دۋلات يسابەكوۆتىڭ ۇزدىك اڭگىمەلەرىنىڭ بىرىندە ءجۇن ءتۇتىپ، ۇرشىق ءيىرىپ وتىرعان كەمپىر فەودوليزمنەن سوتسيوليزمگە قالاي ءوتىپ كەتكەندىگىن بىلمەي قالادى.  ءبىزدىڭ باستاعى كەپ تە سوعان ۇقساس: ءسوتسياليزمنىڭ قويىن باعىپ ءجۇرىپ كاپيتاليزمنىڭ قارا بازارىنان قالاي تابىلعانىمىزدى بىلمەي قالىپپىز.

ەسىمىزدە شىعار، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى 7-8 جىلى «وتپەلى كەزەڭ» اتالدى. «وتپەلى كەزەڭ»، ياعني ۋاقىتشا قيىندىقتار ارتتا قالادى، انە-مىنە تارشىلىق زاماندى «زار يلەتىپ»، دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا تۇسەمىز دەپ جۇردىك. سول كەزدىڭ ەسەبىنەن العاندا سونداي ءتاتتى قيالعا بەرىلىپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ وزىندىك سەبەپتەرى دە بولعانعا ۇقسايدى: جاڭا قوعامدىق قاتىناسقا كوشەمىز; وسى ۋاقىتقا دەيىنگىمىزدىڭ ءبارى بەكەر ەكەن، دۇنيەنىڭ راحاتى ءوزىن-ءوزى رەتتەپ، تارتىپكە كەلتىرىپ وتىراتىن نارىقتىق ەكونوميكادا، سوندىقتان ءسال-ءپال شىدايىق دەستىك. شىداماساق، توزبەسەك بولمايدى دەستىك جانە: تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ ىرگەسى شايقالىپ كەتۋى مۇمكىن، تۇتاستىعىمىزعا سىنا قاعىلۋى ىقتيمال. ويبوي-وۋ، الەمنىڭ مويىنى وزىق ەلدەرى باياعىدا بەيىمدەلگەن نارىقتان ءبىز نەگە باس تارتامىز؟!

دۋلات يسابەكوۆتىڭ ۇزدىك اڭگىمەلەرىنىڭ بىرىندە ءجۇن ءتۇتىپ، ۇرشىق ءيىرىپ وتىرعان كەمپىر فەودوليزمنەن سوتسيوليزمگە قالاي ءوتىپ كەتكەندىگىن بىلمەي قالادى.  ءبىزدىڭ باستاعى كەپ تە سوعان ۇقساس: ءسوتسياليزمنىڭ قويىن باعىپ ءجۇرىپ كاپيتاليزمنىڭ قارا بازارىنان قالاي تابىلعانىمىزدى بىلمەي قالىپپىز.

ەسىمىزدە شىعار، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى 7-8 جىلى «وتپەلى كەزەڭ» اتالدى. «وتپەلى كەزەڭ»، ياعني ۋاقىتشا قيىندىقتار ارتتا قالادى، انە-مىنە تارشىلىق زاماندى «زار يلەتىپ»، دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا تۇسەمىز دەپ جۇردىك. سول كەزدىڭ ەسەبىنەن العاندا سونداي ءتاتتى قيالعا بەرىلىپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ وزىندىك سەبەپتەرى دە بولعانعا ۇقسايدى: جاڭا قوعامدىق قاتىناسقا كوشەمىز; وسى ۋاقىتقا دەيىنگىمىزدىڭ ءبارى بەكەر ەكەن، دۇنيەنىڭ راحاتى ءوزىن-ءوزى رەتتەپ، تارتىپكە كەلتىرىپ وتىراتىن نارىقتىق ەكونوميكادا، سوندىقتان ءسال-ءپال شىدايىق دەستىك. شىداماساق، توزبەسەك بولمايدى دەستىك جانە: تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ ىرگەسى شايقالىپ كەتۋى مۇمكىن، تۇتاستىعىمىزعا سىنا قاعىلۋى ىقتيمال. ويبوي-وۋ، الەمنىڭ مويىنى وزىق ەلدەرى باياعىدا بەيىمدەلگەن نارىقتان ءبىز نەگە باس تارتامىز؟!

