جۇرەگى قازاق دەپ سوعاتىن ەلىمىزدىڭ ءار ازاماتىنىڭ قاشاننان بەرى جانىن جەگىدەي جەپ، جۇرەگىندە جازىلمىس جاراداي بولىپ تۇرعان ءبىر ماسەلە بار. ول كەشەگى جەلتوقسان ماسەلەسى. سول جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە قىرشىن كەتكەن، اق جۋىلىپ، ارۋلاپ كومىلمەي «براتسكوي موگيلادا» جاتقان، دۇرىستاپ قۇران باعىشتالماعان، سودان جاندارى تيىش تاپپاي جۇرگەن بوزداقتاردىڭ ماسەلەسى.

تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا وتىز جىلدان اسسا دا سول بوزداقتاردىڭ ءتىزىمى جاسالمادى، اتتارى اتالمادى، تۇستەرى تۇستەلمەدى، جانقيار ەرلىكتەرى ءتيىستى دەڭگەيدە باعالانبادى. ءالى كۇنگە دەيىن سول قىرشىن كەتكەن جاستاردىڭ سانىن دا بىلمەيمىز. سول كەزىندە كولبيننىڭ ايتىپ كەتكەن ءتورت ادامنان باسقا ەشكىمدى بىلمەيمىز. كەيىنگى مۇحتار شاحانوۆ اعامىز باستاعان كوميسيانىڭ ءوزى الپىستىڭ ۇستىندە قازا بولدى دەگەن سياقتى ەدى عوي. سوندا نەمەنە جابۋلى قازان، جابۋلى كۇيىندە قالا بەرمەك پە؟ شىندىقتىڭ بەتى اشىلاتىن كەز كەلگەن جوق پا؟ حالىقتان نەگە جاسىرىلىپ وتىر، مۇمكىن ءبىز بىلمەيتىن قۇپيا بار ما؟ الدە ءبىزدىڭ بيلىك باسىنداعىلار ءۇشىن بۇل ماڭىزى شامالى ماسەلە مە ەكەن؟ بولماسا سول بيلىك باسىنداعىلاردان تالاپ ەتە الماي جۇرگەن ءبىز، قازاق حالقى، ماڭگۇرت بولىپ كەتكەن بە ەكەنبىز؟ نەگىزى سولاي شىعار.

