysenbiyev, Nurullina, Kenjiyn, Saduaqasov, Abdulzeyimov, Merkish ibn Mayly Kentiy,Sauytbek Aqyn, Qozybaev, Asylbekov, Núrpeyisov, Grigoriyev, Omarbekov, Osadchiy, Qoygeldiyev, Esenqariyn, Burnashev, Mamyrov, Ustinov jazghan.

***

T.Rysqúlov Baytúrsynov, Tynyshpaev turaly jazghan.

***

Týrkistan Respublikasynyng qúramyndaghy Zakaspiy, Syrdariya, Jetisu oblystarynda negizgi halyq - qazaq halqy bolatyn. Ári qazaqtarmen birge ózbek, týrkimen, qyrghyz, qaraqalpaq jәne basqa halyqtarda mekendegen. Asharshylyqqa tap bolghandardy qútqaru ýshin arnayy ashanalar úiymdastyryp, medisinalyq jaqtan kómek kórsetip bәrine jaghday jasap, osylaysha, Túrar Rysqúlov 1 mln. 200 myng adamdy asharshylyqtan aman alyp qalady. Sol jyldary Rysqúlov Týrkistan Respublikasynyng densaulyq saqtau halyq komissarityndaghy qyzmetin tastap, ashtyqqa úshyraghan halyqqa jәrdem beru komissiyasyn basqaru barady. Búl turaly sol tústa shyqqan búiryqtar men sheshimderde kórsetilgen.

 

***

Týiindi oilar

Túrar Rysqúlov әlemdik, odaqtyq Ortalyq Aziyalyq, Reseylik reformator túlgha. Búl kisining 25 tom bolatyn 1937 jyly 21 maydy Kislovodsk qalasynda saghat 7-8 arasynda KGB ókilderi T.Rysqúlovqa qol qoydyryp, ýsh tomdyq enbegin alyp ketken. Sonyng bәrin qosqanda 20 tomnan asatyn enbekteri Tashkent, Bishpek, Mәskeu, Ulaanbataar, Ufa, batys europa, soltýstik Amerika uniyversiytetterining qorynda monografiyalary saqtalghan materialdar jinalmay jatyr. Jinau ýshin memleket tarapynan arnauly qauly shyghuy kerek. Sonymen qatar, túrartanu ortalyghy qúrylyp, shygharmashylyq toptar jasalu qajet. Arnauly, tarihy keshendi múrajayy joq. Monumentaldy Astanada, Almatyda eskertkishi joq. 1993 jylghy 12 nauryzdaghy 198 nómirli ýkimet qaulysy oryndalmay, 20 jyldan beri T.Rysqúlovtyng eskertkishi dýniyege kelmey jatyr.

Túrar enbekterin tolyq shygharu degen sóz, Resey, Ortalyq Aziya onyng ishinde Qazaqstanda tarihy aqtandaqtardyng kózin ashu degensóz.

Túrar Rysqúlov halqymyzdyng qaytalanbas úly túlghasyna, talantyna, iskerligine, azamattylyghyna tereng sengen. Jeke basqa tabynugha, jaghympazdyqqa, ekijýzdilikke, qanaushylyqqa, otarshyldyqqa, últtyq sayasatty búrmaushylyqqa shyndyqty senzura damyghan kezinde resmy oryndarda ashyq aityp, halqyn, jerin, elin satpaghan, shetel tarihshylarynyng analizderi boyynsha Súltanghaliyev, Rysqúlov ýshinshi dýniyening kósemderi retinde baghalanghan renesanstyq túlgha.

«Abai.kz»