Dulat Isabekovtyng ýzdik әngimelerining birinde jýn týtip, úrshyq iyirip otyrghan kempir feodolizmnen sosiolizmge qalay ótip ketkendigin bilmey qalady.  Bizding bastaghy kep te soghan úqsas: sosializmning qoyyn baghyp jýrip kapitalizmning qara bazarynan qalay tabylghanymyzdy bilmey qalyppyz.

Esimizde shyghar, Tәuelsizdigimizding alghashqy 7-8 jyly «ótpeli kezen» ataldy. «Ótpeli kezen», yaghny uaqytsha qiyndyqtar artta qalady, әne-mine tarshylyq zamandy «zar iyletip», damudyng danghyl jolyna týsemiz dep jýrdik. Sol kezding esebinen alghanda sonday tәtti qiyalgha berilip ómir sýruding ózindik sebepteri de bolghangha úqsaydy: jana qoghamdyq qatynasqa kóshemiz; osy uaqytqa deyingimizding bәri beker eken, dýniyening rahaty ózin-ózi rettep, tәrtipke keltirip otyratyn naryqtyq ekonomikada, sondyqtan sәl-pәl shydayyq destik. Shydamasaq, tózbesek bolmaydy destik jәne: Tәuelsiz memleketimizding irgesi shayqalyp ketui mýmkin, tútastyghymyzgha syna qaghyluy yqtimal. Oiboy-ou, әlemning moyyny ozyq elderi bayaghyda beyimdelgen naryqtan biz nege bas tartamyz?!

Dulat Isabekovtyng ýzdik әngimelerining birinde jýn týtip, úrshyq iyirip otyrghan kempir feodolizmnen sosiolizmge qalay ótip ketkendigin bilmey qalady.  Bizding bastaghy kep te soghan úqsas: sosializmning qoyyn baghyp jýrip kapitalizmning qara bazarynan qalay tabylghanymyzdy bilmey qalyppyz.

Esimizde shyghar, Tәuelsizdigimizding alghashqy 7-8 jyly «ótpeli kezen» ataldy. «Ótpeli kezen», yaghny uaqytsha qiyndyqtar artta qalady, әne-mine tarshylyq zamandy «zar iyletip», damudyng danghyl jolyna týsemiz dep jýrdik. Sol kezding esebinen alghanda sonday tәtti qiyalgha berilip ómir sýruding ózindik sebepteri de bolghangha úqsaydy: jana qoghamdyq qatynasqa kóshemiz; osy uaqytqa deyingimizding bәri beker eken, dýniyening rahaty ózin-ózi rettep, tәrtipke keltirip otyratyn naryqtyq ekonomikada, sondyqtan sәl-pәl shydayyq destik. Shydamasaq, tózbesek bolmaydy destik jәne: Tәuelsiz memleketimizding irgesi shayqalyp ketui mýmkin, tútastyghymyzgha syna qaghyluy yqtimal. Oiboy-ou, әlemning moyyny ozyq elderi bayaghyda beyimdelgen naryqtan biz nege bas tartamyz?!

