1-suret - Últtyq kiyimdegi qarashaylar (tarihy suret)

2-suret - Últtyq kiyimdegi qarashay balalary

3-sure - Qarashay-malqar jazushysy, Mahmút Qashqary atyndaghy syilyqtyng sahiby, jazushy Mýtәlip Bekppaev. Jazushynyng balalyq shaghy Jambyl oblysynda ótken

4- suret - Soldan ongha qaray: Ádilhan, Aqyn, Mýtәlip, Sәlim bastaghan  bauyrlarmen birge otyryp qarashaydyng keng mol dastarhannan dәm tattyq.

5- suret -Ufuk Týzman. Týrkistanda oqyghan. Hasan Oraltaydyng «Elimaylap ótken ómir» kitabyn qazaq ortasyna alghash jetkizgen týrkshil azamat

6-suret - Týrkiya astanasy - Ankara qalasynyng eski bóligindegi túrghyn ýiler

7-suret - Siriyadaghy soghys

Jaqyp Ómerúly basqaratyn Euraziya jazushylar odaghynyng shaqyruymen Týrkiyada bolghanymyzdy, Týrkiya  astanasy Ankarada TÝRKSOY halyqaralyq úiymy ótkizgen «Lev Gumiylev jәne onyng týrkologiyalyq ghylymy múrasy» atty halyqaralyq konferensiyagha qatysqanymyz turaly osydan birer kýn búryn bayan etken bolatynbyz (http://old.abai.kz/content/deuren-kuat-t-rki-eleminin-deuiri-bastaldy-basy). Endi úghyp bilgenimizdi, kónilge týigenimizdi әriqaray taghyda әngime etip kóreyik.

«Núrsúltan agha», «Núrsúltan agha»

1-suret - Últtyq kiyimdegi qarashaylar (tarihy suret)

2-suret - Últtyq kiyimdegi qarashay balalary

3-sure - Qarashay-malqar jazushysy, Mahmút Qashqary atyndaghy syilyqtyng sahiby, jazushy Mýtәlip Bekppaev. Jazushynyng balalyq shaghy Jambyl oblysynda ótken

4- suret - Soldan ongha qaray: Ádilhan, Aqyn, Mýtәlip, Sәlim bastaghan  bauyrlarmen birge otyryp qarashaydyng keng mol dastarhannan dәm tattyq.

5- suret -Ufuk Týzman. Týrkistanda oqyghan. Hasan Oraltaydyng «Elimaylap ótken ómir» kitabyn qazaq ortasyna alghash jetkizgen týrkshil azamat

6-suret - Týrkiya astanasy - Ankara qalasynyng eski bóligindegi túrghyn ýiler

7-suret - Siriyadaghy soghys

Jaqyp Ómerúly basqaratyn Euraziya jazushylar odaghynyng shaqyruymen Týrkiyada bolghanymyzdy, Týrkiya  astanasy Ankarada TÝRKSOY halyqaralyq úiymy ótkizgen «Lev Gumiylev jәne onyng týrkologiyalyq ghylymy múrasy» atty halyqaralyq konferensiyagha qatysqanymyz turaly osydan birer kýn búryn bayan etken bolatynbyz (http://old.abai.kz/content/deuren-kuat-t-rki-eleminin-deuiri-bastaldy-basy). Endi úghyp bilgenimizdi, kónilge týigenimizdi әriqaray taghyda әngime etip kóreyik.

«Núrsúltan agha», «Núrsúltan agha»

Ankaradaghy enseli biyik ýilerdi kórip Almaty men Astanany aralap jýrgendey boldym. Óitkeni bizdegi túrghynjaylardyng deni týrik bauyrlardyng qolynan ótken. Basqa-basqa, týrikter qúrylys salasyn әbden-aq mengerip alghan siyaqty. Basbaqan Tayyp Erdoghan «jasy» eluge jetken kópqabatty ýilerdi búzghyzyp, ornyna janasyn saldyryp jatyr eken. Týrikter búny maghan maqtanyshpen aitty. Syrtta jýrgen adam óz elinen de jetistik tauyp sóileuge sheber ghoy, men de bizdegi eski ýilerding «snoskige» ketip bastaghanyn bildirdim. «Sonyng bәrining bastamashysy Núrsúltan agha shyghar» deydi týrikter. Týrik aghayyn qazaq basshysy Núrsúltan Nazarbaevty Kemal Atatýrikpen teng kóredi (búl jerde barlyq týrikting baylamy osy eken dep pikir týyge bola qoymas, biraq mening qasymdaghy qardashtardyng sózine qaraghanda solay). «Núrsúltan agha», «Núrsúltan agha» desedi olar.  Mening týrkishil týrik aghayyndarymnyng Nazarbaevty jaqsy kóretin sebebin ilgeridegi maqalamyzda eptep anghartqanday bolghanbyz: qazirgi Týrkiyany diny aghymdar jaylaghan, diny aghymdar ókimet tarapynan da barynsha qoldaugha iye. Olar әlemning qay týkpirine baryp diny uaghyz jýrgizse de, mektep ashsa da qarjydan qinalmaydy. Qarajatty Basbaqan Saud Arab elinen alyp bere beredi. «Týrkiya syrtqy qaryzdy qaytarudy bastaghanymen Saud Arabiyanyng aldyndaghy boryshqa belshesinen batuda. Kiyim-keshek naryghyn qytay jaulap aldy. Týrikter ónim shygharudan qaldy», - deydi mening jolbasshym Ufuk Tuzman.

