بالالاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتى جايىندا تولىققاندى زەرتتەۋلەر جاساۋ كەڭ كولەمدە قولعا الىنۋى تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە مۇمكىن بولدى. سوڭعى كەزدەرى جارىق كورىپ، ۇستازدار مەن اتا-انالاردىڭ نازارىنا ۇسىنىلعان وتاندىق عىلىمي ادەبيەتكە پايىمداۋ مەن زەردەلۋلەر جاسايتىن بولساق، وندا شىعارماشىلىقتىڭ تابيعاتىنىڭ الۋان ءتۇرلى ەكەندىگىن اڭعارامىز.

وسىلاردىڭ ىشىندە «ءىس-ارەكەت تەورياسى» ۇستانىمى شىعارماشىلىقتى تۇلعانىڭ بەلسەندىلىگى، شىعارماشىلىق تاپسىرمانىڭ قاراما-قايشىلىعىن شەشۋگە باعىتتالعان شاكىرتتەر مەن پەداگوگتار اراسىنداعى ءوزارا ارەكەتتەستىكتى ۇيىمداستىرۋدىڭ ەرەكشە ءتۇرى رەتىندە قاراستىرادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بالالاردىڭ شىعارماشىلىعى ءۇشىن ءارى وبەكتيۆتى  (الەۋمەتتىك،  ماتەريالدىق), ءارى سۋبەكتيۆتى-تۇلعالىق ء(بىلىم، داعدى، شىعارماشىلىق قابىلەت) جاعدايلاردىڭ تەپە-تەڭدىگى اۋاداي قاجەت.

قازاق عالىمدارى «قابىلەتتىلىك» ۇعىمى تومەندەگىدەي:

-        تەوريالىق;

-        پراكتيكالىق;

-        وقۋ;

-        شىعارماشىلىق

-        ارالاس-قۇرالاستىق;

-        پاندىك-تانىمدىق بولىكتەردەن تۇرادى دەپ تۇجىرىمدايدى.

تەك ءبىر وسىمەن شەكتەلىك قالماي اقىل-ەسى تۇزىك ءاربىر شاكىرتتىڭ بويىندا تابيعات سىيعا بەرگەن جالپى جانە ارنايى قابىلەتتىلىكتەر بولاتىندىعىن دا ەستەن شىعارماعانىمىز ءجون.  ويتكەنى، قابىلەتتىلىك دەگەنىمىزدىڭ ءوزى ءار بالا دۇنيەگە كەلگەن ساتتە بويىنا بىتەتىن، بىراق، ولاردىڭ قورشاعان ورتاسى مەن وتباسىلىق جاعدايىنا بايلانىستى تۇرلىنشە دارەجەدە داميتىن، سونىمەن بىرگە، كوپتەگەن ءىس-ارەكەت تۇرلەرى بويىنشا قول جەتكىزىپ وتىراتىن تابىستارى ارقىلى انىقتالىپ وتىراتىن داعدى-ماشىق ءتۇرى ەكەنىن بىلگەنىمىز ورىندى. بۇل ورايدا ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز جالپى اقىل-ويلىق جانە قيمىل-قوزعالىستىق جالپى بىلىكتىلىك داعدىلارى بولىپ تابىلادى.

قابىلەتتىلىك عىلىمي ادەبيەتتەردە جالپى دەپ شارتتى تۇردە:

-        تابيعي;

-        ارنايى دەپ ەكىگە بولىنەدى. بىراق، قابىلەتتىلىك قانشا جەردەن تابيعي جانە ارنايى دەپ ەكىگە بولىنسە دە، قابىلەتتى بالالار ساباق ۇستىندە وسى قابىلەتتەرىن جان-جاقتى تانىتىپ وتىرادى.

ءوز كەزەگىندە قابىلەتتىلىك قولدانىلۋ اياسىنا وراي:

- ورتاق;

- ارنايى;

- تەوريالىق;

- وقۋلىق;

- قارىم-قاتىناستىق جانە پاندىك-ءىس-ارەكەتتىك  دەپ ىشتەي سارالاندى.

سونىمەن، بالا شىعارماشىلىعىنىڭ دامۋىندا جالپى جانە ارنايى قابىلەتتىلىكتىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. اتاپ ايتار بولساق ءبىر بالا – ءان سالۋعا، ەندى ءبىرى – سۋرەت سالۋعا ت.ت. بەيىم بولىپ كەلەدى. كەرىسىنشە ءبىر بالانىڭ بويىنان ءتۇرلى قابىلەتكە يەلىگى دە تانىلىپ قالىپ وتىرادى. سونىمەن قابىلەتسىز بالا جوق دەگەن ۇعىممەن ىشتەي كەلىسەمىز. تەك وسى قابىلەت تۇرلەرىن دامىتپاي تاستايتىن ورتا عانا بار دەگەن ورتاق پىكىردى قولدايمىز.