Óstip jýrip «ótpeli kezennen» ótip, HHI ghasyrgha qadam bastyq. Biz HHI ghasyrgha «ótpeli kezennen» ótip qana kelmeppiz,  «Jýz jylgha bergisiz tarihy on jyldy» kóterip kelippiz. Ras, 1991 men 2001 jyldar aralyghynda Qazaqstan geosayasy auqymda  arshyndy qadamdar jasady: BÚÚ-gha tolyq mýshe boldy, kórshi eldermen memlekettik shekara kelisimderin jasady. Ishki jaghdaydy túraqtylyqpen qamtamasyz ete aldy.  Últtyq armiya jasaqtaldy. Zang shygharushy organ, atqarushy biylik, sot jýiesi qalyptasty.  Tól valutamyz ainalymgha endi. Arqa tósinen «túnghysh ret»  qazaq elinin  astanasy boy kóterdi, t.b. Osynday eldik, últtyq mazmúny tereng isterge ilgeride kәdimgidey mәn beretin búqara júrt múnyng bәrin biledi, baghalaydy, qadir tútady. Biraq «jýz jylgha bergisiz tarihy on jyldy» artqa tastaghan song biylikting de, memleketshil búqaranyng da búrandasy bosap qoya bergen siyaqty. Óitkeni qazir biyligimiz maqtanshaq, búqaramyz búiyghy qauymgha ainalghan. Biylikting bet-auzy bolyp alghan memlekettik telearnalargha kóz tigip, resmy gazet-jornaldardy paraqtasanyz -  qazir dýniyede Qazaqstannan asqan kemel el kem, damudyng danghyl jolyna týsken birden bir el de - bizbiz! Qúday-au, biz bolmasaq myna dýniyeni  qaranghylyq  qaptap, qapas basqanday eken... núr shúghylamyzdy tókpey qayda jýrgenbiz osy uaqytqa deyin?  Bәlkim, jeri ken, dalasy darhan júrtqa  osynday ruh, asqaq ambisiya kerek te shyghar. Bylaysha aitqanda, Imam Shәmilding eline - almas qylysh, bizge - aspanmen astasqan ambisiya qajet. Teginde myna zamanda keudemzorlyqty  joqqa shyghara beruge de bolmaydy, biraq, kórpeng kósilip jatuyna layyq bolsyn. Búl sózding jalghasyna sәlden keyin oralamyz. Endi mynany aitayyq.

Qazaqstan biyligi qazir tanghy shay ýstinde týsin kempirine jortyp otyratyn qariyagha úqsap barady. Denin dert jaylaghan qart kempirine: «Býgingi kórgen týsim tәuir sekildi, jaqsylyqqa joryshy» dep jýginetin edi ghoy. Sol sekildi Aq Ordadaghy aq jaghaly úlyqtarymyz da «býginimiz keremet, ertenimiz tipti ertegidey bolady» deuden, eldi sol ertegige úqsas ertenine  eriksiz sendiretin strategiyalyq baghdarlamalar qabyldaudan sharshaytyn emes. Biluimizshe, әiteuir ertenimiz - ghajap, býginimiz - keremet. Toqsanynshy jyldary ómirdi jap-jas bolyp bastaghan buynnyn  qazir ata saqaly auzyna týsti, qajyp-qartaydy, aldy zeynet jasyna ilinip mәlkildep jýr, al, tәuelsizdikting qúrdastary darday jigit boldy, osynyng bәri týk kórmedi dep týkirigimizdi jútpay-aq qoyalyq, biraq , Qazaqstan  shiyrlap keship kele jatqan  joldy bir kezderi basyp ótken memleketterding adamdarymen  ózin salystyrsa, ókpeleytindey halde. Nege ókpelemesin? Mysal keltireyik.

