Elimiz óz egemendigin alghan sәtten bastap shygharmashlyq túlghany mektep qabyrghasynan bastap qalyptastyru kýn tәrtibinde qarala bastady. Biz tómende balalardyng shygharmashylyq qabilettiligin damytugha qatysty keybir oiymyzdy ortagha salmaqpyz.

Óz shәkirtterin parasattylyqpen zerdeleytin múghalim oqu-tәrbie prosesin dúrysty úiymdastyru ýshin jәne bilim beru men tәlim berude derbes qadamdardy basshylyqqa alu ýshin óz oqushylarynyng qabiletining qalya tanyluy men onyng qanday dengeyde kórinis beruin biluge tiyisti. Oqushynyng qabileti turaly belgili bir is-әreket týri boyynsha tanyluyna qatysty sóz ete alamyz. Qabiletterding jiyntyghy jayynda tómendegidey ólshemder bar:

1) jyldam qozghalatyn oqushy soghan say qabilet týrine iyelik etedi;

2) qol jetkizgen dengeyining sapasy boyynsha;

3) belgili bir is-әreket tanylatyn sabaqtardaghy balanyng ózin túraqty tanyta biluine oray.

Degenmen, tabysty jýzege asuy tipti soghan say belgili bir qabiletting bolghanymende, bәri bir belgili bir túlghalyq sipattyng úshtasuymen tyghyz  baylanysty bolyp keledi. Bir belgili bir túlghalyq sipatpen, onyng emosionaldy-eriktik qasiyetterimen úshtaspaghan qabiletke iyelik etu ainalyp kelgende onyng iyesin joghary tabystargha qol jetkizdirmeydi. Eng aldymen, qabiletter ózine sya keletin is-әreketke degen jaghymdy belsendi qarym-qatynaspen tyghyz baylansta bolyp keledi. Qabilet iyesi atalghan is-әreket týrine ynta tanytyp, jaghymdy belsendi qarym-qatynasqa týsken shaqta osy is-әreket týri boyynsha joghary tabystargha jetedi.

Osy ynta men qyzyghushylyq tanytu obektini tanyp biluge talpynysty yntyqtyrady da, kózsiz berile onyng barlyq qyr syryn mengeruge qúlshynys tuyndaydy. Qabilet degenimiz – búl belgili bir is-әreketti oryndaugha degen qúlshynys. Túlghanyng yntasy men qabileti ýnemi ýilese bermeydi. Muzykagha qyzyghushylyq tanytqanmen onymen ainalysugha qabiletting bolmauyn tap osyghan jatqyza alamyz. Nemese sportqa qyzyghushylyq tanytyp, onymen túraqty ainalyspasa da adamynyng әri «jankýier», әri boluy osy alanyng bilgiri boluy da yqtimal. Degenmen, belgili bir is-әreket boyynsha әdette, balalar men eresekterding qyzyghushylyqtary men beyimdilikteri ýilesip otyrady.

Psiho-pedagogikalyq zertteulerdegi shygharmashylyq qabiletti damytu problemasy esh janalyq emes, әli kýnge deyin óz ózektiligin joghaltpay keledi. Onyng ýstine, mektep pen ata-analardy bilim alushylardyng shygharmashylyq qabiletin damytu mәselesi alandatatyny da esh jasyryn emes.

Qyzyghushylyq pen beyimdilik belgili bir is-әreketting damuy barysynda әdette ózderindegi qabiletting damuymen ózderin birtútastandyra alady. Mysaly, oqushynyng matematikagha degen qyzyghushylyq pen beyimdiligi osy pәnmen berile ainalysugha týrtki bolyp,  óz kezeginde  matematikalyq qabiletti damytady. Matematikalyq qabiletting damuy oqushy boyyna quanysh sezimin syilaytyn matematika salasyndaghy belgili bir tabysqa qol jetkizuin qamtamasyz etedi. Búl sezim pәndi terenirek biluge iytermelep, qabilet qarymyn osy salany iygeruge arnaugha jeteleydi.

Is-әrekette tabysqa qol jetkizu ýshin qabilet, qyzyghushylyq jәne beyimdilikten bólek, ózge de enbeksýigishtik, úiymdastyrushylyq, nazar audarushylyq, maqsattylyq, tabandylyq syndy qajetti nyshan-belgiler boluy shart. Bosy nyshan-belgilersiz tipti keremet qabilettilikting ózi tabysqa qol jetkizu barysynda iske jaramysyz bolyp qalady.

Kópshilik qabilet bolsa boldy, bәrine de onay qol jetkizuge bolady dep kete oilaydy.

