BAQ mәselesi kәsiby ortada keninen talqylanghany dúrys dep oilaymyn. Degenmen, әriptesterimiz tarapynan selqostyq bayqalady. BAQ turaly zang jobasyna da tek orys tildi jurnalister belsendiligi joghary. Nelikten, qazaq tildi әriptesterimiz kәsiby mәselelerge qyzyghushylyq tanytpaydy?

Qazirgi jurnalistika jayyndaghy podkastyma, kóterilgen mәseleler turasynda alghashqy bolyp pikir bildirgen Gýrmәriya Barmanbekova hanymgha alghys.  Alghy buyn jurnalistter kәsibiyligi men belsendiligi bәribir joghary ghoy.

Biybigýl Jeksenbay

Jurnalist Biybigýl Jeksenbay úiymdastyrghan bas redaktorlar klubynyng arnayy beynepodkastyn (1-shygharylymy) kórdim. Der kezinde jaryq kórgen óte manyzdy kontent. Úzaghynan sýiindirgey!

Media salasynyng maytalmandary: «Habar» arnasynyng diyrektory Jayna Slambek, sayasattanushy, jurnalist Núrmúhamed Baygharaev, «Úlysmedia» portalynyng jetekshisi Samal Ybraeva oilaryn ortagha saldy.

Beynepodkasta kóterilgen mәselelerge baylanysty azyn-aulaq pikirimdi bildire ketudi jón sanadym.

BAQ turaly arnayy zang qajet pe degen saual boldy?

Qajet emes. Onsyz da ómir sýruge әbden bolady. Zannyng kóp bolghanynan góri bar zandardyng oryndaluyn qadaghalau әldeqayda manyzdy. Meyli bloger, meyli jurnalist bolsyn, jauapqa shaqyratyn zang baptary bar. Ony Núrmúhamed aitty: Azamattyq Kodeks pen Qylmystyq Kodekste arnayy baptar belgilengen.

BAQ turaly zang jurnalister men blogerlerdi «kógendep» ústau ýshin qajet dese, jón bólek. Onda memlekettegi shynayy demokratiyany da kóksemey-aq qoyghan dúrys.

Bloger men jurnalisting mәrtebesin arnayy zanmen bekitu kerek pe?

Mýldem qajet emes. Ol onsyz da belgili. Ekeuining maqsat-múraty, kәsiby dengeyi bólek. Jurnalisting jýgi de, jauapkershiligi de auyr. Kez-kelgen bloger búl jýkti kótere almaydy.

IYә, sapaly, paydaly, kәsiby kontentter jasay alatyn blogerler joq dey almaymyn. Núrmúhamedshe aitqanda «layk pen donat ýshin janpida» demeytinder joq emes, bar. Biraq az.

Jurnalisterge beriletin marapattar turaly.

Keyingi jyldary marapattan qadir qashty. Marapat – marapat emes, toybastar ýlestiru nemese bordaqy jemdeu siyaqty bolyp ketti. Úyat!

Múraty biyik, maqsaty aiqyn jurnalistke marapatynnyng da, shen-shekpeninning de kók tiyngha keregi joq! Auditoriya basqadan beyhabar bolsa da, sheber mamandy dóp basyp tany alady. Qadir tútyp, qúrmetteydi. Tóbesine kóteredi. Osydan artyq qanday marapat kerek?

Jurnalist marapat alyp túryp, ózine: «Osy júrt meni shynymen de moyynday ma, bastyghymnan basqa kim tanityn boldy eken?» degen saualdy qoiy kerek.

Memlekettik tapsyrys ne ýshin kerek?

Bilmeymin. Bәlkim, BAQ-ty auyzdyqtap ústau ýshin bolar.

Biylik ýshin taytalasatyn toptardyng mýddesin qorghaytyn BAQ bolsa, týsiner edim. Al memleketke ne ýshin kerek tapsyrys? Shynymen de týsinbeymin. Kez-kelgen izgi oily jurnalist memleketting kemshiligin kórsetip, syn aituy mýmkin, biraq esh uaqytta satpaydy.

Jogharghy oqu oryndary memleket pen halyqty bir dep qaraytyn, otansýigish jurnalisterdi dayarlap shygharugha tiyis.

Qoghamnyn, biyliktin, jekelegen azamattardyng abyroyyna daq týsiretin jalghan aqparattarmen kәsiby jurnalister qalay kýresui kerek degen saual tastady Biybigýl.

Ondaylarmen kýresu jurnalisterding mindeti emes. Kýresetin arnayy organdar bar. Al jurnalister reyting quyp ketpey, óz kәsibin adal, sapaly atqarsa bolghany.

BAQ qoghamdy ózgerte ala ma?

Ózgertkende qanday! Biraq ózgertu onyng tikeley mindeti emes.

Dey túrghanmen, BAQ qogham sanasynyng qalyptasuyna yqpal etetin qúral ekenin esten shygharmaghan abzal. Ókinishke oray, auditoriya sanasynyng dәp qazirgidey «qaranghylanyp» bara jatuyna sebep bolghan faktorlardyng biri – BAQ, әsirese televiydenie der edim.

Jurnalisting basty mindeti – aqparatty der kezinde, boyamasyz, búrmalamay, әsirelemey, óz pikirin qospay jetkizu ghana. Kóbinese jurnalister búl talaptan shygha almay jatady. Sebepteri kóp: belgili bir toptyng mýddesin kózdeu, aqshagha satylu, kәsiby dengeyding tómendigi, reyting quu, jurnalistik etikadan alshaqtyq, t.t. s.s.