ءوستىپ ءجۇرىپ «وتپەلى كەزەڭنەن» ءوتىپ، ححI عاسىرعا قادام باستىق. ءبىز ححI عاسىرعا «وتپەلى كەزەڭنەن» ءوتىپ قانا كەلمەپپىز،  «ءجۇز جىلعا بەرگىسىز تاريحي ون جىلدى» كوتەرىپ كەلىپپىز. راس، 1991 مەن 2001 جىلدار ارالىعىندا قازاقستان گەوساياسي اۋقىمدا  ارشىندى قادامدار جاسادى: بۇۇ-عا تولىق مۇشە بولدى، كورشى ەلدەرمەن مەملەكەتتىك شەكارا كەلىسىمدەرىن جاسادى. ىشكى جاعدايدى تۇراقتىلىقپەن قامتاماسىز ەتە الدى.  ۇلتتىق ارميا جاساقتالدى. زاڭ شىعارۋشى ورگان، اتقارۋشى بيلىك، سوت جۇيەسى قالىپتاستى.  ءتول ۆاليۋتامىز اينالىمعا ەندى. ارقا توسىنەن «تۇڭعىش رەت»  قازاق ەلىنىڭ  استاناسى بوي كوتەردى، ت.ب. وسىنداي ەلدىك، ۇلتتىق مازمۇنى تەرەڭ ىستەرگە ىلگەرىدە كادىمگىدەي ءمان بەرەتىن بۇقارا جۇرت مۇنىڭ ءبارىن بىلەدى، باعالايدى، قادىر تۇتادى. بىراق «ءجۇز جىلعا بەرگىسىز تاريحي ون جىلدى» ارتقا تاستاعان سوڭ بيلىكتىڭ دە، مەملەكەتشىل بۇقارانىڭ دا بۇرانداسى بوساپ قويا بەرگەن سياقتى. ويتكەنى قازىر بيلىگىمىز ماقتانشاق، بۇقارامىز بۇيىعى قاۋىمعا اينالعان. بيلىكتىڭ بەت-اۋزى بولىپ العان مەملەكەتتىك تەلەارنالارعا كوز تىگىپ، رەسمي گازەت-جورنالداردى پاراقتاساڭىز -  قازىر دۇنيەدە قازاقستاننان اسقان كەمەل ەل كەم، دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا تۇسكەن بىردەن ءبىر ەل دە - ءبىزبىز! قۇداي-اۋ، ءبىز بولماساق مىنا دۇنيەنى  قاراڭعىلىق  قاپتاپ، قاپاس باسقانداي ەكەن... نۇر شۇعىلامىزدى توكپەي قايدا جۇرگەنبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن؟  بالكىم، جەرى كەڭ، دالاسى دارحان جۇرتقا  وسىنداي رۋح، اسقاق امبيتسيا كەرەك تە شىعار. بىلايشا ايتقاندا، يمام ءشامىلدىڭ ەلىنە - الماس قىلىش، بىزگە - اسپانمەن استاسقان امبيتسيا قاجەت. تەگىندە مىنا زاماندا كەۋدەمزورلىقتى  جوققا شىعارا بەرۋگە دە بولمايدى، بىراق، كورپەڭ كوسىلىپ جاتۋىڭا لايىق بولسىن. بۇل ءسوزدىڭ جالعاسىنا سالدەن كەيىن ورالامىز. ەندى مىنانى ايتايىق.

