ينتەرەنت-كونفەرەنتسيا: مولديار سەرىكباەۆ
كونفەرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى قوناعى - گەولوگ-كارتوگراف مولديار سەرىكباەۆ وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا تولىق جاۋاپ بەرىپ وتىر. مولديار اعامىز جاڭاوزەن قالاسىنىڭ اتاۋىن اۋىستىرۋعا بايلانىستى ويىن ايتا كەلىپ: «جاڭاوزەن قالاسىنىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ ماسەلەسىندە حالىقتىڭ، جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ، قوعامنىڭ پىكىرىن، كوزقاراسىن مىندەتتى تۇردە ەسەپكە الىپ، ساناسۋ شارت»، دەيدى. مولديار سەرىكباەۆ وزگەدە ساۋالدارعا بەرگەن جاۋاپتارىن تومەننەن تولىق وقي الاسىزدار!
«Abai.kz»
ءومىربايان
مولديار اعا 1933 جىلى 15 قىركۇيەكتە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، تۇلكىباس اۋدانى، جاڭاتالاپ اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. جاڭاتالاپ جەتى جىلدىق مەكتەبىندە ساۋات اشىپ، قازىرگى تۇرار رىسقۇلوۆ اۋىلىندا اباي اتىنداعى ون جىلدىق مەكتەپتى تامامداعان. 1951 جىلى س. م. كيروۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ گەولوگويا-گەوگرافيا فاكۋلتەتىنىڭ گەولوگيا بولىمىنە ءتۇسىپ، اتالعان وقۋ ورنىن 1956 جىلى 26 ماۋسىمدا تامامداعان. ماماندىعىن كۋالاندىراتىن ديپلومى قولىنا تيىسىمەن ەكاتەرينبۋرگ قالاسىندا ورنالاسقان كسرو-نىڭ قۇرىلىس ءمينسيترىنىڭ جانىنداعى ورال گەولنەرۋدترەسستىڭ گەولوگيالىق ەكسپەديتسياسىنا قىزمەتكە تۇرادى.
كونفەرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى قوناعى - گەولوگ-كارتوگراف مولديار سەرىكباەۆ وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا تولىق جاۋاپ بەرىپ وتىر. مولديار اعامىز جاڭاوزەن قالاسىنىڭ اتاۋىن اۋىستىرۋعا بايلانىستى ويىن ايتا كەلىپ: «جاڭاوزەن قالاسىنىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ ماسەلەسىندە حالىقتىڭ، جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ، قوعامنىڭ پىكىرىن، كوزقاراسىن مىندەتتى تۇردە ەسەپكە الىپ، ساناسۋ شارت»، دەيدى. مولديار سەرىكباەۆ وزگەدە ساۋالدارعا بەرگەن جاۋاپتارىن تومەننەن تولىق وقي الاسىزدار!
«Abai.kz»
ءومىربايان
مولديار اعا 1933 جىلى 15 قىركۇيەكتە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، تۇلكىباس اۋدانى، جاڭاتالاپ اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. جاڭاتالاپ جەتى جىلدىق مەكتەبىندە ساۋات اشىپ، قازىرگى تۇرار رىسقۇلوۆ اۋىلىندا اباي اتىنداعى ون جىلدىق مەكتەپتى تامامداعان. 1951 جىلى س. م. كيروۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ گەولوگويا-گەوگرافيا فاكۋلتەتىنىڭ گەولوگيا بولىمىنە ءتۇسىپ، اتالعان وقۋ ورنىن 1956 جىلى 26 ماۋسىمدا تامامداعان. ماماندىعىن كۋالاندىراتىن ديپلومى قولىنا تيىسىمەن ەكاتەرينبۋرگ قالاسىندا ورنالاسقان كسرو-نىڭ قۇرىلىس ءمينسيترىنىڭ جانىنداعى ورال گەولنەرۋدترەسستىڭ گەولوگيالىق ەكسپەديتسياسىنا قىزمەتكە تۇرادى.
1958 جىلدان باستاپ 1972 جىلعا دەيىن جەردى كارتاعا ءتۇسىرۋ ەكسپەديتسياسىندا گەولوگ بولىپ قىزمەت اتقاردى. بۇل ەكسپەديتسيانىڭ قۇرامىندا لەنينگرادتان، ماسكەۋدەن، ۆورونەجدەن، سامارقانتتان، كيەۆتەن، لۆوۆتان جوعارى وقۋ ورىندارىن بىتىرگەن كەشەندى ءبىلىمى بار گەولوگتار جۇمىس ىستەدى.
1972-1991 جىلدار ارالىعىندا ق. ساتباەۆ اتىنداعى گەولوگيالىق عىلىمدىر ينيستيتۋتىندا باس مامان، جەتەكشى ينجەنەر بولدى.
1991-1993 جىلدار ارالىعىندا گەولوگيا مينيسترلىگىنىڭ قازاق گەولوگيا قورىندا جەتەكشى مامان بولىپ ىستەدى.
كارتوگرافيا-گەودەزيا قورىنىڭ شاقىرۋى بويىنشا ول 1994-95 جىلدارى قازاق تىلىندە اكىمشىلىك-اۋماقتىق كارتا جاساپ شىقتى. 1995-2003 جىلدار ارالىعىندا 14 وبلىستىڭ اۋماقتىق-اكىمشىلىك كارتاسىن جاسادى. 2003 جىلدان 2006 جىلعا دەيىن قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ كارتوگرافيا سالاسىمەن اينالىساتىن ورتالىعىندا بولىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ رەسەي فەدەراتسياسىمەن، قىتايمەن جانە ورتا ازيا ەلدەرىمەن شەكتەسەتىن ايماقتارىن قامتىعان 26 پاراقتان تۇراتىن اۋماقتىق-اكىمشىلىك كارتاسىن قاعازعا ءتۇسىردى.
- مولدەكە، قازاق دالاسىندا دەگەرەس دەگەن تاۋ اتتارى كوپ. دەگەرەس دەگەن ءسوز نەنى بىلدىرەدى؟
- دەگەرەس - موڭعول تىلىنەن الىنعان ءسوز. ول - جابايى ەشكى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. دەگەرەس اتاۋلى تاۋ سىلەمدەرى قاراتاۋدا، شۋ مەن ىلە ايىرىعىنىڭ قۇرامىندا دەگەرەس تاۋلارى بار. سارىوزەكتىڭ وڭتۇستىگىندە ماتاي تاۋىنىڭ جالعاسى دا دەگەرەس دەپ اتالادى.
