Býgin Qyrghyzstanda Ortalyq Aziya basshylarynyng kezdesui ótip jatyr. Ekinshi kýn. Keshe qazaq, qyrghyz, ózbek basshylary bas qosyp, beyresmy formatta kezdesken bolatyn. Shay basynda, dastarhan ýstinde biraz dýnie talqylanghany anyq. Kóp kelisim men mәsele negizi sonday beyresmy formatta sheshiledi.

Býgin bes el basshylary resmy kezdesude. Búl Ortalyq Aziya basshylary arasyndaghy alghashqy kezdesu emes. Ótken jyly Týrkimenstanda bolghan edi. Yaghny birneshe mәrte úiymdastyrylghan, jýiesi qalyptasqan deuge bolady. Sonymen býgin ne aityldy?

Eng birinshi mәsele shekarany bólu boldy. Ony Toqaev kóterip, Ortalyq Aziyada shekara mәselesin retteu boyynsha mәselesi joq el retinde delimitasiya ótkizu boyynsha Qazaqstan óz kómegin úsynatynyn, arnayy jýie qúru kerektigin aitty. Rasymen songhy jyldary qyrghyz-tәjik, qyrghyz-ózbek, tәjik-ózbek arasyndaghy shekara mәselesi mәselesi ushyqty. Ótken jyly tipti qyrghyz ben tәjik qyrqysyp, soghysqa úlasa jazdady. Kenes Odaghy tastap ketken anklavtar Ortalyq Aziyanyng tynyshtyghyn qashyryp túr. Eger ýsh el shekara mәselesin sheshe almasa, sony qaruly qaqtyghys bolady. Ol Ortalyq Aziyadaghy kez kelgen ekonomikalyq, mәdeny jetistikti nólge tenestirmek. Sondyqtan búl manyzdy mәsele.

Ekinshi ótkir mәsele retinde su resurstaryn bólisu jәne múzdyqtardy saqtau jayly aityldy. Búl Qazaqstan ýshin manyzdy. Jazda auyl sharuashylyghyna su jetispeytin, al qysta kerisinshe bizge qaray su kózin ashyp jiberetin sәtter jii kezdesetin. Ortalyq Aziya boyynsha Qyrghyzstan men Tәjikstan su kózine bay, al alghan ýsh el osy elderden bastauyn alatyn transshekaralyq su kózderine tәueldi. Sondyqtan búl resursty bir-birine qysym jasau rychagy retinde qoldanbay, ózara tiyimdi bólisu mehanizmin qarastyru kerektigi aityldy.

Múzdyqtardyng jyldam erui de basty taqyryptyng biri boldy. Ortalyq Aziya әlem boyynsha klimaty eng jyldam jylyp jatqan aimaqqa jatady. Ghasyr sonynda tipti temperatura OA elderinde 6 gradusqa deyin kóterilui mýmkin, búl ózge aimaqtarmen salystyrghanda eki ese joghary degen sóz. Jay sóz emes, halyqaralyq tabighatty qorghau úiymdary solay deydi. Demek múzdyqtardyng erui de ózge aimaqtarmen salystyrghanda eki ese jyldam bolmaq. Sondyqtan múzdyqtardy birlese qorghau jәne saqtau jayly aityldy. Qazaqstanda preziydentting aituy boyynsha 2724 múzdyq bar. Onyng ishinde eng ýlkeni Túiyqsu múzdyghy, onyng ózi 38 jylda 1 shaqyrymgha deyin kishireyipti. Osynyng ózi mәselening qanday ótkir ekenin kórsetip túr.

Álemdegi geosayasy jaghdaydyng ushyghuy jana tranzittik baghyttardy izdeuge mәjbýr etude. Sondyqtan Qazaqstan jana baghyttardy taghy bir mәrte úsyndy. Mysaly "Qazaqstan-Týrkimenstan-Iran" temirjoly iske qosylghanyn aitty. Jaqynda ghana osy baghyt boyynsha Týrkiyagha deyin tauar jóneltilgenin tilge tiyek etip, jobagha barlyq OA elderining qatysu mýmkindigin keltirdi. Sonymen birge "Mazariy-Shariyf-Kabul-Peshevar" temirjol baghytyn salugha Qazaqstan atsalysugha dayyn, ol ýshin temirjol qúrylysyna qajetti materialdar men vagondar beruge әzir. Búl manyzdy baghyt. Eger Aughanstanda túraqtylyq ornasa, osy baghyt arqyly ekonomikanyng bir kýretamyry iske qosylar edi. Transkaspiy baghytyn tiyimdi qoldanugha bolatyny da aityldy. Nazar audarytyn bolsaq, búl baghyttardyng barlyghy da Resey aumaghynan tys jatyr jәne OA elderi Resey aumaghymen ótetin baghyttyng bәri sayasy rychagqa ainalatynyn jaqsy týsingen.

Odan bólek tauar ainalymyn arttyru, Tәjikstanda astyq teminalyn salu, shekaradaghy kedergilerdi azaytu, Aral mәselesin sheshu jәne t.b talqylandy. OA elderi arasyndaghy tyghyz sayasi-ekonomikalyq qatynas jyl ótken sayasy artyp keledi.

Ashat Qasenghaliy

Abai.kz