Osy kýni kópshilik gazet oqymaytyn, televizor qaramaytyn bolghany ras. Gazetti nege oqymaytynyn aita almaydy ekem, gazetshi emespin. Telejurnalistpin. Sóite túra televizordy siyrek qaraymyn. Óitkeni kontentterding mazmúny men manyzyna kónilim tolmaydy. Jalpy kógildir ekrandaghy kóp nәrsege kónilim tolmaydy. Búl óz aldyna bólek әngime. Aytpaqshy, Biybigýlge dәp osy taqyrypqa bir podkast arnaugha kenes berer em. Mәnsiz-maghynasyz shoular, janyng týrshigetin negativterden mezi boldym. Shoular men negativ aqparattar da kerek shyghar, biraq olargha basymdyq berip abyroy tappaysyn.

Negativ aqparattargha selt etedi degen jeleumen BAQ óresi tómen auditoriya súranysynyng yghyna jyghylghaly qashan. Osylaysha tobyrgha ainalghan toptyng odan sayyn kóbeye týsuine óz ýlesin qosyp jatyr deuge әbden bolady.

Búrynghy kezde televiydeniyening jarnamagha kýni qaraghan emes. Býginde ol jarnama ýshin naqty maqsat-mindetinen bas tartty. Naryq zany solay dersiz. Solayy solay-au, biraq bizdiki jabayy naryq, әsire naryq bolyp jatyr. Artyq emes, tyrtyq naryq bolyp jatyr.

Qalayyq meyli, qalamayyq, televiydenie ne aghartushylyq ne «qaraytushylyq» ról atqarary sózsiz. Pozitiv kontent júrttyng janyn jadyratady. Negativ kontent jabyrqatady, kónil kýiin týsiredi, ruhyn azdyrady. Onday qogham gýldenip damudyng ornyna azghyndaydy. Kógildir ekrandaghy tanymdyq, taghlymdyq, analitikalyq habarlar júrtshylyqty órkeniyetke, mәdeniyetke, bilimdilikke jeteleytini – aityla-aytyla jauyr bolghan mәsele. Ázirge estir qúlaq tabylar emes.

Núrmúhamedting qanday aqparatty oqudy, kórudi auditoriya ózi tandauy kerek degen pikirimen quana keliskim keledi, biraq kelise almaymyn-au! Bizding qogham búghan dayar emes. Biybigýl dәl teneu aitty, bizding halyq bala siyaqty dep. Búl oidy Mao Szedun da aityp ketipti: «Halyq degen aq qaghaz, ne jazsang sol bolady» dep. Men búghan bizding halyq tisi shyqpaghan baladan da tómen dengeyge qúldilady degendi qosar edim. Sondyqtan oghan aqparatty «shaynap beru» kerek. Osyny kýnde sezingende jylaghym keledi.

Dәlel deymisiz? Kóp. Bireuin ghana aitayyn.

Keshe ghana elordadaghy jana meshitting ashyluyn kórgen bolarsyzdar? Qaqpa ashylghanda esik aldynda túrghan qalyng kópshilikting birin-biri kiymeley, jantalasa algha lap qoyghanyn da kórgen bolarsyz? Sonsha alqynatynday ne kórindi desenizshi! Ózing oqyp kelgen órkeniyetti elden múnday jabayylyqty kórmegen bolarsyn, Núrmúhanbet? Qazaqstannan kýnde kóruge bolady. Áueldem, meshittegi namazgha barghanda birinshi qatargha talasyp, kәmimgidey iyteriskenderdi de kórip shoshygham. Birinshi qatargha túrghandardyng iyghyna perishteler birinshi qonady eken-mys. Qúdaydyng ýii dep jýrgen orynda Qúdaydan úyalmau jabayylyq emey nemene?

Osynday tirliktegi auditoriyada qanday tandau bolsyn?

Ázirge sol qolmen tizgindi, ong qolmen qamshyny ústaugha tura keledi. Renjime, bauyrym, búl mәselede men Biybigýl men Jayna jaghyndamyn.

Bir nәrseni erekshe eskergen abzal. BAQ qoghamnan (keybir elderdegidey) zomby nemese naqúrys jasaytyn emes, iygi yqpal, izgi baghyt beretin, turashyl, shynshyl BAQ boluy tiyis. Qarajat tabam dep qayyrshy kýige týspeytindey etip, memleket jaghday tughyzsyn.

Óresi biyik, mәdeniyeti joghary qogham ornatu aitugha jenil. Jyldar boyy býlingen dýniyeni onaltugha jyldar kerek. Ázirge qoghamnyng kózi ashyq, kókiregi jaryq bóligi tym az. Onyng ózining qaghanaghy qarq, saghanaghy sarq bolyp, jetisip túrghany shamaly. Jarymqúrsaq, alankónil kýide. Ertenining qalay bolaryn uayymdap, esengirep túrghan auditoriyanyng biyik tandau jasay qoyy ekitalay. Telekórermenning «Parasat maydanynan» kóri «Qalaulymmen» (qazir atauyn ózgertken siyaqty) kónilin júbatatyny sodan bolsa kerek.

Gýrmәriya Barmanbekova

Abai.kz