Biz shyn mәninde tәuelsizdik alghannan beri, egemendi el retinde ózimizding últtyq mýddemizdi belgilep, últtyq maqsatymyzdy anyqtaghan joqpyz. Sonyng saldarynan múhiytqa kompassyz shyqqan kemege úqsap, memleketimizdi qay baghytta damytudy bilmey, jiyrma jyl boyy adasyp keldik. Endi aldaghy uaqytta múnday jaghday qaytalanbas ýshin, biz últtyq mýddemiz ben maqsatymyzdy teoriya jýzinde aiqyndap alyp, ony ómirde qalay iske asyrudyng jolyn qarastyruymyz kerek. Ol ýshin, әueli qoghamnyng damuynda sheshushi ról atqaratyn subektilerding mýddesi men maqsatyn der kezinde bilip, onyng ishindegi sayasi, әleumettik, mәdeny qayshylyqtardy beybit jolmen sheship otyrugha tiyispiz. Sonda ghana qogham progressivti jolmen damyp, adamdar arasynda týsinushilik payda bolady.

Qogham ishindegi basty subektilerge - tituldy últty, diny qauymdastyqty, әleumettik topty jәne jeke túlghalardy jatqyzghan dúrys. Osy subektilerding ishinen memleket qúrushy tituldy últ, yaghny qazaq halqynyng últtyq mýddesi men maqsaty elimiz egemendigin alghannan beri qoghamymyzda qalay qorghalyp, damyp otyr? Osy súraqtyng astaryna ýnilu kerek.

Biz shyn mәninde tәuelsizdik alghannan beri, egemendi el retinde ózimizding últtyq mýddemizdi belgilep, últtyq maqsatymyzdy anyqtaghan joqpyz. Sonyng saldarynan múhiytqa kompassyz shyqqan kemege úqsap, memleketimizdi qay baghytta damytudy bilmey, jiyrma jyl boyy adasyp keldik. Endi aldaghy uaqytta múnday jaghday qaytalanbas ýshin, biz últtyq mýddemiz ben maqsatymyzdy teoriya jýzinde aiqyndap alyp, ony ómirde qalay iske asyrudyng jolyn qarastyruymyz kerek. Ol ýshin, әueli qoghamnyng damuynda sheshushi ról atqaratyn subektilerding mýddesi men maqsatyn der kezinde bilip, onyng ishindegi sayasi, әleumettik, mәdeny qayshylyqtardy beybit jolmen sheship otyrugha tiyispiz. Sonda ghana qogham progressivti jolmen damyp, adamdar arasynda týsinushilik payda bolady.

Qogham ishindegi basty subektilerge - tituldy últty, diny qauymdastyqty, әleumettik topty jәne jeke túlghalardy jatqyzghan dúrys. Osy subektilerding ishinen memleket qúrushy tituldy últ, yaghny qazaq halqynyng últtyq mýddesi men maqsaty elimiz egemendigin alghannan beri qoghamymyzda qalay qorghalyp, damyp otyr? Osy súraqtyng astaryna ýnilu kerek.

Ol ýshin, әueli últtyq mýdde degenimiz ne jәne onyng qanday belgileri bar - sony anyqtap aluymyz qajet. Últtyq mýddege - tәuelsizdigimizding nyghangyn, jerimizding tútastyghyn, tilimizding damuyn, dinimziding saqtaluyn, salt-dәstýrimizding órkendeuin jatqyzamyz. Búlar әrbir últ ýshin basty qúndylyq jәne memleketimizding qalyptasyp, últymyzdyng saqtaluynyng manyzdy kepili.

Eger osy bes belgining biri joq nemese jartykesh bolsa, ol halyq tolyqqandy últ bolyp, tәuelsiz memleketi men últtyq bolmysyn saqtay almaydy. Olay bolsa, býgingi kýni bizding últtyq mýddemizding jaghdayy qanday jәne qoghamymyz tәuelsizdik alghannan bergi uaqyt ishinde ony әri qaray damytuda biylik nendey әreket jasady?

Áriyne, búl problema jóninde qoghamymyzda sosiologiyalyq zertteu júmystary jýrgizilmegennen keyin, bizding qolymyzda ol jóninde mәlimetter joq. Sol sebepti ózimizding kýndelikti ómirden kórip, estip jýrgen tәjiriybemizge jәne qoghamdyq aqparat qúraldaryna jýginuge tura keledi.