قازاقستان بيلىگى قازىر تاڭعى شاي ۇستىندە ءتۇسىن كەمپىرىنە جورتىپ وتىراتىن قارياعا ۇقساپ بارادى. دەنىن دەرت جايلاعان قارت كەمپىرىنە: «بۇگىنگى كورگەن ءتۇسىم ءتاۋىر سەكىلدى، جاقسىلىققا جورىشى» دەپ جۇگىنەتىن ەدى عوي. سول سەكىلدى اق ورداداعى اق جاعالى ۇلىقتارىمىز دا «بۇگىنىمىز كەرەمەت، ەرتەڭىمىز ءتىپتى ەرتەگىدەي بولادى» دەۋدەن، ەلدى سول ەرتەگىگە ۇقساس ەرتەڭىنە  ەرىكسىز سەندىرەتىن ستراتەگيالىق باعدارلامالار قابىلداۋدان شارشايتىن ەمەس. بىلۋىمىزشە، ايتەۋىر ەرتەڭىمىز - عاجاپ، بۇگىنىمىز - كەرەمەت. توقسانىنشى جىلدارى ءومىردى جاپ-جاس بولىپ باستاعان بۋىننىڭ  قازىر اتا ساقالى اۋزىنا ءتۇستى، قاجىپ-قارتايدى، الدى زەينەت جاسىنا ءىلىنىپ مالكىلدەپ ءجۇر، ال، تاۋەلسىزدىكتىڭ قۇرداستارى دارداي جىگىت بولدى، وسىنىڭ ءبارى تۇك كورمەدى دەپ تۇكىرىگىمىزدى جۇتپاي-اق قويالىق، بىراق ، قازاقستان  شيىرلاپ كەشىپ كەلە جاتقان  جولدى ءبىر كەزدەرى باسىپ وتكەن مەملەكەتتەردىڭ ادامدارىمەن  ءوزىن سالىستىرسا، وكپەلەيتىندەي حالدە. نەگە وكپەلەمەسىن؟ مىسال كەلتىرەيىك.

1970-80 جىلدارعا دەيىن ومان سۇلتاندىعى دەگەن ەلدىڭ اتىن بىرەۋ ەستىپ، بىرەۋ ەستىمەپتى. ەلدىڭ سو زامانداعى بيلەۋشىسى سايد بەن-تايمۇر ومانعا سىرتتان پەندە بالاسىن كىرگىزبەي قۇزىرىنداعى «قۇجىراسىن» قىزعىشتاي قورعاپ باعىپتى. وماننان دا سىرتقا ەشكىم شىعا الماپتى. الدا-جالدا بىرەۋ وماننان الىسقا اياقا باسا قالسا، ونىڭ امان ورالۋى نەعايبىل بولىپتى. سەبەبى سايد ءامىرشى «ءار پەندەنىڭ ىرىزدىعى تۋعان، وسكەن جۇرتىندا، ودان تىس كەتۋ وڭباعاننىڭ ءىسى» دەپ مەملەكەتتىك دارەجەدە بايلام جاساپتى. ءامىرشىنىڭ قول استىنداعى جۇرتتىڭ «ىرىزدىعىن باققانى» سونشالىق، قىستاقتاردىڭ اراسىنداعى قارا جولداردىڭ وزىنە قاراۋىل قويىپتى. قالا حالقىنىڭ شاھار اۋماعىنان تىس الەممەن بايلانىسى ءتىپتى ءۇزىلىپتى. ءسويتىپ، «ىرىزدىققا كەنەلىپ، ريزا-حوش» بولىپ ومان جۇرتى ءومىر سۇرە بەرىپتى. «ەل استاناسى ماسقار قالاسىندا، - دەيدى كۋالار، -  12 توسەكتىك جالعىز اۋرۋحانا بار ەدى. عۇلاما سايد بەن-تايمۇر دۇنيەنىڭ سىرىن وزگەشە ۇعىپ، جاستاردى وقىپ-توقۋدان دا قاقتى».  وقۋ-توقۋدان، جازۋ-سىزۋدان شەتتەلگەن، جەر جاھاننىڭ جۇرتىنان ىرگەسىن اۋلاقتاپ،  الاپەستەردەي دويدالاعا كەتكەن حالىق ايتسەدە وزدەرىن باقىتتى سەزىندى. ويتكەنى، ساقالىنان دانالىق ساۋلاعان سايد بابا بار ەدى. الايدا، سايدتىڭ ساقالىنا قابىستاي ەر قارامادى. اكەم ەكەنسىڭ دەمەدى. سايد سالعان سارا جولدىڭ ءداستۇرلى ءىزباسارى ءام تاق مۇراگەرى بولۋعا ءتيىس قابىس ەۋروپادا وقىپ، ساۋات اشقان-دى. «بولاشاق» باعادارلاماسىمەن (كوردىڭىز بە، بۇل دا باعادارلاما) وقىپ كەلگەن ءبىزدىڭ بوركەمىك بالالاردان قابىستىڭ باستى ەرەكشەلىگى - ەۋورپادا وقىسا دا ەلىن شەكسىز سۇيەتىن. ەلىن سۇيگەن  قابىستىڭ وماندىق باۋىرلارىن ويلاعاندا  قابىرعاسى قايىسىپ كەتۋشى ەدى.

