Balalardyng shygharmashylyq qabileti jayynda tolyqqandy zertteuler jasau keng kólemde qolgha alynuy tәuelsizdik kezeninde mýmkin boldy. Songhy kezderi jaryq kórip, ústazdar men ata-analardyng nazaryna úsynylghan otandyq ghylymy әdebiyetke payymdau men zerdeluler jasaytyn bolsaq, onda shygharmashylyqtyng tabighatynyng aluan týrli ekendigin angharamyz.

Osylardyng ishinde «Is-әreket teoriyasy» ústanymy shygharmashylyqty túlghanyng belsendiligi, shygharmashylyq tapsyrmanyng qarama-qayshylyghyn sheshuge baghyttalghan shәkirtter men pedagogtar arasyndaghy ózara әrekettestikti úiymdastyrudyng erekshe týri retinde qarastyrady. Bir sózben aitqanda, balalardyng shygharmashylyghy ýshin әri obektivti  (әleumettik,  materialdyq), әri subektivti-túlghalyq (bilim, daghdy, shygharmashylyq qabilet) jaghdaylardyng tepe-tendigi auaday qajet.

Qazaq ghalymdary «Qabilettilik» úghymy tómendegidey:

-        Teoriyalyq;

-        Praktikalyq;

-        Oqu;

-        Shygharmashylyq

-        Aralas-qúralastyq;

-        Pәndik-tanymdyq bólikterden túrady dep tújyrymdaydy.

Tek bir osymen shektelik qalmay aqyl-esi týzik әrbir shәkirtting boyynda tabighat syigha bergen jalpy jәne arnayy qabilettilikter bolatyndyghyn da esten shygharmaghanymyz jón.  Óitkeni, qabilettilik degenimizding ózi әr bala dýniyege kelgen sәtte boyyna bitetin, biraq, olardyng qorshaghan ortasy men otbasylyq jaghdayyna baylanysty týrlinshe dәrejede damityn, sonymen birge, kóptegen is-әreket týrleri boyynsha qol jetkizip otyratyn tabystary arqyly anyqtalyp otyratyn daghdy-mashyq týri ekenin bilgenimiz oryndy. Búl orayda bizding aitpaghymyz jalpy aqyl-oylyq jәne qimyl-qozghalystyq jalpy biliktilik daghdylary bolyp tabylady.

Qabilettilik ghylymy әdebiyetterde jalpy dep shartty týrde:

-        tabighiy;

-        arnayy dep ekige bólinedi. Biraq, qabilettilik qansha jerden tabighy jәne arnayy dep ekige bólinse de, qabiletti balalar sabaq ýstinde osy qabiletterin jan-jaqty tanytyp otyrady.

Óz kezeginde qabilettilik qoldanylu ayasyna oray:

- ortaq;

- arnayy;

- teoriyalyq;

- oqulyq;

- qarym-qatynastyq jәne pәndik-is-әrekettik  dep ishtey saralandy.

Sonymen, bala shygharmashylyghynyng damuynda jalpy jәne arnayy qabilettilikting alatyn orny erekshe. Atap aitar bolsaq bir bala – әn salugha, endi biri – suret salugha t.t. beyim bolyp keledi. Kerisinshe bir balanyng boyynan týrli qabiletke iyeligi de tanylyp qalyp otyrady. Sonymen qabiletsiz bala joq degen úghymmen ishtey kelisemiz. Tek osy qabilet týrlerin damytpay tastaytyn orta ghana bar degen ortaq pikirdi qoldaymyz.

Balanyng boyynda jalpy qabiletterding boluy, eshqashan onyng arnayy qabilettiligin damytugha ne esh kedergi keltirmeydi nemese kerisinshe qolbaylau da bolady. Degenmen, bala boyyndaghy jalpy jәne arnayy qabiletter kóbine bir-birin tolyqtyryp, óazar baylanystylyqta tanylyp otyrady.

Osy arnayy beyimdilik negizinde bala der kezinde ózin demep-qoldaushysy bolsa, týpting týbinde qúrbylary arasynan oza shauyp bәige ala alatyn derbes túlghagha ainalady.

Endi tap osy arnayy qabilettilik jayynda tarata sóz etetin bolsaq, ol balalardyng bәrinde úshyrasa bermeydi. Tek keyinirek keybir balalar tek belgili biri saladaghy is-әreket týrleri boyynsha jetistikterge qol jetkizgen shaqta belgili bola týsedi. Ádette biz búnday qabiletke muzykalyq, әdebi, kórkem ónerlik t.b. qabilettilik týrlerin jatqyzyp jýrmiz. Songhy kezde otandyq ghylymy әdebiyette arnayy qabiletke mynalardy:

-        Muzykalyq qabilettilik;

-        Tehnikalyq qabilettilik;

-        Sporttyq qabilettilik;

-        Kórkem ónerge qabilettilik;

-        Ádeby qabilettilik;

-        Ártistik qabilettilik;

-        Kóshbasshylyq qabilettilikterdi jatqyzyp jýr.