- قاراتاۋدا تورلان دەگەن اسۋ بار. تورلاننىڭ ماعىناسى نە؟
- تورلان - بۇلىنگەن اتاۋ. ونىڭ تاريحي اتاۋى - 1390-نشى جىلداردا تەمىرلان جورىعىمەن بايلانىستى پايدا بولعان تەمىرلان اسۋى بولۋى كەرەك. بۇل دەرەك - يۆان ۆاسيليەۆيچ بۋشكەتوۆتىڭ 1906 جىلى جارىق كورگەن «تۇركىستان» اتتى مومنگرافياسىندا كورسەتىلگەن. چەلەبي وبلىسىندا ۆارنا دەگەن قالا بار. سوندا تەمىرلان مۇناراسى تۇر. جاڭاعى تورلان دەگەن اسۋ دۇرىس اتاۋ ەمەس. ويتكەنى، ورداباسى اۋدانىنىڭ ورتالىعى - تەمىرلان. ورىسشا شىققان گازەتتەردە كوپتەگەن جەر-سۋ اتاۋلارىن دۇرىس جازباي ءجۇر. مىسالى، تەمىر دەگەن اتتى تيمۋر، تەمىرلاندى تامرلان دەپ ءجۇر.
- اعا، مەن جەر قويناۋىن پايدالانۋشىلارعا جوبالار جاسايمىن. ازىرشە كوبىنەسە ورىسشا تالاپ ەتەدى سول جۇمىستاردى تاپسىرىس بەرۋشىلەر. سونداعى جەر، سۋ اتاۋلارىن قازاقشا جامانتۇز، كەڭقيا دەپ، مىسالى، قازاقشا جازامىن. سوندا مەم.ورگاندارداعىلار: ولار بۇرىننان ورىسشا اتالىپ كەتكەن، سوندىقتان ادامداردى شاتىستىرماۋ ءۇشىن سول كۇيىندە جازۋ كەرەك دەيدى. ال مەن بولسام، قازاقشا اتاۋلار قاشانعى بۇرمالانا بەرەدى، تۇسىنبەگەندەر باسقا دا يستوچنيكتەردەن قارايدى دەپ قىرسىعامىن. قايسىمىزدىكى دۇرىس؟
- ونى قازاقشا جازۋ ءۇشىن جاقسىلاپ ترانسكريپتسيالاۋ كەرەك. سوسىن ورىسشا اۋدارۋ قاجەت.
- قازىر جەر بەدەرەلەرىن، مەملەكەتارالىق شەكارا سىزىقتارىن، ءبارىن-ءبارىن ينتەرنەت ارقىلى عارىشتان كورۋگە بولادى. عىلىم مەن تەحنيكا وسىنشا دامىعان زاماندا قولىنا قاعاز بەن قارىنداش ۇستاپ جۇرەتىن گەولوگ-كارتوگرافتارعا جۇمىس قالدى ما، جوق پا، قالاي ويلايسىز؟
- ونىڭ ءبارىن باسقارىپ وتىرعان ۇيىمدار بار، ۇيىمداردىڭ باستىعى بار. باسقارماسى، كوميتەتى، اگەنتتىكتەرى بار. قىزمەت ىستەرى جونىندەگى اگەنتتىك باسشىسى ءاليحان بايمەنوۆ سول ۇيىمدارعا قىزمەتكەرلەردى كونكۋرس ارقىلى الۋى ءتيىس. مىسالى، قانداي ماماندار كەرەك، قانداي ماماندار جەتىسپەي جاتىر، سونىڭ ءبارىن كوورديناتسيالاپ وتىرۋى قاجەت. گەولوگ رەتىندە ايتارىمىز، گەولوگيادان تۇعىرلى كلاسسيكالىق ماماندار دايىندايتىن فاكۋلتەت اشىلۋى كەرەك. كارتوگرافيا، گەودەزيا سالاسىنىڭ ماماندارىن دايىندايتىن كوورديناتسيالىق ورتالىق جوق. ماسەلەن، رەسەيدە كارتوگرافيا، گەودەزيا ۋنيۆەرسيتەتى بار. ال، بىزدە كارتوگرافيا، گەودەزيا ۋنۆەرسيتەتى تۇگىل، فاكۋلتەت تە جوق. كارتوگرافيا، گەودەزيا سالاسىنان عىلمي زەرتتەۋ ادىستەمەلىك ورتالىقتار جوق. ال، رەسەيدە ءنوۆوسىبىر، ماسكەۋدە عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى جۇمىس ىستەپ تۇر.
- جاڭاوزەن قالاسىنا بەكەت اتانىڭ اتىن بەرەيىك دەپ ماڭعىستاۋ وبلىسىنداعى سىزبەن قاتارلاس كىسىلەر قازاقستاندى شۋلاتتى. ءسىز الگىندەي ۇسىنىسقا قالاي قارايسىز؟
- ونى سالماقتاۋ كەرەك. جاڭاوزەن كەنىن اشقان جارىلعاسىن ءداۋىتوۆ بولاتىن. سوندىقتان بۇرىنعىلاردىڭ ەڭبەكتەرىن سىزىپ تاستاۋعا بولمايدى. ماسەلەن، ارىستان باب، ءپىر بەكەت، ياسساۋي، قوشقار اتا سەكىلدى اتاۋي كەسەنەلەر بار. بەلگىلى قالاعا نەمەسە اۋىل-اۋدانعا ات بەرەردە بي-بولىستاردىڭ، ۇلى تۇلعالاردىڭ اتاقتى ادامداردىڭ حالىق ءۇشىن ەتكەن ەڭبەكتەرىن باعالاپ بەرۋگە بولادى. تابيعي بەدەرلىك اتتارىنان الشاقتاپ كەتپەۋى كەرەك.
جاڭاوزەن قالاسىنىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ ماسەلەسىندە حالىقتىڭ، جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ، قوعامنىڭ پىكىرىن، كوزقاراسىن مىندەتتى تۇردە ەسەپكە الىپ، ساناسۋ شارت.
- وسى ءبىر كىسىلەر قازاقتا بۇرىن-سوڭدى شەكارا بولماعان دەپ ءجۇر عوي. وسى راس پا؟ شەكاراسىز، قورعانسىز مىنا داليعان دالادا قالاي ءومىر ءسۇرىپ كەلدىك؟ ماعان وسىنى ءتۇسىندىرىڭىزشى.
جاندار
- ءار تايپانىڭ، ءار اۋلەتتىڭ، ءار بولىستىڭ، ءار ايماقتىڭ شەكاراسى بولعان. ءار اۋىلدىڭ قىستاۋى، جايلاۋى، كۇزەۋى، كوكتەمەسى بولعان. وعان قوسا، بەيىتتەر بولعان. شەكاراسىز ەل بولماعان. ماسەلەن، قازاق حاندىعىنىڭ ءوز شەكاراسى بولعان.
