Keshe kýlli әlemning nazary ontýstik-shyghys Aziyada boldy. AQSh-tyng beldi sayasatkeri, spiyker Nensy Pelosy Tayuanigha kelip qondy. Onyng úshaghyn onlayn rejimde 600 myngha juyq adam baqylap otyrdy. Búl Tayuani jәne Qytay halqynyng birdey qan qysymyn kóterdi. Tayuani halqy Pelosy úshaghy Taybeyge qobay, Japoniyagha baghyt ala ma dep seskense, Qytay halqy Tayuanigha qona ma dep qoryqty.

Nege Tayuanigha AQSh sayasatkerining kelui sonshalyqty manyzdy? Sebebi Qytay biyligi "bir Qytay" konsepsiyasyn bekitken. Ol boyynsha Tayuani Qytaygha tiyesili jәne Beyjinmen resmy qatynas jasaytyn kez kelgen el Tayuanidy Qytay qúramynda dep moyyndaugha mindetteledi. Alayda tarihy túrghydan tartys ta joq emes.

Resmy Qytay Halyq Respublikasy men Qytay Respublikasy (Tayuani) bar. Ekeuining qalyptasuy tariyhqa nazar audarsaq ekinshi jahan soghysyna deyin bastalyp, ekinshi jahan soghysynan keyin ayaqtaldy. Mao bastaghan kommunister men Chan Kayshy bastaghan gominidandyqtar arasyndaghy soghys resmy 1927-1949 jyldar arasynda ótti. 1932 jyly Japoniyanyng Qytaygha basyp kirip, Manchjou-go atty el qúryp, oghan búrynghy imperator Pu IYdi otyrghyzuy soghysushy eki tarapty uaqytsha kelisim jasaugha iytermeledi. Al 1945 jyly Japoniya jenilis tapqan son, taraptar qayda qolgha qaru aldy, sóitip 1946-1949 jyldary Qytayda azamat soghysy qandy shayqastarmen jalghasty. 1949 jyly Chan Kayshy bastaghan әsker Tayuani aralyna qashty, al materiktik Qytaydy Mao jasaqtary tolyq basyp aldy. Mao әskeri o basta Tayuanigha shabuyl jasaudy oilaghan, alayda AQSh biyligi Tayuanidy qoldady. Bir jaghynan Kәris týbeginde bastalghan soghys Maonyng ol әreketten bas tartuyna sebepker boldy. Osylaysha Tayuanida Qytaygha baghynbaytyn biylik ornady.

Qytay biyligi men Tayuani rejiymi arasynda 80-jyldary sayasy jylymyq ornap, ózara birneshe kelissózder jýrdi. Beyresmy kelisim boyynsha taraptar bir-birining sayasy rejiymine tiyispeydi, alayda bir Qytay prinsiypin saqtaydy. AQSh-ta resmy týrde Tayuannyng tәuelsizdigin qoldamaymyz deydi.

Tayuani Qytaydan 160 shaqyrym jerde jatyr jәne azamattyq qoghamy damyghan, demokratiya órkendegen, adam qúqyghy saqtalatyn el. Ádil saylau men referendum ótkizu de ýirenshikti iske ainalghan. Qytay onday jetistikterimen maqtana almaydy jәne songhy jyldary jekelegen últtargha kórsetken qysymy men adam qúqyghyn taptau boyynsha әlemde jaghymsyz imidji payda boldy. Tayuani óz demokratiyasyn materiktik Qytaygha eksporttaugha mýddeli emes, dey-túra Qytay biyligi Tayuanidy qoldaytyndardyng sany artuy mýmkin degen kýdikti joqqa shygharmaydy.

1979 jyly AQSh Qytaydy moyyndaghan bolatyn, alayda Tayuanimen diplomatiyalyq qatynasty ýzbedi. Tayuani elimen 13 memleket diplomatiyalyq qatynasta. Álemdik ekonomikada eleuli ról oinaytyn Tayuani AQSh ýshin manyzdy sanalady. Ol әlemdegi chipting 65 payyzyn óndiretin elektrondy saladaghy alpauyt. Sonymen qatar jartylay ótkizgishter boyynsha da kóshbasshy elding biri. Demek, әskery tehnologiyanyng damuyna da ýlesi bar degen sóz.

Tayuanigha AQSh-taghy ýshinshi túlgha sanalatyn Pelosiyding saparmen baruy jәne "Tayuani aldyndaghy uәdesin AQSh oryndaydy" dep mәlimdeme jasauy eng aldymen Qytay biyligine, әskerine jәne tóragha Siyge jasaghan soqqy boldy. Sy kýzdegi partiya otyrysynda úpay joghaltpauy ýshin, batyl qadamdargha baruy tiyis. Sol maqsatta ol Tayuani manynda eng auqymdy jattyghudy bastady, birqatar aimaqta әue kenistigin japty. Alayda búl Qytaydyng ishki auditoriyasyn tolyq qanaghattandyratyn әreketter emes. Beyjing 4-7 tamyz aralyghynda Tayuani manynda ýlken jattyghu bastaytynyn mәlimdedi. Sarapshylar tek jattyghumen shektelu halyq aldynda Qytay biyligine degen senimdi azaytatynyn aitady. Dey-túra batyl qadamdargha baru soghys qaupine әkeletinin de Beyjing jaqsy týsinedi. Bylay tartsa arba synyp, bylay tartsa ógiz óledining aldynda túrghan Qytay biyligi, tandau jasauda qinaluda...

Nensy Pelosiyding Tayuanigha sapary ontýstik-shyghys Aziyadaghy jaghdaydy ushyqtyryp, militraizm sayasatyn kýsheytedi. AQSh Tayuanigha baru arqyly әlemdik oiyn erejelerin ózi qalyptastyratynyn taghy bir mәrte kórsetti.

Ka Myrza

Abai.kz