بالانىڭ بويىندا جالپى قابىلەتتەردىڭ بولۋى، ەشقاشان ونىڭ ارنايى قابىلەتتىلىگىن دامىتۋعا نە ەش كەدەرگى كەلتىرمەيدى نەمەسە كەرىسىنشە قولبايلاۋ دا بولادى. دەگەنمەن، بالا بويىنداعى جالپى جانە ارنايى قابىلەتتەر كوبىنە ءبىر-ءبىرىن تولىقتىرىپ، ءوازار بايلانىستىلىقتا تانىلىپ وتىرادى.

وسى ارنايى بەيىمدىلىك نەگىزىندە بالا دەر كەزىندە ءوزىن دەمەپ-قولداۋشىسى بولسا، ءتۇپتىڭ تۇبىندە قۇربىلارى اراسىنان وزا شاۋىپ بايگە الا الاتىن دەربەس تۇلعاعا اينالادى.

ەندى تاپ وسى ارنايى قابىلەتتىلىك جايىندا تاراتا ءسوز ەتەتىن بولساق، ول بالالاردىڭ بارىندە ۇشىراسا بەرمەيدى. تەك كەيىنىرەك كەيبىر بالالار تەك بەلگىلى ءبىرى سالاداعى ءىس-ارەكەت تۇرلەرى بويىنشا جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزگەن شاقتا بەلگىلى بولا تۇسەدى. ادەتتە ءبىز بۇنداي قابىلەتكە مۋزىكالىق، ادەبي، كوركەم ونەرلىك ت.ب. قابىلەتتىلىك تۇرلەرىن جاتقىزىپ ءجۇرمىز. سوڭعى كەزدە وتاندىق عىلىمي ادەبيەتتە ارنايى قابىلەتكە مىنالاردى:

-        مۋزىكالىق قابىلەتتىلىك;

-        تەحنيكالىق قابىلەتتىلىك;

-        سپورتتىق قابىلەتتىلىك;

-        كوركەم ونەرگە قابىلەتتىلىك;

-        ادەبي قابىلەتتىلىك;

-        ارتىستىك قابىلەتتىلىك;

-        كوشباسشىلىق قابىلەتتىلىكتەردى جاتقىزىپ ءجۇر.

جوعارىدا ءسوز ەتكەن پىكىرلەرىمىزدى ودان ءارى ءوربىتىپ وي ورىستەتىن بولساق، ءبىز اڭگىمە قوزعاپ وتىرعان بالالاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتى پەداگوگيكالىق عىلىمي ەڭبەكتەردە تومەندەگىدەي:

-        تەوريالىق;

-        پراكتيكالىق دەپ ەكىگە ءبولىپ كورسەتىلەدى.

وسىنىڭ ىشىندەگى تەوريالىق قابىلەت ءوز كەزەگىندە بالانى دەرەكسىز لوگيكالىق ويلاي بىلۋگە جەتەلەپ، ءپان ساباقتارى العا قويعان تەوريالىق مىندەتتەردى شەشە بىلۋگە داعدىلاندىرىپ، پاراسات كەڭىستىگىن كەڭەيتەدى.

ال، ءوز كەزەگىندە، پراكتيكالىق قابىلەت شىنايى ومىرلىك جاعدايداعى ناقتى ءىس-ارەكەتپەن بايلانىستى تاجىريبەلىك مىندەتتەردى شەشە ءبىلۋ بىلىكتىلىگىنىڭ كورىنىس بەرۋى بولىپ سانالادى.  ءوز كەزەگىندە تەوريالىق قابىلەت بالانىڭ بويىندا ۇشىراساتىن بەلگىلى ءبىر توپقا جاتاتىن قۇبىلىستاردى ءتۇسىندىرىپ، ۇعىمداردى تۇجىرىمداپ، بولجامداردى تۇيىندەپ ءارى ونى تەوريالىق جاقتان بەكەمدەي ءبىلۋ بىلىكتىلىگىن تانىتادى.