Mýlde olay emes. Qabilettilikti damytu ýshin úzaqqa sozylatyn tabandy bilim alu men tynymsyz qajirli enbektenu qajet. Ádette, qabilettilik qay kezde bolmasyn tek qana júmysqa beyimdilik pen enbeksýigishtikpen úshtasady. Barsha tadlantty jandar talant degenimiz – sabyrlyqqqa negizdelgen enbek, tynymsyz enbek etuge beyimdilik dep bekerge aityp jýrgen joq.

Balalardyng shygharmashylyq is-әreketterding erekshelikteri, qalyptasuy, damu baghyttary men kezenderi turasynda ghylymy әdebiyetter óte kóp. Olar mektep ústazdarynyng óz kәsiby biliktiligin arttyrauda naghyz búlaq kózine ainalyp otyr.

Qazirgi kezde kóptegen pedagogtar bilim beruding shynayy maqsaty – tek qana belgili bir bilim men daghdy-mashyqqa ie bolu ghana emes, sonymen birge,  qiyaldy, bayqampazdyqty damytyp, tútastay alghanda shygharmashylyq túlghany tәrbiyelep shyghu ekendigin myqtap úghynady. Ádette, joghary synyptarda standartty emes tapsyrmalardy oryndau kezinde kóbine shygharmashylyq bastau kózderding bolmauy attap ótuge bolmaytyn kedergi sanalady.

Shәkirtting derbes mýmkindigi qanday bolmasyn, biraq onyng qalauy bolmasa esh tabysqa qol jetkize almyady. Shyndyghynda, bilim alugha degen ynta-jiger qashanda qabiletpen tikeley baylanysty bolyp keledi. Búl jayynda psiho-pedagogikalyq әdebiyetterde eger oqugha degen ynta bolsa ol arta týsedi, ala, onday ynta-jiger bolmasa ol janbay jatyp sónedi dep keninen sóz etiledi.

Sonymen, oqugha degen yntanyng janbay jatyp, sónuin búghan deyingi bilim beru kezenderinde ketken olqylyqtyng kesirnen oryna latyn bilim dengeyining jetispeushiligimen ghana týsindirip dәledeuge bolmaydy. Búl orayda balanyng damymay qalghan qabiletin de eskeruge tiyispiz.

Bastauysh mektepting basty mindeti  – bala túlghasynyng damuyn qamtamasyz etu. Balanyng tolyqqandy damuynyng búlaq kózi retinde eki is-әreket týri tanylady. Olar:

Birinshiden, kez kelgen bala zamanalyq mәdeniyetke den qoyyp, adamzattyng ótken tәjiriyesin shama-sharqynsha mengeruinin  dengeyi arqyly damidy.

Osy prosesting negizinde qoghamdyq ómirge qajetti balanyng mengeruge tiyisti bilimi men daghdysyna baghyttalghan oqu prosesi jatady.

Ekinshiden, bala damu prosesi kezinde óz betimen óz boyyndaghy mýmkindikterin shygharmashylyq is-әreketterding arqasynda jýzege asyrady. Balagha belgisiz bilim beruge negizidelgen oqu prosesinen shygharmashylyq is-әreketting basty ózgesheligi ol balagha belgili bilimge baghdar ústanady.

Ol, búl orayda shygharmashylyq is-әreket, balanyng óz betimen, ózin tanyta biluine janany ómirge kelu ýshin óz oiyndaghy iydeyasyn jýzege asyruyna septesedi.

Biz atap ótken is-әreketter týrin iske asyru ýshin bala týrli maqsattaghy qily mindetterdi sheshedi. Ya.A. Ponomaryov shygharmashylyq "damugha bastap aparatyn ózara әrekettestik" әmbebap konsepsiyasyn jasap shyqty. Búl konsepsiyada shygharmashylyq ózining keng mәninde adamdar arasyndaghy ózara әrekettestik retinde qarastyrylady. Tuma shygharmashylyq is-әreket avtordyng pikirinshe, ózara әrekettestik erek formasy bolyp tabylady. Shygharmashylyqtyng sapasyn anyqtaytyn ólshemi retinde onyng damu tetigi tanylady. Osy anyqtama boyynsha, balalardyng shygharmashylyq qabiletin damytudyng tetikteri týrli is-әreket týrlerin jýzege asyru prosesi kezinde bala men eresekter arasyndaghy qarym-qatynastyng arnayy formasyn úiymdastyru bolyp tabylady.

Biz atalghan maqalamyzda balalardyng shygharmashylyq qabilettiligin damytugha qatysty keybir oiymyzdy ortagha saldyq.

Abai.kz