- قازاقستاننىڭ گەولوگيالىق قورىندا نە بار؟ ول قور قازىر قايدا؟ قالاي جۇمىس ىستەپ جاتىر؟
- قازاقستاننىڭ گەولوگيالىق قورىندا بارلىق قازبا بايلىقتار بار. بىراق، بايلىق ءبىر كۇنى تاۋسىلادى. بىزدە قازبا بايلىقتى ۇنەمدەۋ تۇجىرىمداماسى قالىپتاسپاعان. مىسالى، التىن قورى كوپ. الايدا، ونى ۇندەمدەۋىمىز كەرەك. سول سياقتى مۇناي، گاز سياقتى بايلىقتارىمىزدى وزىمىزدە وڭدەۋىمىز قاجەت. قازىر شيكىزاتتى بىزدەن الىپ، وڭدەپ، وزىمىزگە قىمبات باعامەن ساتىپ وتىر.
ەكىنشى ءبىر ماسەلە - قازبا بايلىقتاردى كىم يەلەنىپ وتىر؟ قازبا بايلىقتىڭ جاقسىلىعىن كىمدەر كورىپ وتىر، كىمدەپ بايىپ وتىر؟ قازبا بايلىقتان قازاقتىڭ ۇلەسى قايدا؟ قازبا بايلىق تاپقانداردىڭ ۇلەسىن مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ۇلەسى شە؟ بۇل ساۋالدار باسى اشىق كۇيىندە قالۋدا. بىزدەن كەيىنگى ۇرپاققا نە قالدىرامىز؟ سونى وسى باستان ويلانۋعا ءتيىسپىز!
- مولديار اعا، ءىزباسار شاكىرىت ىنىلەرىڭىز بار ما، الدە بۇل سالاعا بانكير، زاڭگەر، كەدەنشى، اكىم بولۋدى عانا ارماندايتىن كەيىنگى جاستار جولاماي ما؟ كارتوگراف ماماندىعى تۋرالى ءسال تاراتىپ ايتىڭىزشى. بۇرىنعى ءسىز وقىعان وقۋ ورىنىندا (قازىرگى ءال-فارابي) اتالعان فاكۋلتەت بار ما؟ بولسا، ونى جىلىنا قانشا ستۋدەنت ءتامامادايدى ەكەن؟
شاعي
- شاكىرتتەرىم بولۋى ءۇشىن ۇلكەن ءبىر سالالاردى باسقارۋىم كەرەك. كەزىندە گەولوگيالىق كارتوگرافيانى دامىتۋ ءۇشىن، ارناۋلى گەولوگيالىق كارتوگرافيانى دامىتۋ ءۇشىن، ۇلكەن ۇلتتىق كادرلاردى شوعىرلاندىرۋ ءۇشىن ۇلكەن پارتيا قۇرماقشى بولعان ەدىم. سول كەزدەگى گەولوگيا باسقارماسىن باسقارعان قىدىربەكوۆ، جايمين، ستەتسەنكو مەنىڭ كانديداتۋراما قارسى شىعىپ، جاڭاعى جوسپاردى ىسكە اسىرۋعا كەدەرگى جاسادى. سودان كەيىن 20 جىل بىرگە ىستەگەن، مەنى گەولوگياعا ۇيرەتكەن ۆەنيامين بەسپالوۆ ماعان بىلاي دەدى: «جوسپارلاعان جۇمىسىڭا ەكى قازاق، ءبىر ۋكرايندىق قارسى دەدى». سودان سوڭ، مەنى گەولوگيا ينستيتۋتىنا وزىمەن بىرگە الىپ كەتتى.
قازىرگى جاستار ارينە، گەولگيا-كارتوگارفياعا سالاسىنا بارادى. سوندىقتان، بۇل سالانى جان-جاقتى ناسيحاتتاپ، وقۋ بىتىرگەننەن كەيىنگى تۇراقتى جۇمىس ورىندارىن كەپىلدىكپەن الدىن-الا دايىنداۋ كەرەك.
كارتوگراف عىلىمنىڭ بارلىق سالاسىندا كارتوگرافيانى پايدالانادى. مەنىڭ ەسەبىمدە، كارتوگرافيانى پايدالاناتىن 20-دان استام سالا بار. ايتايىن: گەولوگيالىق كارتوگرافيا، توپرىقتانۋ كارتوگرافياسى، گەوبوتانيكالىق كارتوگرافيا، زوولوگيالىق كارتوگرافيا، گيدروگەولوگيالىق كارتاگرافيا، سەيسمولوگيالىق كارتوگرافيا، ارحەولوگيالىق كارتوگرافيا، تاريحي كارتوگرافيا... وسىلاي جالعاسىپ كەتە بەرەدى.
ءنوۆوسىبىر، كيەۆ، لۆوۆ، پەتەربور، ماسكەۋ، تاشكەنت ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە گەولوگيالىق فاكۋلتەتتەر ساقتالعان. ال، بىزدە 1961 جىلى جويىلعان. بۇل - گەولوگيا-گەوگرافيا جانە بيولوگيا توپىراقتانۋ فاكۋلتەتتەرى 1948 جىلى اشىلعان ەدى.
اتالعان ماماندىقتار بويىنشا دايىندايتىن فاكۋلتەتتەر ءبىزدىڭ ەلدە جوق. ءبىزدىڭ قازاقستانداعى ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ كوبى تۇعىرلى كلاسسيكالىق ءبىلىم بەرەتىن وقۋ ورنى بولۋدىڭ ورنىنا عىلىمي ۋنيۆەرسيتەتكە اينالىپ وتىر. ءبىلىم بولماي - عىلىم بولمايدى.
- وتكەندە بىرەۋ وسى سايتتا جوڭعار الاتاۋىن ارقاس الاتاۋى دەپ ايتۋ كەرەك. ارقاس - الاتاۋدىڭ كونە اتى، قازىر ۇمىت بولعان دەپ جازدى. ءسىز بۇعان نە دەيسىز؟
- قازبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ ەڭبەگىندە جوڭعار الاتاۋىن - ارقاس، الماتى الاتاۋ جوتاسىن - لاباس، قارجانتاۋ، وگەم، تالاس، قاراتاۋدى - شىمباس دەگەن. بۇل اتاۋلار كارتوگرافيالىق دەرەكتەردە جوقتىڭ قاسى.
بىرىنشىدەن، جوڭعار الاتاۋى - جوڭعار شاپقىنشىلىعىمەن 1600-1700 ءنشى جىلدارى جاسالعان كارتالاردا جوڭعار الاتاۋى دەگەن اتاۋ جوق. سول كارتالاردا جەتىسۋ الاتاۋىنىڭ شىعىس جاعىن قاپتاعاي تاۋى دەپ كورسەتكەن. قاپتاعاي دەگەن - نايمان تايپاسىنىڭ ۇرانى. جەتىسۋ الاتاۋىنىڭ باتىس جاعى - ءۇيسىن تاۋ دەپ اتاعان. جالايىر، سۋان تايپالارىنىڭ ورنالاسقان جەرى.