Týrik jerinde múnaydyng mol qory da bar kórinedi. Alayda týrikter ol qazynany iygeruge asyqpaydy.  Sebebi Europamen múnaydy keyinirek iygeru turaly kelisim jasalghan. «Batys bәtua bermese, egin eguden de qalarmyz týbi. Egin jerding astyndaghy miyneraldy jerding betine tartady eken ghoy. Eginimiz kýnderding bir kýni «múnaydy sora bastasa», Euorpa bizge egindi ektirmeydi», - deydi Ufuk.

Týrkiya - Premier-ministrding basqaruyndaghy el. Premierdi «Basbaqan» ataydy. Qazirgi Basbaqan Tayyp Erdoghan elde Preziydenttik biylik institutyn qalyptastyrghysy keledi. Sóitip aldaghy jyldary saylaugha týspekshi. Erdoghannyng erterek әrketke kóshuine oray oppozisiya da qimylgha kiriskenge úqsaydy. Kóshe tolghan ereuil. Polisiyamen qaqtyghys. Erdoghan bolsa polisiyagha erikti berip qoyghan. Pәrmenin Parlament arqyly zandastyryp alghan Erdoghannyng polisiyasy kýsh júmsaugha, qajet jerinde qaru qoldanugha dayyn. Týrik telearanalary polisiyanyng halyqqa oq atqanyn da biz barghan eki ýsh kýndikte kórsetip qaldy. Mine, osynday haldi bastan keship jatqan týrkishil týrikter Nazarbaevty týrki әlemining kóshbasshysy, aqsaqaly, eline jaqsy qaraytyn beybit adam dep biledi. Bayqauymsha týrikter Núrsúltan aghanyng artynda qalyng qazaqtyng túrghanyn da ýlken esepke alatyn sekildi. Nege? Óitkeni týrki әleminde Týrkiya jalghyz emes.  Týrkiya boyyndaghy óz quatyn jaqsy sezinedi, Qazaqtyng da quatyn qapysyz angharady. Aldynghy jazuymyzda әzirbayjan jazushysy Ejder Ol «biz elu millionbyz!» dep keudesin kótergenimen Irangha sinip ketken 40-45 million әzirbayjandy endi әzirbayjan jasau da, Qapqazgha oraltu da mýmkin emes. Al, Bakudegi әzirbayjandar tilining úqsastyghyna qaray týrikterding bauyryna kire týsude. Endeshe aldaghy zamandarda týrik tili әzirbayjan tilin «jútyp» qoysa, oghan tanqalmaymyz. Ózbek ózimen ózi otyr. Týrki tilining qypshaq tobyna kiretin elder qazaq tilining ayasyna birigui mýmkin. Demek, týrkiler arasynda eki til, eki el: qazaq pen týrik jetekshilik tizginin ústaydy. Áriyne, búl boljam. Mening boljamym ghana emes, týrkilerding býgini men ertenine sergek qaraytyn azamattardyng ortaq kózqarasy.

Biz, әriyne, Qazaqstannyng ishki ahualy, sóz bostandyghy, әleumettik jaghdayy jóninde Batysqa baryp bayandama jasap qaytatyndardyng qatarynan emespiz. Týrkiyagha baruymyzdyng sebebi de mýlde basqa. Sondyqtan Qazaqstan jóninde, Qazaq Preziydenti Nazarbaev turasynda maqtau marapat aityp, aqjarylyp sóilegen aghayynnyng auzyna qarap qoyyp qana otyrdyq. Ádep solay. Onyng ýstine óz elindegi adamy qúndylyqty, gumanizmdi, últ pen úlys ókilderine degen qúrmetti baghalaudyn  qisyny da osyndayda tuyp jatady.