ساحارانى   كۇن كۇيدىرىپ، كۇپ-كۇرەڭ ءولى مەكەن ەتكەن. ساعىم اۋناعان سالقار ءشول. سول ءشول كەرنەگەن ساحارادا ارىپ-اشىعان، ازىپ-توزعان قورعانسىز بەيباق ەل ءومىر سۇرۋدە. مۇنىڭ ءبىرى ميىنا كىرىپ شىقپايتىن اقىماق شال شالجيىپ تاقتا جاتىر. قايتپەك كەرەك؟ وقۋى بىتكەن سوڭ سۇلتاندىعىنا ورالعان ايلالى جىگىت از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ەل ىشىنەن جاقتاستارىن تاپتى دا شالدىڭ التىنمەن اپتالعان سارايىنا الشاڭ باسىپ كىرىپ باردى. باردى دا ايتتى: «اكە، ەلدى وسى ۋاقىتقا دەيىن بيلەپ-توستەپ، ەركىن تۇل، رۋحىن قۇل ەتىپ قورلاعانىڭ جەتەر، ەندى مەن وقىعان ەۋروپادان سەن دە ءبىراز ءدارىس ال»، - دەدى دە قولىنان جەتەلەپ سارايدان سىرتقا  شىعارىپ سالدى. ءسويتىپ، 1970 جىلى ىڭ-شىڭسىز، قانتوگىسسىز ەل بيلىگىن ءوز قولىنا، ءوزىنىڭ دانا دا دارا بيلىگىنە الدى.

قابىس بەن-سايد. 1940 جىلى 18 قاراشادا سۇلتان شاڭىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن جالعىز ۇل. ۇلىبريتانيادا اكىمىشىلىك باسقارۋ اكادەمياسىن تاۋىسقان. از جىلدار اسكەري دايىندىق لاگەرلەرىندە بولىپ شىڭدالعان. اكەسى سايد بەن-تايمۇردى تاقتان تايدىرعان كۇنى (مارقۇم تايمۇر ءوزىنىڭ سوڭعى جىلدارىن ەۋروپادا اياقتاپ، دۇنيەدەن وزدى) ول وماننىڭ ەسىگى مەن تەرەزەسىن شالقايتىپ اشىپ تاستادى. سىرتتان ينۆەستيتسيا تارتتى. تاقتايداي ەتىپ تاس جولدار سالدى. وقۋ ورىندارىن كوبەيتتى. قابىس بيلىككە كەلگەن العاشقى 7-8 جىلدىڭ شيرەگىندە وماندىقتار راديودان جاڭالىق-حابارلار تىڭداپ، گازەت وقيتىن جاعدايعا جەتتى. بارىنە ءمان بەرەتىن قابىس ۇلتتىق تەلەارنانىڭ قىزمەتىنە دە قولقاباسىن تيگىزدى. قابىلەت-قارىمى ەرەكشە جاستار ىرىكتەۋلەردەن ءوتىپ، شەت مەمەلەكەتتەردە وقىپ كەلىپ جاتتى. «بولاشاقتان» وقىعانى قۋلىق سۇمدىقتى ەسەلەۋ بولىپ شىققان، ءوز تىلىندە سويلەۋدى قورلىق سانايتىن ءبىزدىڭ دۇمشەلەرمەن ولاردى وسى ارادا سالىستىرۋدىڭ قاجەتى جوق  دەپ ويلايمىن، ويتكەنى، وماندىق وعىلاندار جان اياماي «جابايى جۇرتىنىڭ» ەل قاتارىنا قوسىلۋىنا، باقىتتى، شاتتىقتى عۇمىر كەشۋىنە كورگەن تۇيگەندەرىن جۇمساپ باقتى.