ال، لاباستى - سەمەنوۆ تيان-شانسكيدىڭ دەرەگىندە، 1850 جىلدارى قاپشاعاي وتكەلىنىڭ نەمەسە قۇرساي وتكەلىنەن ءوتىپ، ىلەنىڭ سولتۇستىگىنەن قاراپ، حرەبەت زايليسي الاتاۋ دەپ اتاعان. قازاقتار ورىسشادان اۋدارىپ، وسى كۇنگە دەيىن ىلە الاتاۋ جوتاسى دەپ ءجۇر. دۇرىسى، 9 - 13-ءنشى عاسىرلاردان بەلگىلى الماتى قالاسىنىڭ تۇبىندە ورنالاسقان تاۋدى الماتى الاتاۋى دەپ اتاۋ كەرەك.
ەكىنشىدەن، ءار تاۋ جوتاسى وڭتۇستىكتەن جانە سولتۇستىكتەن قاراعاندا، الماتى الاتاۋ جوتاسى بولىپ اتالۋى ءتيىس. بىزدەر، تابيعاتتىڭ سيممەترياسىن بۇزىپ وتىرمىز.
ال، شىمباس قۇرامىنا ورتالىق ءتاڭىرتاۋ قۇرامىنا كىرەتىن ۇلكەن الاتاۋ، قارجان تاۋ، وگەم تاۋى، مايدانتال، پىسكەن تاۋلارى كىرەدى. شىمباس دەگەن ۇعىم اتالعان تاۋلاردىڭ قۇرىلىمىنا، اۋماعىنا سايكەس كەلمەيدى. بۇرىنعى جوڭعار الاتاۋىن جەتىسۋ دەپ اتاپ، ءبىراز قاتەلىكتەر جىبەرگەنبىز. جوڭعار ويپاتى - ءۇرىمجى، بوعدا تاۋلارىنىڭ سولتۇستىگىندە، ياعني، قىتايدىڭ قازىرگى اۋماعىندا ورنالاسقان ويپات. قازاقستانعا ەشقانداي قاتىسى جوق. قازىرگى جەتىسۋ الاتاۋىنىڭ جوڭعار قاقپاسىن - جەتىسۋ قاقپاسى دەپ اتادىق. قاقپا بولسا، وندا قىزىلتۇز، ءيبىنۇر، يتىشپەس كولىنەن تۇراتىن جەلدى بۇكىل بالقاشقا دەيىن قاقپا جىبەرمەس ەدى. دۇرىس اتى - قاپتاعاي- الاكول اڭعارى دەپ اتاۋ كەرەك.
- ونوماستيكا ماسەلەسىن جەرگىلىكتى بيلىككە، وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ شەشىمىنە سىلتەي سالۋ قانشالىقتى دۇرىس؟
- بارلىق اۋداندىق، وبلىستىق، قالالىق كوميسسيانىڭ بىلگىر مامانداردىڭ، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ويلارىن ىسكە اسىراتىن ۇيىم بولۋى كەرەك. جاساندى، كەڭسەلىك تاسىلمەن تابيعاتتىق-تاريحي ەرەكشەلىگىنە قاراماي، اتتار قويىلىپ جاتىر. مىسالى، تاريحي اتى «تۇركسىب» دەپ اتالاتىن شيپاجاي بولدى. سونى وزگەرتىپ، نۇرتوبە دەپ قويىپتى. ال، قۇمدان توبەسىن تاريحي ارحەولوگيالىق دەرەكتەرىنە قاراماي نۇرلىتاۋ دەپ اتاپ جىبەرىپتى. بۇرىنعى كامەنكسي پلاتونىڭ تاريحي اتى 1997 جىلعى قاۋلىمەن قايتارىلعان ەدى. سوعان قاراماستان، تاۋسامال دەپ جاڭادان ات بەرگەن. تاريحي اتى - 1911 جىلدان بەرى پ.پ.رۋميانتسوۆتىڭ دەرەگى بويىنشا، تەرىسبۇتاق تاۋى دەپ اتالادى.
ال، كامەنكونىڭ تاريحي اتاۋى ي.ۆ.لۋشكەتوۆتىڭ 1887 جىلعى دەرەگى بويىنشا - تاستىبۇلاق دەپ اتالادى. ونى دا وزگەرتىپ، تاۋسامال دەپ جىبەرگەن.
- تۇلكىباستى ءبىر دوكەيلەر تۇركىباسى دەپ اتاپ، جازۋ كەرەك دەيدى. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز؟
- ۆ.ۆ.ءبارتولدتىڭ تولىق شىعارمالار جيناعىنىڭ ءتورتىنشى تومىندا «شىمكەنت، اۋليەاتا ۋەزدەرىنە ساياحات» دەگەن ماقالاسىندا تۇلكىباس دەگەن اۋليەتوبەنىڭ اتىن تۇرىكباس دەپ اتايدى.
- قوستاناي دەگەن قالانىڭ اتىن بىرەۋلەر قوس تانا ياعني ەكى تانا دەگەن قىزداردىڭ ەسىمدەرىمەن بايلانىستىرادى. ال ەندى بىرەۋلەر تانا مەن تاناي دەگەن قىزدار بولعان دەسەدى. وسى ەسىمگە بايلانىستى بىردەڭە ايتا الار ما ەكەنسىز. ايتپەسە ابدەن شاتاسىپ بىتتىك.
سەرىك
- ەكەۋى دە دۇرىس.
- الماتىداعى ەسەنتاي وزەنىنىڭ اتىن ءسىز تاپتى دەپ ەستيمىن. ەسەنتاي دەگەن كىم؟ ۆەسنوۆكا بۇرىن ەسەنتاي وزەنى اتالعان با؟
- ءيا، بۇل وزەننىڭ تاريحي اتاۋىن 1996-1997 جىلدارى مەن تاپقان ەدىم. بۇل وزەن بۇرىن ەسەنتاي دەپ اتالعان.
- وسى سايتتا تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ستالينگە جازعان حاتتارى جارىق كورگەن بولاتىن. سول حاتتارعا بايلانىستى پىكىر قاق ءبولىندى. بىرەۋلەر رىسقۇلوۆتى جامانداسا، بىرەۋلەر سول حاتتى تاۋىپ الىپ جاريالاعان بەيبىت قويشىباەۆ پەن اباي.كز سايتىن جەردەن الىپ جەرگە سالدى. ءسىز بۇل ماسەلەدە نە دەيسىز؟
- مۇنىڭ ءبارى تالقىلانعان، كوتەرىلگەن ماسەلەلەر. اركىم ءوز پىكىرىن ايتادى. ولاردىڭ پىكىرى مەن كوزقاراسىنا شەك قويۋعا بولمايدى.