Biz jogharyda últtyq mýddemizge birinshi kezekte tәuelsizdigimizding nyghangyn jatqyzdyq. Onyng sebebi - tәuelsizdik әrbir últ ýshin birinshi qajettilik. Jeke adamdargha bostandyq qanday qajet bolsa, әrbir últqa da tәuelsizdik sonday qajet. Tәuelsizdik bolmasa - til de, din de, salt-dәstýr de damymay, aqyr ayaghynda últpen birge óz-ózinen joyyluy mýmkin. Sondyqtan qazirgi tәuelsiz memleketi bar últtargha ony saqtap, әri qaray damytu - basty paryz.

Tәuelsizdikti negizinen «de-yre» jәne «de-fakti» dep eki týrge bóluge bolady. Bizding qazirgi Qazaqstan jaghdayynda «de-yre» tolyq maghnasynda bar dep aitugha qúqyghymyz bar. Biraq, ol tәuelsizdik kýndelikti ómirde «de-fakti» men bekimese, ol jartykesh, formalidi, bylaysha aitqanda tәuelsizdikting syrtqy kórinisi bolyp tabylady jәne onday tәuelsizdik erte me, kesh pe - ózining kýshin joghaltady. Sondyqtan biz tәuelsizdigimizdi saqtap, ony әri qaray nyghaytu ýshin, kýsh-jigerimizdi «de-faktini» iske asyrugha júmsauymyz kerek.

«De-fakti» óz kezeginde - sayasi, ekonomikalyq, ruhany bolyp, ýsh salagha bólinedi. Osy ýsh salanyng әr qaysysyna taldau jasau arqyly qazirgi tәuelsizdigimizding is jýzinde qanday dәrejede ekenin bilemiz.

Eger elimizding sayasy tәuelsizdigining qazirgi jaghdayyna keletin bolsaq, halyqaralyq qaghida boyynsha, memleketti qúraytyn - tituldy últ. Sondyqtan әrbir memleket últtyq sipatta boluy kerek. Al tituldy últ óz memleketinde tolyqqandy últ bolyp damuy ýshin, onyng tili memlekettik til mindetin atqaruy tiyis. Qazirgi Qazaqstan jaghdayynda qazaq tili Konstitusiya boyynsha memlekettik til bola túra, osy kezge deyin qoghamymyzda is jýzinde ózining zandy rólin atqara almay otyr. Onyng basty sebebi - biylik basyndaghy sayasy elita negizinen orys tildiler. Sol sebepti olardyng toqsan payyzy qazaq últynyng ókili bola túra, qazaq tilining damuyna mýddeli emes. Olar sóz jýzinde qazaq tilin memlekettik til dep aitsa da, is jýzinde onyng júmys isteuine kedergi keltirip baghady. Ondaghy maqsaty - uaqyt útu arqyly qazirgi jastardy orys tiline assimilyasiyalau. Osynday tәsilmen qazaq últyn «qazaq tildi» jәne «orys tildi» dep eki topqa bólip, «bólip al da biyley ber» prinsiypimen ózderining ýstemdigin onan әri jalghastyru.

Elimiz tәuelsizdigin alghannan beri jiyrma jyl boyy biylik qazaq últynyng últtyq sanasynyng qalyptasuyna jol bermes ýshin Qazaqstan «kóp últty memleket» degen jeleumen qazaqtardy basqa últ diasporalarynyng qataryna qosyp qoydy. Eger kimde-kim búl teoriyamen kelispey, memleket qúrushy qazaq últynyng mýddesin qorghaghysy kelse, ol adamgha últshyl, yaghny memleketting sayasatyna qarsy, últ aralyq arazdyq tudyrushy ekstremisttik element dep, oghan qoghamdyq pikirdi qarsy qoigha tyrysady.