Jogharyda sóz etken pikirlerimizdi odan әri órbitip oy óristetin bolsaq, biz әngime qozghap otyrghan balalardyng shygharmashylyq qabileti pedagogikalyq ghylymy enbekterde tómendegidey:

-        Teoriyalyq;

-        Praktikalyq dep ekige bólip kórsetiledi.

Osynyng ishindegi teoriyalyq qabilet óz kezeginde balany dereksiz logikalyq oilay biluge jetelep, pәn sabaqtary algha qoyghan teoriyalyq mindetterdi sheshe biluge daghdylandyryp, parasat kenistigin keneytedi.

Al, óz kezeginde, praktikalyq qabilet shynayy ómirlik jaghdaydaghy naqty is-әreketpen baylanysty tәjiriybelik mindetterdi sheshe bilu biliktiligining kórinis berui bolyp sanalady.  Óz kezeginde teoriyalyq qabilet balanyng boyynda úshyrasatyn belgili bir topqa jatatyn qúbylystardy týsindirip, úghymdardy tújyrymdap, boljamdardy týiindep әri ony teoriyalyq jaqtan bekemdey bilu biliktiligin tanytady.

Praktikalyq qabilet balanyng ózi ýshin asa kýrdeli bolyp tabylatyn ómirlik jaghdaylarda qiynan qiystyryp jol taba bilushiligin aiqyndap bere alady. Osylardyng alghashyqysy bilim aludaghy ilgerleushilikti, bilimdi, daghdy men biliktilikke tez qol jetize aludy bildirse, oghan kerisinshe songhysy óz kezeginde, adamnyng materialdyq jәne ruhany qúndylyqtaryn ómirge әkeluge jәrdemesetin jana iydeyalardyng ómirge keluinen, jana ashylymdar men ónertabystargha baghdar ústanatyn shygharmashylyq is-әreketting týrli salasynda ózin tanytady.

Búdan bólek osy eki qabilet týri ishtey:

-        kommunikativtik qabilet;

-        pәndik-is-әrekettik qabilet dep saralanatyndyghyn da esten shygharmaghanmyz jón. Osy orayda tek pәndik-is-әrekettik qabilet ghalamzatqa qatysty balanyng jeke bastyq is-әreketteri arqyly kórinis beredi de ózining shygharmashylyq sipatyn tanytyp, balalardyng shygharmashylyq qabiletteri retinde:

-        baqylay bilu daghdysy;

-        saraptay bilu daghdysy;

-        salystyra alu daghdysy;

-        qiystyra bilu daghdysy syndy bólikterden túrady.

Biz jogharyda sóz etken eki qabilet týri bir adamnyng boyynda tabyla bermeydi. Qolynan is keletin jan keybirde ózgelermen til tabysa almay da jatatyny jasyryn emes.

Sózimiz oryndy boluy ýshin balanyng qabileti bir ghana is-әreket pen qarym-qatynas jasaudyng shenberine baylanyp qalmaydy. Sonymen birge, ózgelermen baylanysqa týsip, bir-birine belgili bir dengeyde yqpal da etedi. Árbir jeke qabiletting bala boyynda boluy men damu dengeyi jeke ózdik sipatqa ie bolady. Olar ózderin is-әreket ýstinde tanytyp, oqushynyng belgili bir tabysqa qol jetkizgen shaghynda birin-biri tolyqtyryp aiqyn kórinis beredi.

Daryndy bala degenimiz – tua bitken qabilettilik damudyng alghysharttaryna ie oqushy. Talantty jan bolsa, ózining boyyndaghy qabiletterin damytu arqasynda belgili is-әreket týri boyynsha joghary nәtiyjelerge qol jetkize alady. Danyshpan degenimiz – búl belgili bir nemese birneshe is-әreket týrleri boyynsha el tanyghan әri dausyz moyyndaghan tabystargha qol jetkize alghan túlgha.

Osynday, óte kýrdeli әri san qyryly qabilettilikti psihologiya,  pedagogika,  ekonomika,  estetika syndy týrli ghylym salalary qarastyrady.  Ár ghylym ózining zertteu nysany ayasynda qolgha alyp, onyng belgili bir sipatyn pәndik túrghydan zerdeleydi.

Otandyq ghylymda el erteni daryndy balanyng damuy jan-jaqty qolgha alynyp zerttele bastauy últ bolshaghy ýshin zor tabystyng kepili deuimizge de negiz joq emes.

Abai.kz