- اتاۋى تۇركى تىلىندەگى جەر سۋ اتتارىن قىتاي مەن رەسەيدىڭ قازىرگى اۋماعىنان كوپ كەزدەستىرەمىز. ولار سول جەر-سۋ اتتارىن وزگەرتىپ جىبەرسە، قايتەمىز. تاعىدا ايىرىلامىز با بولشەكتەنىپ قالعان جەرىمىزدەن؟
- بۇل - مەملەكەتتىك ماسەلە. جەر-سۋ اتتارىن، سونىڭ ىشىندە سۋدى قولدانۋ، ءبولىسۋ ماسەلەسىن مەملەكەتارالىق كەلىسىمدەرمەن شەشۋ كەرەك.
ءوز تاراپىمنان ايتارىم: قىتايداعى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ قىتايلانۋى كۇشەيىپ بارادى. قازاقتار قونىستانعان تاريحي مەكەندەردىڭ، قالالاردىڭ اتاۋى دا قىتايلانىپ كەتكەن.
- قازاقتىڭ جەر-سۋ اتتارىن كەلىپ شىعۋىن، ماعىناسىن تولىق تۇسىندىرگەن كىتاپ بار ما؟
- كوپتەگەن كىتاپتار بار. ماسەلەن، گەودەزيا-كارتوگرافيا قورى مەن گەوگرافيا ينستيتۋتى بىرىگىپ دايىنداعان انىقتامالىق كىتاپتار كوپ. ا. بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ونوماستيكا ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرلەرى دە كىتاپ دايىنداپ شىعارعان. قازاقستانداعى ءاربىر ۋنيۆەرسيتەتتەر، وبلىستىق ءتىل باسقارمالارى دا كىتاپتار دايىنداپ شىعارىپ جاتىر.
- سەكسەنگە كەلسەڭىز دە جاس كورىنەسىز. سىرى نە؟
- گەنەتيكالىق، تابيعاتتىق ەرەكشەلىكتەر بولار. جانە گەولوگيا سالاسىندا ەڭبەك ەتكەنىمە وكىنبەيمىن. قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىن، كورشىلەس ەلدەردىڭ ءبىراز جەرىن بارىپ، گەولوگيالىق ەكپەديتسيالارعا قاتىستىم. ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى بىلگىر ماماندارىمەن پىكىرلەسىپ، تانىس بولدىم.
- جەرiمiزدiڭ استى-ءۇستi بايلىعىنىڭ راحاتىن حالقىمىز قاشان كورەدi?
- ول ءۇشىن ءجوندى زاڭ جانە كەپىلدەمە بولۋ كەرەك. جەر رەسۋرستارىنا، جەر بايلىعىنا، ەل بايلىعىنا قىزمەت ەتكەن تۇلعالاردى، تالانتتاردى جوعارى دارەجەلى وقىمىستىلاردى باعالاۋ تۇجىرىمداماسىن قابىلداپ، جۇزەگە اسىرۋ كەرەك. حالقىمىزدىڭ ۇلاعاتتى ىستەرىن جوعارى دارەجەگە كوتەرىپ، ناسيحاتتاپ وتىرۋىمىز كەرەك. جەرiمiزدiڭ استى-ءۇستi بايلىعىنىڭ راحاتىن حالقىمىز كورۋ ءۇشىن قۇر ۋادەن ناقتى ىسكە، ارەكەتكە كوشۋى كەرەك. جىل سايىن كوڭىل ءبولۋ كەرەك.
- اۋىلدىڭ،تەمiرجول بويىنىڭ ستانتسيالاردىڭ كورiنiسi ءالi 18 عاسىردى ەلەستەتiپ، شاڭداعى شىعىپ قۇلازىپ تۇر. جول،مەكتەپ، سۋ ماسەلەسى ءالi ءماز ەمەس.
- سۋ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن - سۋ رەسۋرستارى مينيسترلىگى قۇرىلۋ كەرەك. سونىمەن بىرگە، بۇرىن قازاقتىڭ گيدرولوگيا باسقارماسى بولعان. ول باسقارمانىڭ قۇرامىندا بىرنەشە ەكپەديتسيالار بولعان. قۋاڭشىلىق اۋدانداردا سۋدى بۇرعىلايتىن پارتيالاردى، ەكسرەديتسيالاردى، مينەرالدى سۋلاردى باسقاراتىن ۇيىم جوق. سۋدىڭ رەجيمىن تەكسەرىپ وتىراتىن ورگان جوق. وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرە وتىرىپ، ارنايى مينيسترلىك قۇرىلسا، سۋ ماسەلەسى شەشىلەدى. بۇعان قوسا، سۋدىڭ اششىلىعى مەن تۇششىلىعىن تەكسەرەتىن حيميالىق-اناليتيكالىق لابوراتورياسى بولۋى شارت.
- اتا، نەمەرەلەرiڭiز بار ما، بولسا قانشا؟
- ءتورت نەمەرەم بار.
- قازiر وتباسىن اسىراي الماي وتىرعان ادامدار وتە كوپ،سەميا قۇرا الماي جەكەباستىلار دا قينالىپ ءجۇر. سiز كوپتi كورگەن ادامسىز عوي، انا الپاۋىت بايلاردان (سىرتقا تاسىپ وتىرعان بايلىعىمىزدى) زەكەت ەسەبiندە زاڭداستىرىپ،كەدەيلەرگە الىپ بەرۋ رەتiنە قانداي اقىل ايتار ەدىڭىز؟
- ايتار اقىلىم: بايلاردىڭ بايلىعىن ەسەپكە الىپ، مەملەكەتتىك دارەجەدە، رەسمي تۇردە حالىقتىڭ تۇرمىسى تومەن توبىنا ءبولىپ بەرۋى كەرەك.
- ءۇرجار، ماقانشى اۋىلىنىڭ اتاۋىنا قاتىستى قانداي جاۋاپ ايتاسىز؟
- ماقانشى اۋلىنىڭ اتى - ماقانشى ەمەس، مۇقانشى. 1864 جىلعى پوتانين مەن سترۋۆەنىڭ دەرەگىنە قاراعاندا، بۇل جەردە مۇقانشى باستاۋى دەپ كورسەتكەن. اتاقتى جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ ماقانشىنى - مۇقانشى دەپ اتايدى.
لەپسى وزەنىنىڭ ءۇش سالاسى بار. سونىڭ ءبارىن مۇقانشى دەپ اتايدى.
ال، ۇرجارعا كەلسەك، قازاقستاندا ۇرىبۇلاق، ۇرىساي دەگەن تاريحي اتتاردان قاشىڭقىراپ ءجۇرمىز. ءۇرجار دا سول اتاۋلارمەن توركىندەس. جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ ءۇرجاردى - ۇرىجار دەپ اتايدى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ورەجار دەپ تە اتاعىسى كەلەدى.
- پاۆلودار مەن پەتروپاۆل قالالارىنىڭ اتاۋى قاشان وزگەرەدى؟
- بۇل اتاۋلاردىڭ وزگەرۋى جوعارعى باسشىلىققا بايلانىستى.
