Qazaq әdebiyetinde ózindik qoltanbasymen órnek salghan kórnekti qalamger, jazushy, publisist Ramazan Toqtarovtyng tughanyna biyl 90 jyl tolyp otyr. Búl aituly kýn – tek bir qalamgerding ghúmyr jolyn eske alu emes, últtyq ruhaniyattaghy asyl múrany qayta janghyrtyp, bolashaq úrpaqqa ónege etu sәti.

Ramazan Toqtarov 1935 jyly Pavlodar qalasynda tuylghan. Jastayynan kitapqa qúmar bolyp, sóz ónerine erekshe yqylaspen qarady. 1957 jyly Almaty shet tilderi institutynyng fransuz tili fakulitetin bitirip, Pavlodar oblystyq «Qyzyl tu» gazetining mәdeniyet jәne túrmys bólimining mengerushisi bolyp qyzmet isteydi. Enbekqorlyghymen kózge týsken jas maman 1960 jyly arnayy shaqyrumen respublikalyq «Leninshil jas» gazetining bólim mengerushisi bolyp taghayyndalady.

1969-1972 jyldary «Mәdeniyet jәne túrmys» jurnalynyng әdebiyet jәne óner bólimining mengerushisi, 1973 jyly «Jazushy» baspasynyng agha redaktory qyzmetin, 1980 jyly Qazaqstan Jazushylar odaghynyng qazaq prozasy bólimin basqardy.

1972 jyly Moskvadaghy poligrafiya institutynyng kórkem jәne balalar әdebiyetining respublikalyq baspasynyng redaktorlyq, 1983-1985 jyldary M. Gorikiy atyndaghy әdeby institutynyng eki jyldyq joghary kurstaryn bitirip shyghady. 1989 jyldan bastap «Júldyz» jurnaly bas redaktorynyng orynbasary bolady.

R. Toqtarov  evropalyq roman ýlgisin qazaq әdebiyetine alghash engizgen jazushy. Onyng «Ertis perzenti» atty eng alghashqy әngimeler men hikayalardan túratyn jinaq kitaby 1962 jyly jaryq kóredi. Keyin, ol sujettik emes, mazmúndyq tútastyghyn saqtaytyn seriyalyq tuyndylar jazugha kirisedi. Atap aitsaq: «Baqyt» (1965), «Ertis múhiytqa qúyady» atty eki kitap (1968, 1969), «Túlpardyng syny» (1975), «Jerding ýlgisi» (1979), «Susamyr» (1985), «Tanbaly jarghaqtyng qúpiyasy» (1990), «Jendet» (1991), «Baqytty qúldyqtyng aqyry» (1995), «Biteu jara» (1996) atty romandary jaryq kórgen.

Al, «Ghasyr nany» (1983) atty romany «Stepnye korni» degen atpen orys tiline audarylyp basylghan. Jazushynyng qalamynan tughan shygharmalarda qazaq halqynyng taghdyry, eldik pen erlik mәselesi, adamgershilik qúndylyqtary tereng kórinis tapty. Ol tarihy taqyryptargha qalam terbep, últtyng ótkeni men býgini arasyndaghy ruhany sabaqtastyqty kórkem tilmen jetkize bildi. Onyng prozasynda qarapayym adamnyng jan dýniyesi, qazaq túrmysynyng shynayy suretteri aiqyn beynelengen.

Talantty jazushynyng songhy jazghan «Abaydyng júmbaghy» (1999) atty roman-hamsasy Abaydyng ómiri men qyzmetine arnaldy. Búl shygharmasyn qazaq әdebiyetinde siyrek kezdesetin janr – shyghystyng hamsa ýlgisimen jazdy. Múhtar Áuezov zamanynda aita almay ketken Abaydyng jәne sol kezdegi tarihtyng betterin jana kózqaraspen ashyp, jana zaman ruhynda kórsetip berdi. Osy shygharmasy ýshin әdebiyet, óner jәne sәulet salasyndaghy 2000 jylghy  Qazaqstan Respublikasynyng ýkimet komissiyasynyng sheshimimen «Memlekettik syilyqtyng laureaty» ataghyn aldy. Biraq sol ataqty ózi kóre almay ketti.

Qazaqstan Respublikasynyng Ortalyq memlekettik arhiyvinde Ramazan Toqtarovtyng jeke qorynyng qújattary 2004 jyly júbayy Kýlmәshken Toqtarovanyng ótinishi boyynsha qabyldanghan. Qújattar 1914-2003 jyldar aralyghyn qamtidy, onda shygharmashylyq qújattary yaghnyy romandary, piesa, әngimeleri, ocherkteri, maqalalary, súhbattary jәne hattar men R. Toqtarov turaly estelik, ólen, maqalalar, onyng enbekterine pikirler kezdesedi. Sonymen qatar ómirbayandyq qújattary, jeke fotosuretteri men belgili aqyn-jazushylar Sh. Múrtaza, Á. Tarazi, S. Shәimerdenov, Q. Bekhojiyn, M. Maghauiyn, Q. Júmadilov, S. Múratbekovtermen  týsken suretteri t.b. qújattar jinaqtalghan.

Sol qújattardyng ishinde Halyq jazushysy Ázilhan Núrshayyqovtyng óz shәkirti Ramazan Toqtarov turaly: Ramazan Qazaqstannyng eng ataqty jazushylarynyng biri boldy. Mening ózimnen ozghan № 1 shәkirtim boldy. Ol 12 roman jazdy. Meniki ekeu-aq. Ózimnen ozghan deytin sebebim sol. Múnday shәkirtpen qalay maqtanbassyn! Onyng erekshe eki erligin aitqym keledi. Birinshisi: Pavlodardaghy jyly ýiin, oblystyq gazetting mәdeniyet bólimining mengerushisi degen jaqsy qyzmetin tastap, Almatygha kelip, qayyrshynyng az-aq aldynda kýn keship jýrip, oigha alghan armanyn oryndaghany – jazushynyng biyik múratqa jetkeni. Ekinshisi: Áuezovtey әlem әdebiyetining alyby jazghan Abay turaly onyng ekinshi roman jazghany. Alda «Abay jolynday» әdebiyetting asqar tauy túrghanda, sol romannyng bas keyipkeri turaly jana roman jazugha kimning jýregi daualar? Ony jazamyn dep qanday batyr qolyna qalam alar? Al soghan Ramazannyng jýregi daualady. Qolyna qalam aldy. Jazdy. Jariyalady. Úly ústazy Áuezovke de kólenke týsirgen joq. Ózi de kólenkede qalghan joq. Qayta, jaqsy atqa jetti – Abay atyndaghy memlekettik syilyq laureaty ataghyna ie boldy – dep eske alady.

Ramazan Toqtarov – óz dәuirining ghana emes, keleshek úrpaqtyng da ruhany shamshyraghy. Onyng qaldyrghan múrasy – últtyng ruhany baylyghy. Jazushynyng 90 jyldyghyn atap ótu – ótkenge taghzym, bolashaqqa amanat.

Daut K.

«Ortalyq memlekettik arhiyv» RMM Jeke tektik arhivtermen jәne tarihiy-qújattyq toptamalarmen júmys jasau bólimining arhiviysi

Abai.kz