Sayasy biylik elimiz tәuelsizdik alghannan beri últaralyq qatynasta Kenes Odaghy kezindegi internasionaldyq iydeologiyany basshylyqqa alyp keledi. Biraq, kommunisterding maqsaty internasionaldyq iydeologiya arqyly úsaq últtardyng últtyq sanasyn joyyp, orystardyng úlyderjavalyq shovenistik sayasatyna baghyndyru edi. Al, bizding biylik bolsa sol sayasatty jalghastyryp memleket qúrushy, tituldy últ qazaq últyn ózining tәuelsiz memleketinde, óz otanynda zorlyqpen orys mәdeniyetine assimilyasiyalau sayasatyn jýrgizip otyr. Onyng sebebi olardyng ózderi orys mәdeniyetine assimilyasiyalanghan jәne qazaq halqynyng atynan respublikamyzdyng sayasy biyligimen baylyghyna qoja bolyp keledi. Endi osy baylyq pen biylikten aiyrylyp qalmas ýshin, qazaq halqynyng mýddesi men memleketining tәuelsizdigin qúrbandyqqa shalyp, qayta Reseyding bodany jasamaq.

Áriyne olar biz bodandyqqa kiruimiz kerek dep halyqqa ashyq aita almaydy. Sondyqtan «ekonomikalyq integrasiyany» syltaurap, halyqty aldap, birte-birte ekonomikalyq, ruhany tәuelsizdiginen aiyryp, aqyr sonynda «Euraziya odaghy» degen sayasy odaqqa kirgizip, qaytadan Resey imperiyasynyng otary jasau.

Qazirgi sayasy elitanyng múnday qadamgha baruynyng eki sebebi bar. Birinshi, bolashaqta Qazaqstanda qazaq halqynyng sanyn tabighy jolmen jәne oralmandardyng esebinen kópshilikke ainaluy mýmkin. Onday jaghdayda orys tili әlsirep orys tildilerding ýstemdigi joyylatyny anyq. Ekinshi, jekeshelendiru kezinde halyqtyng enbegimen jasalynghan baylyqty zansyz jolmen iyelenip alghan sheneunikter erteng sol baylyqtarynan aiyrylyp qalmas ýshin orys shovenisterining kólenkesine panalaghylary kelediBúl aitylghandar bizding qazirgi sayasy tәuelsizdigimizding kórinisi.

Endi ekonomikalyq tәuelsizdigimizding jaghdayyna keler bolsaq resmy mәlimetterge qaraghanda ekonomikamyz jyldan-jylgha qarqyndy damyp, halyqtyng әleumettik túrmysy kýnnen-kýnge jaqsaryp keledi eken. Biraq, ekonomisterding aituynsha múnyng bәri tabighy baylyghymyzdy tonap, shiyki zatty shetke arzan baghagha kóptep satu arqyly bolyp otyr. Olay bolsa biz qaytadan ornyna kelmeytin ken baylyqty talan-tarajgha salyp, bolashaq úrpaghymyzdyng ýlesine qyyanat jasap ony ózimizding qúlqynmyzgha paydalanyp otyr ekenbiz. Múnday jolmen ekonomikany damytu madaqtan góri qylmysqa kóbirek úqsaydy.

Ruhany tәuelsizdik turaly sóz etuding ózi qiyn, sebebi ruhany mәdeniyetimizding kilti bolyp tabylatyn últtyq tilimiz júmys istemegennen keyin halqymyzdyng ghasyrlar boyy jasaghan ruhany baylyghy qazirgi jas úrpaqqa týsiniksiz, yaghny jat bolyp,olardyng dýnie tanymy, ómirge kózqarasy batystyng mәdeniyetine auyp barady. Búl degeniniz bolashaqta qazaq halqy ózining últtyq qúndylyqtarynan aiyrylyp, últtyq bolmysyn joghaltady degen sóz. Múnyng bәri biz ózimizdi tәuelsiz memleketpiz dep sanaghandaghy qazirgi kórinis. Erteng «Euraziya odaghy» arqyly búrynghy metropoliyanyng qoynyna qayta ensek, memlekettik tәelsizdigimiz ben últtyq bolmysymyzdy joghaltqanymyzgha eshbir kýmәn joq. Olay bolghan jaghdayda biz qolymyzdaghy egemendikke ie bola almay, ghasyrlar boyy tәuelsizdikti armandap ótken ata-babamyzdyng aruaghynyng aldynda kinәli bolyp, bolashaq úrpaghymyzgha bodandyqtyng qamytyn óz qolymyzben kiygizetin bolamyz.