1970-80 jyldargha deyin Oman súltandyghy degen elding atyn bireu estip, bireu estimepti. Elding so zamandaghy biyleushisi Sayd ben-Taymúr Omangha syrttan pende balasyn kirgizbey qúzyryndaghy «qújyrasyn» qyzghyshtay qorghap baghypty. Omannan da syrtqa eshkim shygha almapty. Alda-jalda bireu Omannan alysqa ayaqa basa qalsa, onyng aman oraluy neghaybyl bolypty. Sebebi Sayd әmirshi «әr pendening yryzdyghy tughan, ósken júrtynda, odan tys ketu onbaghannyng isi» dep memlekettik dәrejede baylam jasapty. Ámirshining qol astyndaghy júrttyng «yryzdyghyn baqqany» sonshalyq, qystaqtardyng arasyndaghy qara joldardyng ózine qarauyl qoyypty. Qala halqynyng shahar aumaghynan tys әlemmen baylanysy tipti ýzilipti. Sóitip, «yryzdyqqa kenelip, riza-hosh» bolyp Oman júrty ómir sýre beripti. «El astanasy Masqar qalasynda, - deydi kuәlar, -  12 tósektik jalghyz auruhana bar edi. Ghúlama Sayd ben-Taymúr dýniyening syryn ózgeshe úghyp, jastardy oqyp-toqudan da qaqty».  Oqu-toqudan, jazu-syzudan shettelgen, jer jahannyng júrtynan irgesin aulaqtap,  alapesterdey dóidalagha ketken halyq әitsede ózderin baqytty sezindi. Óitkeni, saqalynan danalyq saulaghan Sayd baba bar edi. Alayda, Saydtyng saqalyna Qabystay er qaramady. Ákem ekensing demedi. Sayd salghan sara joldyng dәstýrli izbasary әm taq múrageri bolugha tiyis Qabys Europada oqyp, sauat ashqan-dy. «Bolashaq» baghadarlamasymen (kórdiniz be, búl da baghadarlama) oqyp kelgen bizding borkemik balalardan Qabystyng basty ereksheligi - Euorpada oqysa da elin sheksiz sýietin. Elin sýigen  Qabystyng omandyq bauyrlaryn oilaghanda  qabyrghasy qayysyp ketushi edi.

Saharany   kýn kýidirip, kýp-kýreng óli meken etken. Saghym aunaghan salqar shól. Sol shól kernegen saharada aryp-ashyghan, azyp-tozghan qorghansyz beybaq el ómir sýrude. Múnyng biri miyna kirip shyqpaytyn aqymaq shal shaljiyp taqta jatyr. Qaytpek kerek? Oquy bitken song súltandyghyna oralghan ailaly jigit az uaqyttyng ishinde el ishinen jaqtastaryn tapty da shaldyng altynmen aptalghan sarayyna alshang basyp kirip bardy. Bardy da aitty: «Áke, eldi osy uaqytqa deyin biylep-tóstep, erkin túl, ruhyn qúl etip qorlaghanyng jeter, endi men oqyghan Europadan sen de biraz dәris al», - dedi de qolynan jetelep saraydan syrtqa  shygharyp saldy. Sóitip, 1970 jyly yn-shynsyz, qantógissiz el biyligin óz qolyna, ózining dana da dara biyligine aldy.

Qabys ben-Sayd. 1940 jyly 18 qarashada súltan shanyraghynda dýniyege kelgen jalghyz úl. Úlybritaniyada Ákimishilik basqaru akademiyasyn tauysqan. Az jyldar әskery dayyndyq lagerlerinde bolyp shyndalghan. Ákesi Sayd ben-Taymúrdy taqtan taydyrghan kýni (marqúm Taymúr ózining songhy jyldaryn Europada ayaqtap, dýniyeden ozdy) ol Omannyng esigi men terezesin shalqaytyp ashyp tastady. Syrttan investisiya tartty. Taqtayday etip tas joldar saldy. Oqu oryndaryn kóbeytti. Qabys biylikke kelgen alghashqy 7-8 jyldyng shiyreginde omandyqtar radiodan janalyq-habarlar tyndap, gazet oqityn jaghdaygha jetti. Bәrine mәn beretin Qabys últtyq telearnanyng qyzmetine de qolqabasyn tiygizdi. Qabylet-qarymy erekshe jastar irikteulerden ótip, shet memeleketterde oqyp kelip jatty. «Bolashaqtan» oqyghany qulyq súmdyqty eseleu bolyp shyqqan, óz tilinde sóileudi qorlyq sanaytyn bizding dýmshelermen olardy osy arada salystyrudyng qajeti joq  dep oilaymyn, óitkeni, omandyq oghylandar jan ayamay «jabayy júrtynyn» el qataryna qosyluyna, baqytty, shattyqty ghúmyr keshuine kórgen týigenderin júmsap baqty.