ال، قىزىلجار دەگەن ات - تابيعي اتاۋ. ويتكەنى، ەسىل وزەنى قىزىلجاردى ءتىلىپ اعىپ جاتىر.
پاۆلودارعا كەلسەك، بۇل جەردە 9-11 عاسىرلاردا قيماق ، يەمەك دەپ اتالاتىن تۇركى تايپالارى مەكەندەگەن. سولاردىڭ ورداسى تۇرعان جەر. بۇل تايپالار كەيىن قىپشاق تايپاسىنا قوسىلعان. ياعني، پاۆلوداردىڭ تاريحي اتاۋى - قيماق بولادى. ءبىز ەسكى تۇركى اتاۋلارىنان قاشپاۋىمىز كەرەك. بۇل دەرەك اكادەميك بولات كومەكوۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە جانە اراب گەوگراف، تاريحشىسى ءال ىدىرىسيدىڭ دا جازبالارىندا كەزدەسەدى.
- ريددەر گەرمانياعا تاۋەلدىلىك پە؟
- فالۆولتەر ريددەر كەزىندە لەنينوگورسك بولىپ وزگەردى. لەنين قازاقستاننىڭ اۋماعىنىڭ تۇتاستىعىنا ۇلەس قوسقان كىسى ەدى. كەيىنگى كەزدەردە لەنين مەن كالينين قول قويىپ بەرگەن ءبىراز اۋدانداردان، ايماقتاردان ايىرىلدىق. ريددەرگە، قاپشاعايمەن قاتار كەزىندە بۇكىل حالىق د.قوناەۆتىڭ اتىن بەرۋ كەرەك دەپ باستاما كوتەرگەن بولاتىن. وسى باستامانى مەن دە قولدايمىن!
- تارباعاتاي تاۋىنىڭ تۋرالى قىسقاشا تاريحىن ايتساڭىز؟
- تارباعاتايدى قازاق بارقىتبەل دەپ اتايدى. اسىرەسە، قىتايداعى قازاقتار.
ەكىنشىدەن، بۇقتىرما وزەنىنىڭ باستاۋ الاتىن جاعىندا تارباعاتاي دەگەن جوتا بار. ونىڭ تاريحي اتى - 1894 جىلعى دەرەكتەردى ەسەپكە الساق، تاۋتەكەلى جوتاسى دەلىنگەن. ونىڭ ۇستىنە تاۋتەكەلى دەگەن وزەن دە بار.
كونفەرەنتسياعا قاتىسىپ، وقىرمان ساۋالدارىنا جاۋاپ بەرۋىمدى قورتىندىلاي كەلە، تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ تۇركى تۇتاستىعى مەن قازاقستاننىڭ مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋ جولىنداعى سىڭىرگەن ەڭبەگى مەن ايتقان يدەيالارى جانە ويلارىنىڭ ءبىر پاراسىن وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنعاندى ءجون كورىپ وتىرمىن.
مولديار سەرىكباەۆ.
1920 جىلى 1-8 قىركۇيەكتە باكى (باكۋ) قالاسىندا شىعىس حالىقتارىنىڭ I سەزدى بولادى. سول سەزدە تۇرار رىسقۇلوۆ سويلەگەن سوزىندە باتىس پەن شىعىستى بىرىكتىرۋ كەرەك دەپ ۇران تاستاعان.
***
ت.رىسقۇلوۆ 1921 جىلى رەسەي فەدەراتسياسىنداعى ۇلتتار كوميسسارياتىنىڭ ازەربايجانداعى وكىلى رەتىندە ازەربايجان كومپارتياسىنىڭ III سەزىندە سويلەگەن سوزىندە شارۋاشىلىق كوتەرىلىستىڭ كەلەشەگىن بولجاپ، جەڭىسكە جەتەتىندىگىن ايتقان. 1949 جىلى قىتاي، ءۇندىستان مەملەكەتتەرى شارۋالار كوتەرىلىسىنىڭ ناتيجەسىندە بيلىككە جەتىپ، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدى.
***
بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيتىن شىعار، ەۋرازيالىق يدەيانىڭ اۆتورى - تۇرار رىسقۇلوۆ. ول 1924 جىل لەنيننىڭ قايتىس بولۋىنا بايلانىستى «پراۆدا» گازەتىندە جاريالانعان ماقالاسىندا: «ەۋروپالىق، ازيالىق حالىقتاردى ءبىرىن-بىرىنە قاراما-قارسى قويماي، بىرىكتىرۋ كەرەك» دەپ جازعان. بۇل - ەۋرازيالىق يدەيانى ءبىرىنشى بولىپ ايتقان تۇلعا.
***
1920 جىلى لەنينگە جولداعان ۇسىنىسىندا تۇرىك رەسپۋبليكاسى مەن تۇرىك كومپارتياسىن، تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ كونفەدەراتسياسىن قۇرۋ يدەياسىن ۇسىندى. تۇرىك يدەياسىن، تۇرىك حالقىنىڭ كوسەمى اتا تۇرىك كەمال باشادان ءۇش جىل بۇرىن ۇسىنعان.
***
1922 جىلى ستالين باس حاتشىلىققا سايلانۋىنان باستاپ، پارتيالىق ديكاتۋرانى، پارتيالىق رەپرەسسيانى كۇشەيتە باستادى. تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ وكىلدەرىن ءارتۇرلى ۇلتتىق ساياسات ۇستاند دەپ ايىپتاپ، رەپرەسسياعا ۇشىراتتى. ءبىرىنشى، تۇرار رىسقۇلوۆتى تاتاردىڭ كورنەكتى قايراتكەرى سۇلتانعاليەۆ مۇرسايىتپەن پىكىرلەس دەپ ايىپتايدى باستادى. ستاليندىك ايىپتى رەسمي تۇردە تۇرار رىسقۇلوۆ مويىنداعان جوق. كەرىسىنشە، ستالين قاتەلەسەدى دەپ اشىق ايتتى. ال، ستالين: «ەندەشە، مەنىڭ ءسوزىم قاتە بولسىن دەپ قۇدايدان تىلەيىك»، دەپتى. تۇرار رىسقۇلوۆ بولسا، «ەگەر مەن ۇناماسام، بارلىق قىزمەتتەن الىپ تاستاۋىڭىزدى سۇرايمىن»، دەگەن. وسى اڭگىمە ايتىلعان كەزدە كومپارتيانىڭ ساياسي بيۋرو مۇشەلەرى تۇگەلدەي قاتىسىپ وتىرعان.
***
1925-26 جىلى كومينتەرننىڭ موڭعولياداعى وكىلى بولىپ قىزمەت ىستەيدى. وسى جۇمىسى كەزىندە موڭعوليانىڭ ورتالىعىن ۋلاانباتاار (قىزىل باتىر) دەپ اتايدى. وعان قوسا، موڭعوليانىڭ كومپارتياسىنىڭ پرورگرامماسى مەن تۇجىرىمداماسىن جازىپ بەرەدى. ودان كەيىن موڭعوليانىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسىن ەندىرۋگە دە ۇلەسىن قوسادى. جانە سول كەزدەردەگى قىتاي مەن موڭعوليا اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستاردى قالپىنا كەلتىرىپ، قىتايعا قازاقباەۆ دەگەن فاميليامەن بارىپ، قايتادى.