ومان ەكونوميكاسىنىڭ دا ارقا تىرەگى - مۇناي. ساۋد-اراب جەرىندەگىدەي مول قورى بولماسا دا ومان سۇلتاندىعى بار مۇنايىنىڭ قىزىعىن كورىپ، بايلىققا باتىپ وتىرعان ەل. ەگەر وماندىقتار ءبىز سياقتى  «بالىعى تايداي تۋلاعان، باقاسى قويداي شۋلاعان»، «تۇگىن تارتساڭ ماي تاماتىن»، قارا التىننان وزگە دە كەنىشكە كەڭىردەكتەگەن، مالدى-جاندى، جازيرالى دالادا ءومىر سۇرسە قايتەر ەدى... ولار ماڭگى ءشول بۋعان ساحارانى جايلايدى. سۋ ومان سۇلتاندىعىندا جانارمايدان ەكى ەسە قىمبات. سونىڭ وزىندە دە ەلدى-مەكەندەر جاپ-جاسىل، سايالى ساباتقا ورانعان. سەبەبى ومان تەڭىز سۋىن تۇشىتۋ كاسىبىن جولعا قويعان. تۇزىنان ايىرعان تۇششى سۋدى الدىمەن ەل اۋىز سۋ رەتىندە، سودان سوڭ باۋ-باقشانى سۋارۋعا پايدالانادى.

بۇل زاماندا، بار-جوعى 20-30 جىلدىڭ ار جاق بەر جاعىندا، وماندىقتتار مۇلدە وزگەردى. وزگەرمەگەنى -  بۇرىنعى سالت ءداستۇرى، ءدىنى. سىرتقى كەلبەتى، كيىمى.  ال، تۇرمىسى... تۇرمىسى سايد بەن-تايمۇردىڭ تۇسىندا «ىرىزدىققا كەنەلىپ ءومىر سۇرگەن» كەزدەرىندە مۇلدە تۇستەرىنە دە كىرمەگەن بولار.

قابىستىڭ جاسى قازىر جەتپىستەن استى. دالىرەك ايتساق - 72-ىدە. «ءال تىڭ، شيراق» دەيدى بىلەتىندەر. ول جىلىنا ءبىر رەت  ەل ءىشىن  جاياۋ ارالاپ شىعاتىن كورىنەدى. جاياۋ بولعاندا ەندى، «سالدەسىن سۇيرەتىپ» قىستاق-قىستاقتاردىڭ ارىسىن كەزىپ جۇرمەيدى عوي، بىراق حارون ءراشيدتىڭ زامانۋي تۇلعاسىنا ەنگەن قابىس قىستاقتارداعى جۇرتىنا ۋازىرلەرىن ەرتىپ بارىپ ەلدىڭ سوزىنە قۇلاق ءتۇرىپ، قاراپايىم ومان ايەلى پىسىرگەن قالاشتان اۋىز ءتيىپ، وت باسى وشاق قاسىنىڭ تىرلىگىن كوزىمەن كورىپ قايتادى ەكەن.

ايەل دەمەكشى، ومان سۇلتاندىعى ايەل زاتىنا دا ەرەكەشە قۇرمەتپەن قارايدى. قىزداردىڭ وقۋىنا، ەر-ازاماتتارمەن يىق تىرەستىرىپ ەل ىسىنە ارالاسۋىنا تيىم جاسمايدى. وماندا ءۇش ايەل مينيستر لاۋازىمىندا. حيدجاپ كيۋ، پارەنجە جامىلۋ -  قىز-قىرقىننىڭ ءوز ەركىندە.

قابىس قاراپايىمدىلىقتى ۇناتاتىن ادام. ومان سۇلتاندىعىنداعى ۇيلەر 12 قاباتتان اسپايدى. باي دا، باعىلان دا ەل قاتارلى ءومىر سۇرۋگە مىندەتتى.

تەگىندە، ءتاۋباشىل، قاناعاتشىل، تاقۋا شىعىس جۇرتى يمانعا جۇگىنىپ، ىشىكى سابىرىن قاتاڭ ساقتايدى. جەرىنىڭ بايلىعىن وزىمەن تەڭ بولىسكەن ءامىرشىسىن سۇيەدى. سودان دا بولار، كەيبىر اراب ەلدەرىن الاتايداي ءبۇلدىرىپ، ءدۇر سىلكىندىرگەن تاياۋ شىعىس وقيعاسى ومان سۇلتاندىعىنىڭ ىرگەسىن شايقاپ، تۇڭىلىگىن جەلپىلدەتە العان جوق. سونداي ەلدىڭ ءبىرى - بىرىككەن ارابا امىرلىكتەرى.