Oman ekonomikasynyng da arqa tiregi - múnay. Saud-arab jerindegidey mol qory bolmasa da Oman súltandyghy bar múnayynyng qyzyghyn kórip, baylyqqa batyp otyrghan el. Eger omandyqtar biz siyaqty  «balyghy tayday tulaghan, baqasy qoyday shulaghan», «týgin tartsang may tamatyn», qara altynnan ózge de kenishke kenirdektegen, maldy-jandy, jaziraly dalada ómir sýrse qayter edi... olar mәngi shól bughan saharany jaylaydy. Su Oman súltandyghynda janarmaydan eki ese qymbat. Sonyng ózinde de eldi-mekender jap-jasyl, sayaly sabatqa oranghan. Sebebi Oman teniz suyn túshytu kәsibin jolgha qoyghan. Túzynan aiyrghan túshy sudy aldymen el auyz su retinde, sodan song bau-baqshany suarugha paydalanady.

Búl zamanda, bar-joghy 20-30 jyldyng ar jaq ber jaghynda, omandyqttar mýlde ózgerdi. Ózgermegeni -  búrynghy salt dәstýri, dini. Syrtqy kelbeti, kiyimi.  Al, túrmysy... túrmysy Sayd ben-Taymúrdyng túsynda «yryzdyqqa kenelip ómir sýrgen» kezderinde mýlde týsterine de kirmegen bolar.

Qabystyng jasy qazir jetpisten asty. Dәlirek aitsaq - 72-ide. «Ál tyn, shiraq» deydi biletinder. Ol jylyna bir ret  el ishin  jayau aralap shyghatyn kórinedi. Jayau bolghanda endi, «sәldesin sýiretip» qystaq-qystaqtardyng arysyn kezip jýrmeydi ghoy, biraq Haron Rashidting zamanuy túlghasyna engen Qabys qystaqtardaghy júrtyna uәzirlerin ertip baryp elding sózine qúlaq týrip, qarapayym Oman әieli pisirgen qalashtan auyz tiyip, ot basy oshaq qasynyng tirligin kózimen kórip qaytady eken.

Áyel demekshi, Oman súltandyghy әiel zatyna da erekeshe qúrmetpen qaraydy. Qyzdardyng oquyna, er-azamattarmen iyq tirestirip el isine aralasuyna tiym jasmaydy. Omanda ýsh әiel ministr lauazymynda. Hidjap kii, pәrenje jamylu -  qyz-qyrqynnyng óz erkinde.

Qabys qarapayymdylyqty únatatyn adam. Oman súltandyghyndaghy ýiler 12 qabattan aspaydy. Bay da, baghylan da el qatarly ómir sýruge mindetti.

Teginde, tәubashyl, qanaghatshyl, taqua Shyghys júrty imangha jýginip, ishiki sabyryn qatang saqtaydy. Jerining baylyghyn ózimen teng bólisken әmirshisin sýiedi. Sodan da bolar, keybir arab elderin alatayday býldirip, dýr silkindirgen Tayau Shyghys oqighasy Oman súltandyghynyng irgesin shayqap, týniligin jelpildete alghan joq. Sonday elding biri - Birikken Araba Ámirlikteri.

Ilgeride Erjan, Sәken degen dostardyng tobyna ilesip әigili әmirlik elinde bolghanym bar. Ol saparymyz turasynda publisist-mәdeniyettanushy dosym Sәken Sybanbay «Jas Alash» gazetining betinde júrt sýisinip oqyghan saparnamalyq ocherkter jazdy. Men qysqa qayyrayyn.

Aqpan aiy. Alataudyng bókterinde aiqay boran. Ózimiz «Halyqaralyq» dep әspetegenimizben bes eshki, on toqtynyng órisine tatymaytyn Almatydaghy әuejaydan úsha almay 4-5 saghat irkildik. Dubaygha úshatyn úshaq ta Shymkentke qatynaytyn avtobus siyaqty ma qaydam, keybir jolaushylar keshigip kelip, solardy kýtip dinkelep, kók jýzine әreng kóterildik. Dubay әuejayyna jaqyndaghanymyzda ainalamyzdaghy serikterimiz shoqpyt-shoqpyt kiymiderin sypyryp tastap, jenil әri sәndi kiyinip jatty. Biz de boqashamyzdaghy barymyzdy suyryp alyp ýsitimizge japsyrghan boldyq.