Biz jemqorlyq pen paraqorlyq turaly sóz qylghanda pәlenshe sheneunik múnsha million qarjyny iship-jep qoyypty dep jatamyz. Yaghny onyng qylmysynyng ólshemi bar jәne ol materialdyq qylmys bolyp sanalady. Al, milliondaghan halqy bar býkil memleketti sayasi, ekonomikalyq, ruhany tәuelsizdikten aiyryp, ony bodandyqqa ainaldyrsa, múny eshqanday materialdyq ólshemmen ólsheu mýmkin emes. Sondyqtan ol sayasy qylmys bolyp sanalady jәne ol materialdyq qylmystan әldeqayda auyr. Onday qylmystyng bir-ghana aty bar, ol - Otanyna opasyzdyq.

Búl jerde әngime jer kólemi jóninen dýnie jýzi boyynsha alghashqy ondyqqa, halqynyng sany jóninen alghashqy jýzdikke kiretin bir memleketting bolashaq taghdyry turaly bolyp otyr. Sondyqtan búl aitylghan pikirmen kelispeytin nemese ony jala dep sanaytyn adam bolsa, onyng da pikirin tyndaugha dayynmyn. Aqiqat pikir talasynan tuyndaydy, onyng ýstine men sol memleket basqaryp otyrghan jogharghy basshylardan bastap, ondaghan myng sheneunikterdi ózderining jeke basynyng mýddesin halyq mýddesinen joghary qoyyp, satqyndyq jasady dep aiptap otyrmyn. Sondyqtan, mening aitqandarym shyndyqqa kelmeytin jala bolsa, óz sózim ýshin zang aldynda jauap beruge dayynmyn.

Endi biz adamzat qauymdastyghynyng bir mýshesi retinde aldymyzgha qanday maqsat qoyyp, oghan qalay qol jetkizuge bolady degen súraqqa jauap izdeuimiz kerek.

Tarihta qazaq halqynyng taghdyry óte kýrdeli boldy. Biz XIX ghasyrdyng ayaghyna deyin negizgi kәsibimiz mal sharuashylyghy bolyp, kóshpeli ómir saltymen ómir sýrip keldik. Sondyqtan jerimizde qalalar salyp, ónerkәsippen ainalysugha bizding mýmkindgimiz bolmady. Sol sebepti otyryqshylyqqa qaraghanda kóshpeli ómir saltynyng ózine tәn túrmysynda, psihologiyasynda, mentaliytetinde ýlken aiyrmashylyqtar boldy.

XX ghasyrdyng bas kezinde qazaqtar otyryqshyldyqqa kóshirilgenimen olar auyldyq jerde ornalasyp ózining qala mәdeniyetin jasay almady. Al qalagha kelgen jastar bolsa, olar orys tilimen, mәdeniyetimen ómir sýruge mәjbýr bolyp, assimilyasiyagha úshyrady. Onyng ýstine Kenes ýkimetining jýrgizgen «Sovettik ómir salty» men kommunistik partiyanyng internasionaldyq iydeologiyasy az últtardyng últtyq sanasyn joyyp, olardy orystandyru sayasaty bolatyn. Sonyng kesirinen qazirgi qazaq últy óz aldyna tәuelsiz el bola túra, ózining otanynda últtyq mýddesin qorghay almay, qoghamymyzda әleumettik jaghynan bolsyn, mәdeny jaghynan bolsyn basqa diasporalargha qaraghanda eng artta qalghan marginaldy últqa ainalyp otyr. Oghan qosa qazirgi sayasy biylikting jýrgizip otyrghan sayasaty da qazaq últynyng mýddesine ziyanyn tiygizude.

Osy tyghyryqtan shyghu ýshin qazaq halqy ózining bolashaq maqsatyn belgilep alyp, soghan qol jetkizuge úmtyluy kerek. Biz qazirgi biylikti qazaq últynyng mýddesin qorghamaydy dep qansha synap, qarghap-silegenmen onan jaghday ózgermeydi, eger biz algha qoyghan maqsatymyzgha jetu ýshin ózimiz úmtylyp, kerek jerinde zandy qúqyghymyzdy biylikten talap etip otyrugha tiyispiz. «Halqy qanday bolsa, biyligi de sonday bolady» degen mәtel bar, sondyqtan biylikti týzeu ýshin halyq sayasy sauatty bolyp ózining últtyq mýddesin qorghay bilui kerek. Biz osy kezge deyin jiyrma jyl boyy biylikti imandylyqqa shaqyryp, olargha morali aityp keldik, biraq ony tyndaghan biylik bolghan joq. Endi zandy qúqyghymyzdy biylikten talap etuge bizding zandy qúqymyz bar. Aldaghy uaqytta onan nәtiyje bolmasa, bizding sayasy kýreske shyghuymyzgha tura keledi. Ol ýshin bizding últtyq mýddemiz ben maqsatymyz anyq bolugha jәne sayasy sauatty boluymyz kerek. Onyng ýstine osy kýreske bizge baghyt-baghdar kórsetip otyratyn últtyq iydeologiyamyz bolugha tiyis.