ىلگەرىدە ەرجان، ساكەن دەگەن دوستاردىڭ توبىنا ىلەسىپ ايگىلى امىرلىك ەلىندە بولعانىم بار. ول ساپارىمىز تۋراسىندا پۋبليتسيست-مادەنيەتتانۋشى دوسىم ساكەن سىبانباي «جاس الاش» گازەتىنىڭ بەتىندە جۇرت ءسۇيسىنىپ وقىعان ساپارنامالىق وچەركتەر جازدى. مەن قىسقا قايىرايىن.

اقپان ايى. الاتاۋدىڭ بوكتەرىندە ايقاي بوران. ءوزىمىز «حالىقارالىق» دەپ اسپەتەگەنىمىزبەن بەس ەشكى، ون توقتىنىڭ ورىسىنە تاتىمايتىن الماتىداعى اۋەجايدان ۇشا الماي 4-5 ساعات ىركىلدىك. دۋبايعا ۇشاتىن ۇشاق تا شىمكەنتكە قاتىنايتىن اۆتوبۋس سياقتى ما قايدام، كەيبىر جولاۋشىلار كەشىگىپ كەلىپ، سولاردى كۇتىپ دىڭكەلەپ، كوك جۇزىنە ارەڭ كوتەرىلدىك. دۋباي اۋەجايىنا جاقىنداعانىمىزدا اينالامىزداعى سەرىكتەرىمىز شوقپىت-شوقپىت كيمىدەرىن سىپىرىپ تاستاپ، جەڭىل ءارى ءساندى كيىنىپ جاتتى. ءبىز دە بوقاشامىزداعى بارىمىزدى سۋىرىپ الىپ ۇسىتىمىزگە جاپسىرعان بولدىق.

ۇشاقتان تۇسسەك دۇنيە عاجاپ! جىپ-جىلى. كەشكى سام جامىراعان ۋاقىت. ادامداردىڭ ءبارى مادەنيەتتى، ءىلتيپاتتى. بىزدەگىدەي الاق-جۇلاق ەتىپ القىن-جۇلقىن اسىعىپ جۇرگەن جان جوق. ءاسىلى، مەملەكەتتىڭ بايلىعى، تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ جايلىلىعى ادام بويىنا الدەقانداي سىربازدىق، بايىپتىلىق سىيلايتىن بولسا كەرەك، ءبىز دە ماڭ-ماڭ باسا قالدىق. سودان قوناق ۇيگە بارايىق. قوناق ءۇيدىڭ قىزمەتشىسى الىستان ساعىنىسقان باۋىرلارى كەلە قالعانداي جۇمساق جىميىپ قارسى الدى. سومكەمىزدى قولىمىزدان لىپ ەتكىزىپ قاعىپ اكەتىپ ءتيىستى بولمەمىزگە ورنالاستىرا قويدى. تاڭ اتتى. قىزىققا كەنەلدىك. جولباسشىمىز اۋزىن اشسا، امىرلىكتىڭ تاريحىن توگە جونەلەتىن سوزشەڭ ايەل ەكەن، اڭگىمەنى سوعىپ كەلەدى. سودان ۇققانىمىز. قازىر اتى-ءجونىن ۇمىتىپ قالدىم، بىردەڭە شەيح، بىردەڭە  يبن دەگەن ءامىرشى 1970-80 جىلدارعا دەيىن امىرلىكتى بيلەپ توستەپتى. ونىڭ زامانىنداعى اراب جارتىلاي جالاڭاش، ايتەۋىر باسىن تىقسا، بالىق تىستەپ شىعاتىن كەڭ قۇرساق تەڭىزدىڭ ارقاسىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىپتى. مىنگەندەرى تۇيە، بەت-اۋىزدارى كۇيە دەگەندەي (ەندى، بالىق ىستاپ جەپ، شاقىرايعا كۇن استىندا كۇنەلتەتىن ادام كۇيەلەشتەنبەي قالاي ءجۇرسىن؟). الگى    بىردەڭە شەيح، بىردەڭە  يبن بىردەڭەنىڭ تۇسىندا امىرلىك دالاسىنان مۇناي اتقىلايدى. قارا مايدىڭ يسىنە تاناۋىن توسەپ وتىرعان ەۋروپا مۇنداي باتپان قۇيرىقتى قالايشا ايدالاعا تاستاي قويسىن، قاۋعالارىن قاڭعىرلاتا سۇيرەپ جەتىپ كەلەدى. جەتىپ كەلەدى دە بىردەڭە شەيح، بىردەڭە  يبن   بىردەڭگە دوللاردى ۋىستاتىپ اساتادى.   شەيح شىركىن قاعاز اقشانى قاشانعى جالماي بەرسىن، كۇندەردىڭ كۇنىندە تەمىر ساراي سالدىرىپ سوعان اپارىپ دوللارلارىن تىعىپ تاستايدى. «ساراڭنىڭ ساقتاعانى وزىنە بۇيىرمايدى» دەگەن وسى ەمەس پە، سويتسە، ءامىرشىنىڭ تىققان-پىققانىن وزىنەن دە وتكەن جالماۋىز، ارانى سۇمدىق اتجالماندار جالماپ تاستاپتى. وسىنداي ماسقارانى كورگەن سوڭ ارىقاراي توزە بەرۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىنە  كوزى جەتكەن شەيح زايد يبن سۇلتان ءال-ناحايان   بيلىكتى اعاسىنىڭ قولىنان تارتىپ الادى.