Úshaqtan týssek dýnie ghajap! Jyp-jyly. Keshki sam jamyraghan uaqyt. Adamdardyng bәri mәdeniyetti, iltipatty. Bizdegidey alaq-júlaq etip alqyn-júlqyn asyghyp jýrgen jan joq. Ásili, memleketting baylyghy, túrmys-tirshiligining jaylylyghy adam boyyna әldeqanday syrbazdyq, bayyptylyq syilaytyn bolsa kerek, biz de man-mang basa qaldyq. Sodan qonaq ýige barayyq. Qonaq ýiding qyzmetshisi alystan saghynysqan bauyrlary kele qalghanday júmsaq jymiyp qarsy aldy. Sómkemizdi qolymyzdan lyp etkizip qaghyp әketip tiyisti bólmemizge ornalastyra qoydy. Tang atty. Qyzyqqa keneldik. Jolbasshymyz auzyn ashsa, әmirlikting tarihyn tóge jóneletin sózsheng әiel eken, әngimeni soghyp keledi. Sodan úqqanymyz. Qazir aty-jónin úmytyp qaldym, birdene Sheyh, birdene  Ibn degen әmirshi 1970-80 jyldargha deyin әmirlikti biylep tóstepti. Onyng zamanyndaghy arab jartylay jalanash, әiteuir basyn tyqsa, balyq tistep shyghatyn keng qúrsaq tenizding arqasynda ómir sýrip jatypty. Mingenderi týie, bet-auyzdary kýie degendey (endi, balyq ystap jep, shaqyraygha kýn astynda kýneltetin adam kýieleshtenbey qalay jýrsin?). Álgi    birdene Sheyh, birdene  Ibn birdenening túsynda әmirlik dalasynan múnay atqylaydy. Qara maydyng iysine tanauyn tósep otyrghan Europa múnday batpan qúiryqty qalaysha aidalagha tastay qoysyn, qaughalaryn qanghyrlata sýirep jetip keledi. Jetip keledi de birdene Sheyh, birdene  Ibn   birdenge dollardy uystatyp asatady.   Sheyh shirkin qaghaz aqshany qashanghy jalmay bersin, kýnderding kýninde temir saray saldyryp soghan aparyp dollarlaryn tyghyp tastaydy. «Sarannyng saqtaghany ózine búiyrmaydy» degen osy emes pe, sóitse, әmirshining tyqqan-pyqqanyn ózinen de ótken jalmauyz, arany súmdyq atjalmandar jalmap tastapty. Osynday masqarany kórgen song aryqaray tóze beruding mýmkin emestigine  kózi jetken Sheyh Zayd ibn Súltan әl-Nahayyan   biylikti aghasynyng qolynan tartyp alady.

