Jýregi qazaq dep soghatyn elimizding әr azamatynyng qashannan beri janyn jegidey jep, jýreginde jazylmys jaraday bolyp túrghan bir mәsele bar. Ol keshegi Jeltoqsan mәselesi. Sol jeltoqsan oqighasy kezinde qyrshyn ketken, aq juylyp, arulap kómilmey «bratskoy mogilada» jatqan, dúrystap qúran baghyshtalmaghan, sodan jandary tiysh tappay jýrgen bozdaqtardyng mәselesi.

Tәuelsizdik alghanymyzgha otyz jyldan assa da sol bozdaqtardyng tizimi jasalmady, attary atalmady, týsteri týstelmedi, janqiyar erlikteri tiyisti dengeyde baghalanbady. Áli kýnge deyin sol qyrshyn ketken jastardyng sanyn da bilmeymiz. Sol kezinde Kolbinning aityp ketken tórt adamnan basqa eshkimdi bilmeymiz. Keyingi Múhtar Shahanov aghamyz bastaghan komisiyanyng ózi alpystyng ýstinde qaza boldy degen siyaqty edi ghoy. Sonda nemene jabuly qazan, jabuly kýiinde qala bermek pe? Shyndyqtyng beti ashylatyn kez kelgen joq pa? Halyqtan nege jasyrylyp otyr, mýmkin biz bilmeytin qúpiya bar ma? Álde bizding biylik basyndaghylar ýshin búl manyzy shamaly mәsele me eken? Bolmasa sol biylik basyndaghylardan talap ete almay jýrgen biz, qazaq halqy, mәngýrt bolyp ketken be ekenbiz? Negizi solay shyghar.

Jaqynda bir sharualarmen Ázirbayjan astanasy Baku qalasynda boldym. Ýsh-tórt kýn qalada bolghanymdy paydalanyp, qalanyng kórnekti jerlerin araladym. Negizi әzirbayjan halqy biz siyaqty mәngýrttikke salynbaghan, eshkimge jaltaqtamaytyn halyq qoy. Ótkenin, tarihyn, tilin, dinin qatty silaytyn, olardy layyqty dengeyde úlyqtap jýrgen halyq eken. Bakuding sonday kórnekti jerlerining biri «Shahidter alleyasy» degen jer eken. Bakuding eng bir әdemi jerinde, bizding Almatydaghy Kóktóbe siyaqty taudyng basynda ornalasqan, jalpy aumaghy bes-alty gektarday jerdi alyp jatyr eken. Sol jerde Ázibayjannyng tәuelsizdigi ýshin janyn bergen bozdaqtargha arnalghan, әr kezenge jeke-jeke jasalghan alleyalar bar. Bolishevikterding repressiyasy kezindegi qúrbandar, úly otan soghysynda jan bergender, keyingi 1990 jylghy Bakudegi qyrghynnyn, 1992 jylghy Hojaly qyrghynynyng qúrbandarynyng әrqaysysyna arnayy mәrmәr taqta qoyylyp, onda olardyng suretteri, aty-jónderi, tughan, qaza bolghan jyldary jәne qanday jaghdayda qaza bolghany turaly mәlimetter kórsetilgen. Bakuding túrghyndary men qonaqtary kelip, olargha taghzym etip, gýl shoqtaryn qoyyp ketip jatyr. Alleyanyng janynda әp-әdemi shaghyn meshit salynghan. Kirip, sol jerde jatqan aruaqtargha qúran baghyshtap shyqtyq. Mine tәuelsiz memleket degen osynday boluy kerek. Osydan keyin bir jaghynan Ázirbayjan halqynyn, olardyng biylik basyndaghylarynyn, elining ótken tarihyna osynday tamasha kózqarasyna shyn rizashylyghymyzdy bildirsek, ekinshi jaghynan sonday bir qyzghanysh sezimi payda bolady. Nege әzirbayjan halqynyng qolynan keledi osynday ister, al biz elimizding tәuelsizdigi ýshin janyn pida etken bozdaqtardy tek qana 16-17 jeltoqsan jaqyndaghanda ghana eske alamyz. Onda da jalpylama jaghdayda ghana. Jeltoqsan kóterilisi jeme-jemge kelgende tek qana Qazaqstandaghy emes, býkil postsovettik kenistiktegi últ-azattyq qozghalysynyng alghashqy qarlyghashy, sovettik totalitarlyq rejimning kýireuine alghashqy kirpish qalaghan oqigha.  Biraq biz sol jeltoqsandyq jastardyng erligin tiyisti dengeyde úlyqtauda dәrmensizdik tanytyp, sol bir qúldyq sana-sezimnen әli kýnge deyin aryla almay, úiqyly-oyau jýrmiz. Jeltoqsandyqtardan Qayrat Rysqúlbekovten basqa eshqaysysy memlekettik marapatqa ie bolghan joq. Olardyng qay-qaysysy da «Halyq qaharmany» ataghyna layyq. Jalghyz eskertkishten basqa jeltoqsan oqighasyn eske salatyn da eshnәrse joq. Nege Almatynyng bir kórnekti jerinen Bakuding tәjiriybesin paydalana otyryp sonday bir alleya ashpasqa. Almatygha kelgen әrbir qazaq nemese shetel qonaqtary osy jerge soghyp, sol bozdaqtargha taghzym etip, qúran oqyp ketudi әdetke ainaldyrsa, sonda ol qyrshyndardyng da jandary tiysh tauyp, aruaqtary riza bolar  edi. Biraq soghan bizding tabighy enjarlyghymyz boy bermey jýrgen shyghar. Otyz jyldan asty ghoy, kimge jaltaqtaymyz, kimnen qorqamyz. Bayaghyda, jiyrmasynshy ghasyrdyng basynda alashtyng arysy Mirjaqyp Dulatov aghamyz «Oyan qazaq» dep, oyata almay ketip edi, sodan әli oyana almay kelemiz. Óskeleng úrpaqtyng jetesine ótken tarihymyzdy, sol tarihty jasaghan túlghalar turaly jetkizbesek, olar da biz siyaqty mәngýrt bop ótedi búl ómirden. Bir úlaghatty sóz bar edi: «Ótkenin, tarihyn syilamaghan halyqtyng bolashaghy búlynghyr» degen. Kim aitqanyn aitpay-aq qoyayyn, moldanyng aitqanyn iste, istegenin isteme degen. Ózderiniz bilip otyrghan shygharsyzdar kimning aitqanyn.

Endi mine, memleketimiz, halqymyz óz damuynyng jana kezenine kelip jatyr. Qoghamymyzda kýtpegen jәne kópten kýtken ózgerister bolyp, halqymyz taghy da aldaghy ómirge ýlken bir ýmitpen qarap otyr. Preziydentimiz jana Qazaqstan qúrayyq degen úran tastady. Dúrys bastama, biz Qazaqstan halqy ony tolyqtay qoldaymyz. Búdan әri búrynghy, memleketimizdi túiyqqa tiregen, jappay sybaylas-jemqorlyq oryn alghan eski sýrleumen jýru mýmkin emes. Biraq ol jana Qazaqstan qanday bolmaq, ony kim qúrady, oghan qanday kónil-kýimen, qanday mentaliytetpen barmaqpyz. Bizding jadymyzda ótken kezenning talay-talay jalang úrandary men oryndalmaghan baghdarlamalary. Myna «Jana Qazaqstan» da sondaylardyng birine ainalyp ketpese bolghany.

Sәmet Yqylasúly Bayqonyrov,

Aqtau qalasy

Abai.kz