شەيح زايدتا باتىس ەلدەرىمەن تىعىز بايلانىس ورناتادى. بىراق، ارابتىڭ اۋزىنان جىرىپ اكەتكەنگە ۇيرەنگەن ەۋروپالىقتاردى وزىمەن ساناستىرا بىلەدى. جۇمىس ىستەتكىزەدى. ەلگە پايداسىن تيگىزەدى. ءبىز عوي ءوزىمىزدى كوزى اشىق، قارا تانيتىنى بار ساۋاتتى ەلمىز دەپ ءجۇرمىز. ال، زايدتتىڭ زامانىنداعى ارابتار جازۋ-سىزۋدان مۇلدە ماقۇرىم ەدى. زايد حالقىن اعارتتى. وقىتتى. تابىستى ەڭبەك ەتۋگە ۇيرەتتى. كۇن كۇيدىرگەن ساحارانى كەشىپ ءجۇرىپ قۇمنان قۇنارلى توپىراق جاساپ امىرلىك دالاسىنا ءۇندىستاننان اكەلىپ پالمالار ەكتى. كويلەك-دامبالىنان  باسقا كۇنقاعارى جوق ارابتاردى پالمالاردىڭ كولەڭكەسىندە سايالاتتى. ءبىز ايتا بەرەتىن 20 جىلدىڭ شەگىندە تۇيە مىنگەن ارابتاردى جۇيتكىگەن اۆتوكولىكتەرگە وتىرعىزىپ، جاسىل باقتى شاھار تۇرعىندارى ەتتى. ىرگەلى وقۋ ورىندارىن اشتى. شەت ەلدەردەن عۇلاما عالىمداردى شاقىرىپ اراب بالاسىنا ءدارىس وقىتتى. بالىق اۋلاپ، ەشكى ساۋدان باسقانى بىلمەيتىن اراب  بالاسى مەملەكەتتىك كاسىپورىنداردا، ۇلتتىق كومپانيالاردا جاپپاي لاۋازىمدى قىزمەت يەلەنىپ شىعا كەلدى. جەتى امىرلىك جەلكىلدەپ بوي تۇزەدى. ءباا بۇل زاماندا الاپاتى اسىپ، بايلىعى تاسىعان ەل. ءسان-سالاتانتىن الەمگە پاش ەتىپ، شالقىپ ءومىر سۇرۋدە. جوعارىدا «كورپەڭ كوسىلىپ جاتۋىڭا لايىق بولسىن» دەپ قالدىق قوي. سول سوزىمىزگە ەندى كەلدىك. سەبەبى «كورپەسى كوسىلىپ جاتۋىنا لايىق» ەل - بىرىككەن ارابا امىرلىكتەرى ەلى. ءباا-دە ءبارى ەرتەگىدەي. اسپانعا ۇمسىنعان ءزاۋلىم وتەللدەر، شىعىس مانەرىندەگى وزگەدە ايشىقتى قۇرىلىستار امىرلىك جۇرتىنىڭ سالتاناتتى تۇرمىسىنا ابدەن لايىق. ءباا-دە بۇدان باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس سياقتى. امىرلەر بايلىعىن الەمگە قالاي كورسەتەمىن دەسە دە ەلىنىڭ تۇرمىس كۇيىمەن ۇندەسىپ، جاراسىم تاۋىپ تۇر. وعان قىسقى ازيا ويىندارىن وتكىزسە دە، ەحرو كورمەسىن جاساسا دا جاراسادى. باسپاناسىز شۇبىرىپ جۇرگەن اراباتى امىرلىكتەن يتپەن ىزدەسەڭ دە تاپپايسىڭ. جەمقورلىق، ەل بايلىعىن توناپ قاشۋ، ۇرلاۋ، كوررۋپتسيا اتىمەن جوق.