Áriyne ómir bolghannan keyin, ol qanday әdil qogham bolsa da, onyng ishindegi basty subektilerding arasynda әr kez týsinbeushilik, qarama-qayshylyqtardyng bolyp túratyny zandy qúbylys. Ol sayasy ma, әleumettik pe, qúqyqtyq pa sony der kezinde anyqtap, soghan baylanysty tiyisti sharalar qoldanu arqyly ony rettep otyrugha bolady. Búl jerde bir nәrseni eskeruimiz kerek. Qogham ishindegi qayshylyqty eki kategoriyagha bóluge bolady. Biylikting bilmestikten istegen qateligi, ol - kemshilik. Sanaly týrde istegen qateligi bolsa, ol - qylmys. Osy qatelikter men kemshilikterdi beybit jolmen týzep otyru ýshin qoghamymyzdyng qúrylymy demokratiyalyq prinsippen damuy qajet. Al qazrgi bizding jaghdayymyzda qogham ishindegi qayshylyqtarda beybit jolmen sheshu mýmkin bolmay túr. Sebebi bizding qoghamnyng sayasy qúrylymy avtoritarlyq jýie arqyly qalyptasqan. Sonyng saldarynan barlyq qayshylyqtar subektivti qaralady da oghan birden sayasy sipat berilip, ony obektivti beybit jolmen sheshuding ornyna, ol onan әri kýrdelenip, shiyelenise týsedi.

Áriyne, biz әueli bir әreketke barmastan búryn aldymen ne isteu kerektigin anyqtap alugha tiyispiz. Biz kóbine anau kerek, mynau kerek degendi jii aitamyz da toq eterge kelgende neden bastaudy bilmey abdyrap qalamyz. Sondyqtan men últtyúq mýddemiz ben maqsatymyzdy sóz etkende búl qúr uaghyz bolmas ýshin últtyq mýdde turaly «Tәuelsizdik - bizding taghdyrymyz» jәne últtyq maqsat turaly «Salauatty ómir salty - últtyq iydeologiyamyz» degen eki kitap jazdym. Sol kitaptarda búl problemalar jóninde, ne isteu kerektigi jóninde keninen talqylanghan.

Qazir qazaq halqynyng taghdyry ózining sheshushi kezenine tap bolyp otyr. Eger biz búrynghy metropoliyagha qaytadan bodan bolsaq, onan endi qaytyp shyghu mýmkin emes. Sondyqtan preziydent Nazarbaev «Euraziya odaghyn» qúru iydeyasynyng qate ekenin týsinip, onan bas tartatyn bolsa, halyq onyng osy kezge deyingi qatelikteri men kemshilikterin keshirip tarihta Abylay han siyaqty qazaq halqynyng basyn biriktirip, memleket qúrushy birinshi preziydent bolyp qalady. Al eger kerisinshe qazirgi sayasatyn jalghastyryp Qazaqstandy «Euraziya odaghyna» zorlap kirgizse, Ábilhayyr han qúsap qazaq halqyn tәuelsizdiginen aiyryp, qaytadan Reseyge bodan jasaghan preziydent bolyp tariyhqa enedi. Sondyqtan býgingi kýni qazaq halqynyng bostandyghy men memleketimizding tәuelsizdigining taghdyry preziydent Nazarbaevtyng qolynda, yaghny onyng niyeti men jigerine baylanysty bolyp túr. Eger biz osy shyndyqty qazir ashyq aitpasaq, erteng Nazarbaev ketkennen keyin kesh bolady.

Ermek

MÚQANGhALIYEV

"Obshestvennaya pozisiya"

(proekt "DAT" № 44 (172) ot 29 noyabrya 2012 g.