بۇگىن قىرعىزستاندا ورتالىق ازيا باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋى ءوتىپ جاتىر. ەكىنشى كۇن. كەشە قازاق، قىرعىز، وزبەك باسشىلارى باس قوسىپ، بەيرەسمي فورماتتا كەزدەسكەن بولاتىن. شاي باسىندا، داستارحان ۇستىندە ءبىراز دۇنيە تالقىلانعانى انىق. كوپ كەلىسىم مەن ماسەلە نەگىزى سونداي بەيرەسمي فورماتتا شەشىلەدى.

بۇگىن بەس ەل باسشىلارى رەسمي كەزدەسۋدە. بۇل ورتالىق ازيا باسشىلارى اراسىنداعى العاشقى كەزدەسۋ ەمەس. وتكەن جىلى تۇركىمەنستاندا بولعان ەدى. ياعني بىرنەشە مارتە ۇيىمداستىرىلعان، جۇيەسى قالىپتاسقان دەۋگە بولادى. سونىمەن بۇگىن نە ايتىلدى؟

ەڭ ءبىرىنشى ماسەلە شەكارانى ءبولۋ بولدى. ونى توقاەۆ كوتەرىپ، ورتالىق ازيادا شەكارا ماسەلەسىن رەتتەۋ بويىنشا ماسەلەسى جوق ەل رەتىندە دەليميتاتسيا وتكىزۋ بويىنشا قازاقستان ءوز كومەگىن ۇسىناتىنىن، ارنايى جۇيە قۇرۋ كەرەكتىگىن ايتتى. راسىمەن سوڭعى جىلدارى قىرعىز-تاجىك، قىرعىز-وزبەك، تاجىك-وزبەك اراسىنداعى شەكارا ماسەلەسى ماسەلەسى ۋشىقتى. وتكەن جىلى ءتىپتى قىرعىز بەن تاجىك قىرقىسىپ، سوعىسقا ۇلاسا جازدادى. كەڭەس وداعى تاستاپ كەتكەن انكلاۆتار ورتالىق ازيانىڭ تىنىشتىعىن قاشىرىپ تۇر. ەگەر ءۇش ەل شەكارا ماسەلەسىن شەشە الماسا، سوڭى قارۋلى قاقتىعىس بولادى. ول ورتالىق ازياداعى كەز كەلگەن ەكونوميكالىق، مادەني جەتىستىكتى نولگە تەڭەستىرمەك. سوندىقتان بۇل ماڭىزدى ماسەلە.

ەكىنشى وتكىر ماسەلە رەتىندە سۋ رەسۋرستارىن ءبولىسۋ جانە مۇزدىقتاردى ساقتاۋ جايلى ايتىلدى. بۇل قازاقستان ءۇشىن ماڭىزدى. جازدا اۋىل شارۋاشىلىعىنا سۋ جەتىسپەيتىن، ال قىستا كەرىسىنشە بىزگە قاراي سۋ كوزىن اشىپ جىبەرەتىن ساتتەر ءجيى كەزدەسەتىن. ورتالىق ازيا بويىنشا قىرعىزستان مەن تاجىكستان سۋ كوزىنە باي، ال العان ءۇش ەل وسى ەلدەردەن باستاۋىن الاتىن ترانسشەكارالىق سۋ كوزدەرىنە تاۋەلدى. سوندىقتان بۇل رەسۋرستى ءبىر-بىرىنە قىسىم جاساۋ رىچاگى رەتىندە قولدانباي، ءوزارا ءتيىمدى ءبولىسۋ مەحانيزمىن قاراستىرۋ كەرەكتىگى ايتىلدى.

مۇزدىقتاردىڭ جىلدام ەرۋى دە باستى تاقىرىپتىڭ ءبىرى بولدى. ورتالىق ازيا الەم بويىنشا كليماتى ەڭ جىلدام جىلىپ جاتقان ايماققا جاتادى. عاسىر سوڭىندا ءتىپتى تەمپەراتۋرا وا ەلدەرىندە 6 گرادۋسقا دەيىن كوتەرىلۋى مۇمكىن، بۇل وزگە ايماقتارمەن سالىستىرعاندا ەكى ەسە جوعارى دەگەن ءسوز. جاي ءسوز ەمەس، حالىقارالىق تابيعاتتى قورعاۋ ۇيىمدارى سولاي دەيدى. دەمەك مۇزدىقتاردىڭ ەرۋى دە وزگە ايماقتارمەن سالىستىرعاندا ەكى ەسە جىلدام بولماق. سوندىقتان مۇزدىقتاردى بىرلەسە قورعاۋ جانە ساقتاۋ جايلى ايتىلدى. قازاقستاندا پرەزيدەنتتىڭ ايتۋى بويىنشا 2724 مۇزدىق بار. ونىڭ ىشىندە ەڭ ۇلكەنى تۇيىقسۋ مۇزدىعى، ونىڭ ءوزى 38 جىلدا 1 شاقىرىمعا دەيىن كىشىرەيىپتى. وسىنىڭ ءوزى ماسەلەنىڭ قانداي وتكىر ەكەنىن كورسەتىپ تۇر.

الەمدەگى گەوساياسي جاعدايدىڭ ۋشىعۋى جاڭا ترانزيتتىك باعىتتاردى ىزدەۋگە ءماجبۇر ەتۋدە. سوندىقتان قازاقستان جاڭا باعىتتاردى تاعى ءبىر مارتە ۇسىندى. مىسالى "قازاقستان-تۇركىمەنستان-يران" تەمىرجولى ىسكە قوسىلعانىن ايتتى. جاقىندا عانا وسى باعىت بويىنشا تۇركياعا دەيىن تاۋار جونەلتىلگەنىن تىلگە تيەك ەتىپ، جوباعا بارلىق وا ەلدەرىنىڭ قاتىسۋ مۇمكىندىگىن كەلتىردى. سونىمەن بىرگە "مازاري-شاريف-كابۋل-پەشەۆار" تەمىرجول باعىتىن سالۋعا قازاقستان اتسالىسۋعا دايىن، ول ءۇشىن تەمىرجول قۇرىلىسىنا قاجەتتى ماتەريالدار مەن ۆاگوندار بەرۋگە ءازىر. بۇل ماڭىزدى باعىت. ەگەر اۋعانستاندا تۇراقتىلىق ورناسا، وسى باعىت ارقىلى ەكونوميكانىڭ ءبىر كۇرەتامىرى ىسكە قوسىلار ەدى. ترانسكاسپي باعىتىن ءتيىمدى قولدانۋعا بولاتىنى دا ايتىلدى. نازار اۋدارىتىن بولساق، بۇل باعىتتاردىڭ بارلىعى دا رەسەي اۋماعىنان تىس جاتىر جانە وا ەلدەرى رەسەي اۋماعىمەن وتەتىن باعىتتىڭ ءبارى ساياسي رىچاگقا اينالاتىنىن جاقسى تۇسىنگەن.

ودان بولەك تاۋار اينالىمىن ارتتىرۋ، تاجىكستاندا استىق تەمينالىن سالۋ، شەكاراداعى كەدەرگىلەردى ازايتۋ، ارال ماسەلەسىن شەشۋ جانە ت.ب تالقىلاندى. وا ەلدەرى اراسىنداعى تىعىز ساياسي-ەكونوميكالىق قاتىناس جىل وتكەن ساياسي ارتىپ كەلەدى.

اسحات قاسەنعالي

Abai.kz