پراكتيكالىق قابىلەت بالانىڭ ءوزى ءۇشىن اسا كۇردەلى بولىپ تابىلاتىن ومىرلىك جاعدايلاردا قيىنان قيىستىرىپ جول تابا بىلۋشىلىگىن ايقىنداپ بەرە الادى. وسىلاردىڭ العاشىقىسى ءبىلىم الۋداعى ىلگەرلەۋشىلىكتى، ءبىلىمدى، داعدى مەن بىلىكتىلىككە تەز قول جەتىزە الۋدى بىلدىرسە، وعان كەرىسىنشە سوڭعىسى ءوز كەزەگىندە، ادامنىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني قۇندىلىقتارىن ومىرگە اكەلۋگە جاردەمەسەتىن جاڭا يدەيالاردىڭ ومىرگە كەلۋىنەن، جاڭا اشىلىمدار مەن ونەرتابىستارعا باعدار ۇستاناتىن شىعارماشىلىق ءىس-ارەكەتتىڭ ءتۇرلى سالاسىندا ءوزىن تانىتادى.

بۇدان بولەك وسى ەكى قابىلەت ءتۇرى ىشتەي:

-        كوممۋنيكاتيۆتىك قابىلەت;

-        پاندىك-ءىس-ارەكەتتىك قابىلەت دەپ سارالاناتىندىعىن دا ەستەن شىعارماعانمىز ءجون. وسى ورايدا تەك پاندىك-ءىس-ارەكەتتىك قابىلەت عالامزاتقا قاتىستى بالانىڭ جەكە باستىق ءىس-ارەكەتتەرى ارقىلى كورىنىس بەرەدى دە ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق سيپاتىن تانىتىپ، بالالاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرى رەتىندە:

-        باقىلاي ءبىلۋ داعدىسى;

-        ساراپتاي ءبىلۋ داعدىسى;

-        سالىستىرا الۋ داعدىسى;

-        قيىستىرا ءبىلۋ داعدىسى سىندى بولىكتەردەن تۇرادى.

ءبىز جوعارىدا ءسوز ەتكەن ەكى قابىلەت ءتۇرى ءبىر ادامنىڭ بويىندا تابىلا بەرمەيدى. قولىنان ءىس كەلەتىن جان كەيبىردە وزگەلەرمەن ءتىل تابىسا الماي دا جاتاتىنى جاسىرىن ەمەس.

ءسوزىمىز ورىندى بولۋى ءۇشىن بالانىڭ قابىلەتى ءبىر عانا ءىس-ارەكەت پەن قارىم-قاتىناس جاساۋدىڭ شەڭبەرىنە بايلانىپ قالمايدى. سونىمەن بىرگە، وزگەلەرمەن بايلانىسقا ءتۇسىپ، ءبىر-بىرىنە بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ىقپال دا ەتەدى. ءاربىر جەكە قابىلەتتىڭ بالا بويىندا بولۋى مەن دامۋ دەڭگەيى جەكە وزدىك سيپاتقا يە بولادى. ولار وزدەرىن ءىس-ارەكەت ۇستىندە تانىتىپ، وقۋشىنىڭ بەلگىلى ءبىر تابىسقا قول جەتكىزگەن شاعىندا ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ ايقىن كورىنىس بەرەدى.

دارىندى بالا دەگەنىمىز – تۋا بىتكەن قابىلەتتىلىك دامۋدىڭ العىشارتتارىنا يە وقۋشى. تالانتتى جان بولسا، ءوزىنىڭ بويىنداعى قابىلەتتەرىن دامىتۋ ارقاسىندا بەلگىلى ءىس-ارەكەت ءتۇرى بويىنشا جوعارى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزە الادى. دانىشپان دەگەنىمىز – بۇل بەلگىلى ءبىر نەمەسە بىرنەشە ءىس-ارەكەت تۇرلەرى بويىنشا ەل تانىعان ءارى داۋسىز مويىنداعان تابىستارعا قول جەتكىزە العان تۇلعا.

وسىنداي، وتە كۇردەلى ءارى سان قىرىلى قابىلەتتىلىكتى پسيحولوگيا،  پەداگوگيكا،  ەكونوميكا،  ەستەتيكا سىندى ءتۇرلى عىلىم سالالارى قاراستىرادى.  ءار عىلىم ءوزىنىڭ زەرتتەۋ نىسانى اياسىندا قولعا الىپ، ونىڭ بەلگىلى ءبىر سيپاتىن پاندىك تۇرعىدان زەردەلەيدى.

وتاندىق عىلىمدا ەل ەرتەڭى دارىندى بالانىڭ دامۋى جان-جاقتى قولعا الىنىپ زەرتتەلە باستاۋى ۇلت بولشاعى ءۇشىن زور تابىستىڭ كەپىلى دەۋىمىزگە دە نەگىز جوق ەمەس.

Abai.kz