Sartr qazir tiri bolsa, isi Reseymen bolar edi. Joq, ol sayasat sapyryp, resmy biylikting ozbyrlyghyn tizumen әurelenbes edi. Ol Putindy qoya túryp, aldymen orystyng búqara halqyn synar edi. Ol synaghanda júrt qashargha jer, kirerge tesik tappay qinalar edi.

Sartrdy «ekzistensializm prokurory» dep ataytyndar bar. Erkindigindi tergegende tym qatal, tym әdilet­ti. Qyryq syltau aityp aqtala almaysyn. Situa­siyandy jiliktep taldaydy da, jalghan alibiylerindi bir birlep qiratyp, diagnozyndy qolyna ústatady. Jauapkershiligindi shynghyrtyp moynyna iledi.
Ol – Mariupolide, Buchada, jalpy osy soghysta qaza bolghandardyng obaly tek Putinde ghana emes, elding barlyq azamatynda ekenin ashy dәlelmen, soyqan aforizmderimen sanana jetkizip berer edi. «Halyq» degen jalpylama sóz. Al Sartr tek ekzistensialist emes, ol sonday-aq fenomenolog, personalist. Yaghny búqarany tútas sot­tay salmaydy. Búqara ishindegi әrkimning ýlesin, jeke adamnyng jauapkershiligin erekshelep kórsetip berer edi.

Soldat bәrin komandirge jabady: «Búl әskery tәrtip», «búiryq solay», «qorghanu ýshin at­tym», – deydi. Qalay aqtalsang da meyli, shýrippeni basarda erking ózinde bolghanyn dәleldep berer edi «ayyptaushy filosof». Basqasyn bylay qoyghanda, tribunalgha tartylyp, satqyn retinde atylyp ketseng de beybit adamgha oq jaudyrmaudyng amalyn tabar edin. Ólim barda qorlyq joq. Olay istemeuine eki-aq sebep әser et­ti: qorqynyshyndy jene almadyng nemese qúlqynyndy tejey almadyn.

Dinshil bәrin Qúdaygha jappaq bolady. «Bizding qolda ne bar deysin? Qúdaysyz quray da synbaydy. Múnyng bәri Tәnir isi», – dep aqtalady. Ol da sol eki sebepting yqpalymen qúdayshylyghyn aitpady – qoryqty nemese jyly ornyn saqtap qalghysy keldi.

– Mening ne kinәm bar? Bizdi kim tyndap jatyr? Auylda kartop egip jýrgen sharua­myn. Menen ne súraysyng – deydi mújyq.

– Sosium degen bolady. Búqara qozghalu ýshin qoghamda oghan qajet­ti shart­tar tuu kerek. Áytpese bir adam eshtene ózgerte almaydy, – der bәlkim kózildirigining әinegi jiyrma santiymetrdi qúraytyn ghalymsymaq bireu.

– Adamnyng erkindigi shenning iyerarhiyasyna tәueldi. Qyzmeting neghúrlym joghary bolsa soghúrlym erkinsin. Al bizding erkimiz – Putiyn, – dep aqtalar taghy bireu.

– Adam degen jaryqtyq, jel aidaghan qanbaq siyaqty. Nemese qúm dalanyng bir tal qiyrshyq tasy. Tabighatymyzdan dәrmensiz jaratylyspyz, – der edi bir naturalist.

– Pugacheva búrqyldap elin tastap ket­ti. Sodan birdene ózgerdi me? – der edi bir skeptiyk.

– Televizordan estidim, soghan senip qaldym – der edi nadan.

– Taghdyrdyng salghanyn kórermiz, birdemesi bolar, – deydi kónbis.

Biraq Sartrdyng óte salqynqandy aiyp­taushy ekenin ait­tyq. Ol tipti tarihty qoparyp, bir adamnyng million taghdyrgha әser etken oqighalaryn tizip te әure bolmaydy. Adamda erik bar ekenin kóldeneng tartyp, sony qalay paydalanghanyndy qayta-qayta súrar edi.

Kókten Jebireyilding ózi týsip, qúlaghyna sybyrlasa da qabyldaghan sheshiminning jauapkershiligi ózinning ghana moynynda. Jer astynan әzәzil shyghyp, jelkene otyryp azghyrsa da jauapkershiligi saghan keledi.