Sheyh Zaydta Batys elderimen tyghyz baylanys ornatady. Biraq, arabtyng auzynan jyryp әketkenge ýirengen europalyqtardy ózimen sanastyra biledi. Júmys istetkizedi. Elge paydasyn tiygizedi. Biz ghoy ózimizdi kózi ashyq, qara tanityny bar sauatty elmiz dep jýrmiz. Al, Zaydttyng zamanyndaghy arabtar jazu-syzudan mýlde maqúrym edi. Zayd halqyn aghartty. Oqytty. Tabysty enbek etuge ýiretti. Kýn kýidirgen saharany keship jýrip qúmnan qúnarly topyraq jasap әmirlik dalasyna Ýndistannan әkelip palimalar ekti. Kóilek-dambalynan  basqa kýnqaghary joq arabtardy palimalardyng kólenkesinde sayalatty. Biz aita beretin 20 jyldyng sheginde týie mingen arabtardy jýitkigen avtokólikterge otyrghyzyp, jasyl baqty shahar túrghyndary etti. Irgeli oqu oryndaryn ashty. Shet elderden ghúlama ghalymdardy shaqyryp arab balasyna dәris oqytty. Balyq aulap, eshki sauudan basqany bilmeytin arab  balasy memlekettik kәsiporyndarda, últtyq kompaniyalarda jappay lauazymdy qyzmet iyelenip shygha keldi. Jeti әmirlik jelkildep boy týzedi. BAÁ búl zamanda alapaty asyp, baylyghy tasyghan el. Sәn-salatantyn әlemge pash etip, shalqyp ómir sýrude. Jogharyda «kórpeng kósilip jatuyna layyq bolsyn» dep qaldyq qoy. Sol sózimizge endi keldik. Sebebi «kórpesi kósilip jatuyna layyq» el - Birikken Araba Ámirlikteri eli. BAÁ-de bәri ertegidey. Aspangha úmsynghan zәulim otellder, Shyghys mәnerindegi ózgede aishyqty qúrylystar әmirlik júrtynyng saltanatty túrmysyna әbden layyq. BAÁ-de búdan basqasha boluy mýmkin emes siyaqty. Ámirler baylyghyn әlemge qalay kórsetemin dese de elining túrmys kýiimen ýndesip, jarasym tauyp túr. Oghan qysqy Aziya oiyndaryn ótkizse de, EHRO kórmesin jasasa da jarasady. Baspanasyz shúbyryp jýrgen arabaty әmirlikten itpen izdeseng de tappaysyn. Jemqorlyq, el baylyghyn tonap qashu, úrlau, korrupsiya atymen joq.

Múnyng bәri bәri ana tilin ayaqqa bastyrmaghan elding әngimesi ghoy dep otyrghan shygharsyzdar qaysybireuleriniz. Endeshe, qanday madaqtaugha layyq Malayziya turaly birer sóz.

Malaylardyng hali XX ghasyrdyng orta sheninen aughanda tipti mýshkil edi. Óitkeni malaylar jerinen de, memeleketinen de, tughan tilinen de airyludyng az-aq aldynda edi. Malaylardyng mandayyna bitken úl  Mahathir Mohamad malay halqyn qúrdymnan qútqaryp qaldy. Búl turasynda maghan atalghan elde elshilik qyzmette bolghan marqúm Bolathan agha Tayjan әngimelep bergen edi bir kezde. Keyin Malay men Singapur ghajayyptary jayynda asyl agha kitap etip te jazdy.

Mahathir Mohamad  qaytken deysiz ghoy, jerinde múnayy da, basqasy da joq araldaghy eldi arashalap qalatyn qúdiret til dep bilgen. Sóitkende «alystaghymen arbalasyp, jaqyndaghymen dorbalasyp» jýrip qytay tilining qúrsauyndaghy malay tilin tiriltken. Malay tilinde sóiley alatyn әr úlyn basshylyqqa әkelgen. Malay tilinde - ana tilinde sóiley alatyn úldardan «Shyghys jolbarystaryn» týletip shygharghan. Sondyqtan da ol - úly  Mahathir Mohamad . Ontýstik Shyghys Aziya ghajayyptarynyng avtory.

... Ángimeni kóp sozyp qaytemiz, osy elder danghaza daqpyrtsyz-aq jer betinde shat-shadyman tirlik keshude. Tórt qúbylasy týgel. IYә, kem-ketigi, әli de bitpey jatqan sharuasy shash etekten shyghar. Biraq olar 20-30 jyldyng shiyreginde kýrdelilikting aq jal tolqynyn keship, qiyndyqtan shygha bildi. Olar jәne erteng boluy neghaybil keremetterding emes, býgingi mýmkindikterding sheginde tәp tәuir tirlik keship jatyr. Damu joly, órkeniyet joly bizdi ainalyp kete qoymas. Biraq soghan jiyn-terin bolyp jetken elding aramny ne?! Soghan jetkenshe, danghaz men daqpyrt kimge kerek? Kerek pe sol?                           

«Abai.kz»