***
قورشاعان ورتانىڭ ەكولوگياسىن جاقسارتۋدى كوزدەپ، 1926 جىلدان باستاپ، 1935 جىلعا دەيىن «اقسۋ-جاباعىلى»، «ناۋىرىزىم»، «يلمەن» قورىقتىرادى قۇرعان.
***
ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردى يندۋستريالاندىرۋدى 1926 جىلى ۇسىنعان. 1923 جىلى بولاشاق باعدارلاماسىنىڭ نەگىزىن قالاعان.
ورتا ازيا جانە قازاقستان ستۋدەنتتەرىن گەرمانياعا وقۋ جىبەرگەن.
***
تۇركىستان مەن يران رەسپۋبليكاسى اراسىندا 1923 جىلى كەدەندىك وداقتى قۇرۋ يدەياسىن ۇسىنعان. جوعارعى وقۋ ورىندارىن اشقان. شىعىس حالىقتارى كوممۋنيستتىك ۋنيۆەرسيتەتىن 1924 جىلى اشىلۋنا ناقتى ۇلەس قوستى.
1928 جىلى قازاق ۋنيۆەرسيتەتىن اشادى. 1929 جىلى ۆەتەريناريا ينستيتۋتىن اشقان. 1930 جىلى اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىن اشتى. 1932 جىلى ورالدىڭ پەدوگوگيكالىق ينستيتۋتىن اشتى.
***
تۇركىسب قۇرىلىسى كەزىندە ورتالىق ازياعا، باتىس قىتايعا، باتىس موڭعولياعا، باتىس سىبىرگە ەكونوميكالىق تاسىمالدىق داڭعىل ءدالىز اشادى.
***
1927 جىلى كاسپي تەڭىزى، ەدىل وزەنى، ۆولگو دون كانالى، ازوۆ جانە قارا تەڭىزدەرى ارقىلى باتىس ەۋروپاعا تاسىمالدىق ەكونوميكالىق داڭعىل ءدالى اشادى.
***
1928-1931 جىلدارى گەولوگيا كوميتەت مەن قازاق گەولوگيا باسقارماسىن ۇيىمداستىرادى.
ەرتىس وزەنىندە 1928 جىلى سۋ ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋدى جوسپارلايدى.
***
تىڭ جەردى يگەرۋدى، سولتۇستىك قازاقستاندا مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋدى 1928 جىلى ۇسىنادى.
***
1930-نشى جىلى اۆستراليا، جاڭا زەلانديا مەملەكەتتەرىنىڭ تاسىلدەرىن پايدالانىپ، بۇكىل شىعىس وڭىرلەردە، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندا قوي شارۋاشىلىعىن دامىتۋدى ۇسىنادى.
ورتا شاعىن بيزنەستەردى، ەكسپورتتى، كوممۋنالدى شارۋاشىلىقتاردى دامىتۋدى ۇسىنعان.
***
مەملەكەتتەر اراسىندا جەرلەردى جالعا بەرۋدى ۇسىنعان.
****
ۇلى تۇلعالاردىڭ ەڭبەكتەرىن مۇراعاتتاردان جيناپ، تولىق جيناقتارىن شىعارۋدى ىسكە اسىرۋ كەرەكتىگىن ايتقان.
***
1931 جىلى ءارتۇرلى شارۋاشىلىقتاردى قايتا قۇرۋ باستاماسىمەن قايتا قۇرۋ دەگەن تەرميندى اينالىمعا ەندىرگەن.
***
وندىرىستىك قالالاردىڭ اۋماعىندا مۇگەدەكتەردىڭ اۋىلشارۋشىلىق قورىن قۇرىپ، قوسالقى شارۋاشىلىقتى دامىتۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، باستاما كوتەرگەن.
***
يننوۆاتسيالىق تەرميننىڭ نەگىزىن قالاعان. ونى عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسس دەپ ايتقان.
***
ۇلتتىق كادرلارعا قامقورلىعى: اسپاندياروۆ، ديۆاەۆ، اۋەزوۆ، باعىسپاەۆ، سارمولداەۆ، ءابدىراحمانوۆ، قوناەۆ، ساتپاەۆ، مىرزاعليەۆ، مەڭدەشەۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ، جالەنوۆ، ەسبولوۆ، تىنىشپاەۆ، تىنىسپانوۆ، اققاعاز دوسجانوۆا، نۇرماقوۆ، جىلىسباەۆ، باۋىرجان مومىشۇلى، تورەقۇل ايتماتوۆ، گۇلجيھان قاليەۆا سونىڭ بارىنە قامقورلىعى تيگەن.
***
تۇرار رىسقۇلوۆ «شىعىس كينوسىنىڭ»، «شىعىس باسپاسىنىڭ» نەگىزىن قالاعان.
***
تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ اقىلدىلىعىن، ىسكەرلىگىن ستالين، ورجەنەكيدزە، رۋدزتاك، فرۋنزە، كۋيبىشەۆ، ەفشتەين، لەپيشينسكي قولداعان.
***
بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ 12 سەزدىندە جوعارعى كەڭەس ۇلتتار - وداقتار كەڭەسىنەن تۇرۋ كەرەك دەگەن باستامانى ۇسىنعان. جانە بارلىق رەسپۋبليكالاردى ەكونوميكالىق اۋدانداستىرۋ قاجەت ەكەنىن ايتادى.
***
شىعىستانۋ وقۋ ورنى، عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ وركەندەۋىنە ناقتىلى كومەك بەرگەن. ت.رىسقۇلوۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا، الماتى قالاسى - قازاقتىڭ ءۇشىنشى استاناسى بولعان.
دۇنيەجۇزىلىك، حالىقارالىق ۇيىمدار ونىڭ ىشىندە كوممۋنيستىك ينتەرناتسيونالدىڭ بەلسەندى قايراتكەرلەرى ت.رىسقۇلوۆاپەن تىعىس قاتىناستى بولعان. گەورگي دميتريەۆ، سەن كاتاياما، بان مين، ۆ.كولوروۆ دوستىق قاتىناستا بولعان.
***
تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ 125 جىلدىعىنا بايلانىستى مينەرالدىق تاقتالار تاشكەنتتە، بىشپەكتە، باكىدە، ۋلاانباتااردا قويىلۋى كەرەك.
رەسەيدە جانە وزبەكستاندا تۇرار رىسقۇلوۆ جىلىن وتكىزۋ.
حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا وتكىزۋ.