جاقىندا ءبىر شارۋالارمەن ءازىربايجان استاناسى باكۋ قالاسىندا بولدىم. ءۇش-ءتورت كۇن قالادا بولعانىمدى پايدالانىپ، قالانىڭ كورنەكتى جەرلەرىن ارالادىم. نەگىزى ءازىربايجان حالقى ءبىز سياقتى ماڭگۇرتتىككە سالىنباعان، ەشكىمگە جالتاقتامايتىن حالىق قوي. وتكەنىن، تاريحىن، ءتىلىن، ءدىنىن قاتتى سيلايتىن، ولاردى لايىقتى دەڭگەيدە ۇلىقتاپ جۇرگەن حالىق ەكەن. باكۋدىڭ سونداي كورنەكتى جەرلەرىنىڭ ءبىرى «شاحيدتەر اللەياسى» دەگەن جەر ەكەن. باكۋدىڭ ەڭ ءبىر ادەمى جەرىندە، ءبىزدىڭ الماتىداعى كوكتوبە سياقتى تاۋدىڭ باسىندا ورنالاسقان، جالپى اۋماعى بەس-التى گەكتارداي جەردى الىپ جاتىر ەكەن. سول جەردە ءازىبايجاننىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن جانىن بەرگەن بوزداقتارعا ارنالعان، ءار كەزەڭگە جەكە-جەكە جاسالعان اللەيالار بار. بولشەۆيكتەردىڭ رەپرەسسياسى كەزىندەگى قۇرباندار، ۇلى وتان سوعىسىندا جان بەرگەندەر، كەيىنگى 1990 جىلعى باكۋدەگى قىرعىننىڭ، 1992 جىلعى حوجالى قىرعىنىنىڭ قۇرباندارىنىڭ ارقايسىسىنا ارنايى ءمارمار تاقتا قويىلىپ، وندا ولاردىڭ سۋرەتتەرى، اتى-جوندەرى، تۋعان، قازا بولعان جىلدارى جانە قانداي جاعدايدا قازا بولعانى تۋرالى مالىمەتتەر كورسەتىلگەن. باكۋدىڭ تۇرعىندارى مەن قوناقتارى كەلىپ، ولارعا تاعزىم ەتىپ، گۇل شوقتارىن قويىپ كەتىپ جاتىر. اللەيانىڭ جانىندا ءاپ-ادەمى شاعىن مەشىت سالىنعان. كىرىپ، سول جەردە جاتقان ارۋاقتارعا قۇران باعىشتاپ شىقتىق. مىنە تاۋەلسىز مەملەكەت دەگەن وسىنداي بولۋى كەرەك. وسىدان كەيىن ءبىر جاعىنان ءازىربايجان حالقىنىڭ، ولاردىڭ بيلىك باسىنداعىلارىنىڭ، ەلىنىڭ وتكەن تاريحىنا وسىنداي تاماشا كوزقاراسىنا شىن ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىرسەك، ەكىنشى جاعىنان سونداي ءبىر قىزعانىش سەزىمى پايدا بولادى. نەگە ءازىربايجان حالقىنىڭ قولىنان كەلەدى وسىنداي ىستەر، ال ءبىز ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن جانىن پيدا ەتكەن بوزداقتاردى تەك قانا 16-17 جەلتوقسان جاقىنداعاندا عانا ەسكە الامىز. وندا دا جالپىلاما جاعدايدا عانا. جەلتوقسان كوتەرىلىسى جەمە-جەمگە كەلگەندە تەك قانا قازاقستانداعى ەمەس، بۇكىل پوستسوۆەتتىك كەڭىستىكتەگى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ العاشقى قارلىعاشى، سوۆەتتىك توتاليتارلىق رەجيمنىڭ كۇيرەۋىنە العاشقى كىرپىش قالاعان وقيعا.  بىراق ءبىز سول جەلتوقساندىق جاستاردىڭ ەرلىگىن ءتيىستى دەڭگەيدە ۇلىقتاۋدا دارمەنسىزدىك تانىتىپ، سول ءبىر قۇلدىق سانا-سەزىمنەن ءالى كۇنگە دەيىن ارىلا الماي، ۇيقىلى-وياۋ ءجۇرمىز. جەلتوقساندىقتاردان قايرات رىسقۇلبەكوۆتەن باسقا ەشقايسىسى مەملەكەتتىك ماراپاتقا يە بولعان جوق. ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا «حالىق قاحارمانى» اتاعىنا لايىق. جالعىز ەسكەرتكىشتەن باسقا جەلتوقسان وقيعاسىن ەسكە سالاتىن دا ەشنارسە جوق. نەگە الماتىنىڭ ءبىر كورنەكتى جەرىنەن باكۋدىڭ تاجىريبەسىن پايدالانا وتىرىپ سونداي ءبىر اللەيا اشپاسقا. الماتىعا كەلگەن ءاربىر قازاق نەمەسە شەتەل قوناقتارى وسى جەرگە سوعىپ، سول بوزداقتارعا تاعزىم ەتىپ، قۇران وقىپ كەتۋدى ادەتكە اينالدىرسا، سوندا ول قىرشىنداردىڭ دا جاندارى تيىش تاۋىپ، ارۋاقتارى ريزا بولار  ەدى. بىراق سوعان ءبىزدىڭ تابيعي ەنجارلىعىمىز بوي بەرمەي جۇرگەن شىعار. وتىز جىلدان استى عوي، كىمگە جالتاقتايمىز، كىمنەن قورقامىز. باياعىدا، جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا الاشتىڭ ارىسى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ اعامىز «ويان قازاق» دەپ، وياتا الماي كەتىپ ەدى، سودان ءالى ويانا الماي كەلەمىز. وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ جەتەسىنە وتكەن تاريحىمىزدى، سول تاريحتى جاساعان تۇلعالار تۋرالى جەتكىزبەسەك، ولار دا ءبىز سياقتى ماڭگۇرت بوپ وتەدى بۇل ومىردەن. ءبىر ۇلاعاتتى ءسوز بار ەدى: «وتكەنىن، تاريحىن سىيلاماعان حالىقتىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر» دەگەن. كىم ايتقانىن ايتپاي-اق قويايىن، مولدانىڭ ايتقانىن ىستە، ىستەگەنىن ىستەمە دەگەن. وزدەرىڭىز ءبىلىپ وتىرعان شىعارسىزدار كىمنىڭ ايتقانىن.

ەندى مىنە، مەملەكەتىمىز، حالقىمىز ءوز دامۋىنىڭ جاڭا كەزەڭىنە كەلىپ جاتىر. قوعامىمىزدا كۇتپەگەن جانە كوپتەن كۇتكەن وزگەرىستەر بولىپ، حالقىمىز تاعى دا الداعى ومىرگە ۇلكەن ءبىر ۇمىتپەن قاراپ وتىر. پرەزيدەنتىمىز جاڭا قازاقستان قۇرايىق دەگەن ۇران تاستادى. دۇرىس باستاما، ءبىز قازاقستان حالقى ونى تولىقتاي قولدايمىز. بۇدان ءارى بۇرىنعى، مەملەكەتىمىزدى تۇيىققا تىرەگەن، جاپپاي سىبايلاس-جەمقورلىق ورىن العان ەسكى سۇرلەۋمەن ءجۇرۋ مۇمكىن ەمەس. بىراق ول جاڭا قازاقستان قانداي بولماق، ونى كىم قۇرادى، وعان قانداي كوڭىل-كۇيمەن، قانداي مەنتاليتەتپەن بارماقپىز. ءبىزدىڭ جادىمىزدا وتكەن كەزەڭنىڭ تالاي-تالاي جالاڭ ۇراندارى مەن ورىندالماعان باعدارلامالارى. مىنا «جاڭا قازاقستان» دا سوندايلاردىڭ بىرىنە اينالىپ كەتپەسە بولعانى.

سامەت ىقىلاسۇلى بايقوڭىروۆ،

اقتاۋ قالاسى

Abai.kz