Jalany affektige, ýreyge, anghaldyghyna, beysanagha, búiryqqa, zangha, dәstýrge, tәrbiyene, dinine, dinsizdigine, temperamentine, psihikana, bala- shaghannyng ash jatqanyna, sheshenning auzyna su tamyzu kerek bolghanyna, ózindi bireu óltirem dep bopsalap jatqanyna, olay etseng qoghamnan shet­tep qalatynyna, jetim óskenine, erke óskenine, ósken ortang sonday bolghanyna jaba almaysyn.

Saghan tek aqyl-esinning kem boluy ghana jenildik bere alady.
«Men jurnalist edim, tek aqparat taratumen ainalysamyn», «Blogermin, botpyn, tarysy piskenning tauyghy bolam», «Dәrigermin – qolymnan emdeu ghana keledi, sayasat­ty týsinbeymin», «Ánshimin, biylikke qarsy shyqsam sahnamnyng esigi jabylady», «Múghalimmin, men tek saylau kezinde ghana sayasatqa eriksiz aralasam», «Sportshymyn. Júrt kóshege shyqpay jatyr, әitpese men de shyghar em», – dep aqtala almaysyn. Sartrge onday uәj ótpeydi. Bәlkim, onyng ornynda Kamiu bolsa týsinistikpen qarar. Biraq Sartrda Mýnkir-Nәnkirding sipaty bar.

Onyng tilimen aitqanda: «Adam tandau jasaugha erikti. Jay ghana erikti emes, erikti bolugha mәjbýr. Chelovek osujden byti svobodnym. Yaghny erkindiginnen bas tartu da erkindigindi paydalanu arqyly iske asatyn akt».
Biraq qaytesing endi, Sartr joq. Europada batyryp aitatyn filosof ta qalmady.

Áriyne, ol tiri bolsa, Ukraina turaly da birer sóz aitar edi. «My nikogda ne byly tak svobodny, kak vo vremena nemeskoy okkupasii» degen sózi fransuzdan góri, ukraindargha kóbirek keledi. Arghy-bergi tarihta ukraindardyng dәl búlay erkin bolghan kezin bilmeymin.

Búl ózi halyq ýshin auyr kezeng bolghanymen, bolmystyng ashyluyna taptyrmaytyn mýmkindik. Kierkegard ait- paqshy «ne býk, ne shik bolasyn». Tandau aldyna túrghan adam ghana shyn mәninde tiri jan. Bolmys – tandau jasau arqyly ghana ashylady.

Zelenskiyding orys әskeri Ukrainagha kirerden bir kýn búryn «men basqa adam edim» deytini beker emes. Bir kezdegi sayqymazaq әrtis qazir europalyq liyderler reytinginde birinshi túr. Biliktiligi, bilimdiligi, parasat-payymy, sheber sayasaty, taktikalyq jenisi ýshin emes (!), jasaghan tandauy men tәuekeli ýshin.

Yaghny tyghyryqqa tirelgende ghana, qasiretpen betpe-bet kelgende ghana bolmystyng týleuine mýmkindik ashylady. Adamnyng shynayy erkindigi de osynday sәt­te órge qalqyp shyghady. Al bylayghy kezdegi erkindik turaly týsiniginning bәri әnsheyin bos sóz nemese «tútynushylyq erkindik».
Búl túrghydan Ukraina óte biyik ruhany dengeyge kóterilip, últ­tyq birlikti sezindi. Beybit zaman elita arasynda zalymdar men alayaqtardyn, fariyseylerding jasyrynyp jýruine kóp mýmkindik beredi. Keremet adamnyng maskasyn kiyip alyp, auyq-auyq populistik úran atyp, ekonomika ýshin alandap, elding әleumet­tik jaghdayy ýshin kókireging qars aiyrylghanday keyip tanytyp otyrsang jetkilikti. Biraq bylayghy kezde onyng kim ekenin әshkereleu qiyn. Óitkeni ol jerde tәuekel joq, tandau joq. Soghys bastalghan kýni Ukraina sonday aramzalardan bir tazaryp aldy. Keme sugha batarda egeuqúiryqtar bir kýn búryn sekiredi. Basqarushy elita men biznesmenderding birazy elden tabanyn jaltyrat­ty. Dәl qazir әlemde tútastyghy ukrainday el bar ma eken?!

Sәken Núrqabekúly

Derekkózi: Qazaq Ádebiyeti

Abai.kz