***
تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ، عىلىم-ءبىلىم، ءارتۇرلى شەشىمدەر، راديوگرامما، تەلەفوننوگرامما، قاۋلىلار، ءىس-ارەكەتتەرى لەنينگە، ستالينگە، رۋدزتاكقا، يكراموۆقا، مولوتوۆقا، تسيۋرۋپاعا، ميرزويانعا، يساەۆقا، نۇرماقوۆقا، مىڭباەۆقا، ابدىراحمانوۆقا، شاحرايعا، كازاكوۆقا، كامەنوۆقا، سوروكينكە، كيريلەنكوعا، باۋمانعا، كاگونوۆيچكە، ورجەنيكيدزەگە، گولوششوكينگە، پاۆلوۆيچكە، كريستينكيگە، سوكولوۆنيكوۆاعا، پەتەرسقا، رىكوۆا، نوگوۆيتسيناعا، ەيحوعا، ميكويانعا، ليۋميوۆقا، چەچەرينعا، كوبوزوۆقا، كۋيبىشەۆكە، زينوۆەۆكە، كولوروۆقا، سۇلتانعاليەۆكە، ناريمانوۆقا، مانۋيلسكوگوعا، كۋرتسقا، قورقىموۆقا، دوسوۆقا، ەپشتەينگە، قوجانوۆقا، تورەقۇلوۆقا، جىلىسباەۆقا، سارىمولداەۆقا، اۋەزوۆكە، مۇقانوۆقا، سەيفۋللينگە، رىحامباباەۆقا، ايتيەۆكە، توقماعانبەتوۆكە، يۋسۋپوۆقا، كونستانيپولسكيگە جىبەرىلىپ وتىرعان.
***
تۇرار رىسقۇلوۆ تۋرالى نازارباەۆ، كاريموۆا، كەربەباەۆ، مەڭدەشەۆ، مۇستافين، جانۇزاقوۆ، تىنىشپاەۆ، احمەت زاكي ۆاليدوۆ، ۇسىپاليەۆ، بايىشەۆ، ابىشەۆ، بەيسەنباەۆ، قۇلباەۆ، قابىلوۆ، اسقاروۆ، بايجاراسوۆ، كەلديەۆ، بايجانوۆ، ميحايلوۆ، بەيسەنبيەۆ، نۋرۋللينا، كەنجين، سادۋاقاسوۆ، ابدۋلزەيىموۆ، مەركىش يبن مايلى كەنتي،ساۋىتبەك اقىن، قوزىباەۆ، اسىلبەكوۆ، نۇرپەيىسوۆ، گريگوريەۆ، وماربەكوۆ، وسادچي، قويگەلديەۆ، ەسەنقارين، بۋرناشەۆ، مامىروۆ، ۋستينوۆ جازعان.
***
ت.رىسقۇلوۆ بايتۇرسىنوۆ، تىنىشپاەۆ تۋرالى جازعان.
***
تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنداعى زاكاسپي، سىرداريا، جەتىسۋ وبلىستارىندا نەگىزگى حالىق - قازاق حالقى بولاتىن. ءارى قازاقتارمەن بىرگە وزبەك، تۇركىمەن، قىرعىز، قاراقالپاق جانە باسقا حالىقتاردا مەكەندەگەن. اشارشىلىققا تاپ بولعانداردى قۇتقارۋ ءۇشىن ارنايى اسحانالار ۇيىمداستىرىپ، مەديتسينالىق جاقتان كومەك كورسەتىپ بارىنە جاعداي جاساپ، وسىلايشا، تۇرار رىسقۇلوۆ 1 ملن. 200 مىڭ ادامدى اشارشىلىقتان امان الىپ قالادى. سول جىلدارى رىسقۇلوۆ تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ حالىق كوميسساريتىنداعى قىزمەتىن تاستاپ، اشتىققا ۇشىراعان حالىققا جاردەم بەرۋ كوميسسياسىن باسقارۋ بارادى. بۇل تۋرالى سول تۇستا شىققان بۇيرىقتار مەن شەشىمدەردە كورسەتىلگەن.
***
ءتۇيىندى ويلار
تۇرار رىسقۇلوۆ الەمدىك، وداقتىق ورتالىق ازيالىق، رەسەيلىك رەفورماتور تۇلعا. بۇل كىسىنىڭ 25 توم بولاتىن 1937 جىلى 21 مايدى كيسلوۆودسك قالاسىندا ساعات 7-8 اراسىندا كگب وكىلدەرى ت.رىسقۇلوۆقا قول قويدىرىپ، ءۇش تومدىق ەڭبەگىن الىپ كەتكەن. سونىڭ ءبارىن قوسقاندا 20 تومنان اساتىن ەڭبەكتەرى تاشكەنت، بىشپەك، ماسكەۋ، ۋلاانباتاار، ۋفا، باتىس ەۋروپا، سولتۇستىك امەريكا ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ قورىندا مونوگرافيالارى ساقتالعان ماتەريالدار جينالماي جاتىر. جيناۋ ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان ارناۋلى قاۋلى شىعۋى كەرەك. سونىمەن قاتار، تۇرارتانۋ ورتالىعى قۇرىلىپ، شىعارماشىلىق توپتار جاسالۋ قاجەت. ارناۋلى، تاريحي كەشەندى مۇراجايى جوق. مونۋمەنتالدى استانادا، الماتىدا ەسكەرتكىشى جوق. 1993 جىلعى 12 ناۋرىزداعى 198 ءنومىرلى ۇكىمەت قاۋلىسى ورىندالماي، 20 جىلدان بەرى ت.رىسقۇلوۆتىڭ ەسكەرتكىشى دۇنيەگە كەلمەي جاتىر.
تۇرار ەڭبەكتەرىن تولىق شىعارۋ دەگەن ءسوز، رەسەي، ورتالىق ازيا ونىڭ ىشىندە قازاقستاندا تاريحي اقتاڭداقتاردىڭ كوزىن اشۋ دەگەنسوز.
تۇرار رىسقۇلوۆ حالقىمىزدىڭ قايتالانباس ۇلى تۇلعاسىنا، تالانتىنا، ىسكەرلىگىنە، ازاماتتىلىعىنا تەرەڭ سەنگەن. جەكە باسقا تابىنۋعا، جاعىمپازدىققا، ەكىجۇزدىلىككە، قاناۋشىلىققا، وتارشىلدىققا، ۇلتتىق ساياساتتى بۇرماۋشىلىققا شىندىقتى تسەنزۋرا دامىعان كەزىندە رەسمي ورىنداردا اشىق ايتىپ، حالقىن، جەرىن، ەلىن ساتپاعان، شەتەل تاريحشىلارىنىڭ اناليزدەرى بويىنشا سۇلتانعاليەۆ، رىسقۇلوۆ ءۇشىنشى دۇنيەنىڭ كوسەمدەرى رەتىندە باعالانعان رەنەسانستىق تۇلعا.
«Abai.kz»