مۇنىڭ ءبارى ءبارى انا ءتىلىن اياققا باستىرماعان ەلدىڭ اڭگىمەسى عوي دەپ وتىرعان شىعارسىزدار قايسىبىرەۋلەرىڭىز. ەندەشە، قانداي ماداقتاۋعا لايىق مالايزيا تۋرالى بىرەر ءسوز.

مالايلاردىڭ ءحالى XX عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن اۋعاندا ءتىپتى مۇشكىل ەدى. ويتكەنى مالايلار جەرىنەن دە، مەمەلەكەتىنەن دە، تۋعان تىلىنەن دە ايرىلۋدىڭ از-اق الدىندا ەدى. مالايلاردىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ۇل  ماحاتحير موحاماد مالاي حالقىن قۇردىمنان قۇتقارىپ قالدى. بۇل تۋراسىندا ماعان اتالعان ەلدە ەلشىلىك قىزمەتتە بولعان مارقۇم بولاتحان اعا تايجان اڭگىمەلەپ بەرگەن ەدى ءبىر كەزدە. كەيىن مالاي مەن سينگاپۋر عاجايىپتارى جايىندا اسىل اعا كىتاپ ەتىپ تە جازدى.

ماحاتحير موحاماد  قايتكەن دەيسىز عوي، جەرىندە مۇنايى دا، باسقاسى دا جوق ارالداعى ەلدى اراشالاپ قالاتىن قۇدىرەت ءتىل دەپ بىلگەن. سويتكەندە «الىستاعىمەن اربالاسىپ، جاقىنداعىمەن دوربالاسىپ» ءجۇرىپ قىتاي ءتىلىنىڭ قۇرساۋىنداعى مالاي ءتىلىن تىرىلتكەن. مالاي تىلىندە سويلەي الاتىن ءار ۇلىن باسشىلىققا اكەلگەن. مالاي تىلىندە - انا تىلىندە سويلەي الاتىن ۇلداردان «شىعىس جولبارىستارىن» تۇلەتىپ شىعارعان. سوندىقتان دا ول - ۇلى  ماحاتحير موحاماد . وڭتۇستىك شىعىس ازيا عاجايىپتارىنىڭ اۆتورى.

... اڭگىمەنى كوپ سوزىپ قايتەمىز، وسى ەلدەر داڭعازا داقپىرتسىز-اق جەر بەتىندە شات-شادىمان تىرلىك كەشۋدە. ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل. ءيا، كەم-كەتىگى، ءالى دە بىتپەي جاتقان شارۋاسى شاش ەتەكتەن شىعار. بىراق ولار 20-30 جىلدىڭ شيرەگىندە كۇردەلىلىكتىڭ اق جال تولقىنىن كەشىپ، قيىندىقتان شىعا ءبىلدى. ولار جانە ەرتەڭ بولۋى نەعايبىل كەرەمەتتەردىڭ ەمەس، بۇگىنگى مۇمكىندىكتەردىڭ شەگىندە ءتاپ ءتاۋىر تىرلىك كەشىپ جاتىر. دامۋ جولى، وركەنيەت جولى ءبىزدى اينالىپ كەتە قويماس. بىراق سوعان جيىن-تەرىن بولىپ جەتكەن ەلدىڭ ارامنى نە؟! سوعان جەتكەنشە، داڭعاز مەن داقپىرت كىمگە كەرەك؟ كەرەك پە سول؟                           

«Abai.kz»