«Núrsúltan agha barsha týrki balasyna qamqor ghoy», - deydi týrik bauyrlarym. «Jalpy qazaq sonday. Bauyrmal, darhan, ken. Qazaq qytymyr bolsa, qazaq ózimshil bolsa, jalghyz adam ne istey alady? Núrsúltan aghalarynyz da qazaqtyng bir balasy. Sondyqtan basqasha bola almaydy», - dep sәl týsinik beruime tura keldi osy arada. Rasynda, jabyqqangha jany ashymaytyn, múqtajben múndas bola qoymaytyn qazaq balasy kem. Alystaghy qarashaylardyng basyndaghy kepti oilaghanda bizding de sol janashyrlyq sezimimiz lap berdi.

Qarashay degen elim bar

Ankaranyng shyghys jaq betinde, qaladan 20-30 shaqyrymday jerde, qarashaylardyng auyly bar. Auyl týrikshe - Yaghlypynar, qarashay tilinde - Jauly atalady. Qarashaylarmen Ankaranyng shetindegi bir dәmhanada úshyrastym. Týrikterge qaraghanda kózderi sәl qysyqtau. Qaysibiriniki dóngelek. Sonday reng sipattarymen de, tilderimen de qarashaydyng qazaghyma jaqyndyghyn bek úqqandaymyn. Audarmashysyz anqyldap sóilesip otyrmyz. Esimderi de qazaqqa keledi: Aqyn, Ádilhan, Sәlim. Aqyn búryn әkimdik qyzmet atqarypty. Ádilhan tәrjimashy aqyn eken. Qarashay-malqar tilinen týrik tiline ólender audaryp tanylypty. Sәlim - qúrylysshy. Sәlim IYtez. Astanadaghy Aq Ordanyng jobasyn syzyp, qúrylysyn jýrgizgen osy azamat bolyp shyqty. Ózi tym qarapayym. «Qúrylystyng basy-qasynda boldyq qoy», - dep  sypayy ghana til qatty. Odan әrisin men de qazbalap súramadym. Óitkeni búl jigitter as ýstinde әldenege alandap, asyghyp otyrghanday boldy. Jaulygha barghan kezde Ádilhan, Sәlimderding alang kónilderining syryna jettim.

Sýriya. Týrikter Sham - Siriya elin osylay ataydy. Sýriyada mynnan astam qarashay  túrady eken. «Bizding qolymyz jetken esep boyynsha, 1200 qarashay», - dep naqtylay týsti jolbasshym Ufuk. Sol Sýriyada bastalghan sýrginnen qarashaylardy qalay aman alyp shyghamyz desip Týrkiyanyng qarashaylary bir qarasha ýide bas qosty.

Týrkiya qarashaylary 2006 jyly alys-jaqynnan súrastyra jýrip qarashaylardyng jalpy sany 400 myng ekendigin anyqtapty. Týrkiyada 20 000 qarashay, AQSh-ta 5500 qarashay, t.b. túrady dep keletin mәlimetteri jәne bar. Qarashaylar Týrkiyagha 1886-1889 jyldar aralyghynda auyp barghan. Odessa arqyly qara tenizdi keship ótken qarashaylardyng dindi berik ústanghan taqualary kezinde Sýriyagha ótip ketken kórinedi.

- Biz azbyz, - deydi Týrkiya qarashaylary qamyghyp, - jer betinen joyylyp ketu qauipi tónip túr bizge. Sondyqtan birimizdi-birimiz kózimizding qarashyghynday saqtauymyz kerek. Meken-túraghyna kózimiz jetip, bile túra bir qarashay balasyn joghaltyp alsaq - o dýniyege kýnәhar bolyp attanamyz. Iz-týssiz joghalghan bir qarashay balasy ýshin fәniyge barghanda jauap beremiz.

Qapqazdaghy qarashay-malqarlardyng ne qam-tirlik jasap jatqandyghynan habarsyzbyn, al Týrkiya qarashaylary qor qúryp, baryn ortagha salyp Sýriyadaghy qarashaylardy «satyp» aluda. Sýriya azamattaryna shetke shyghatyn tólqújat bere bermeydi. Sondyqtan Týrkiya qarashaylary Sýriya qarashaylaryn aldymen tólqújatpen qamtamasyz etui kerek. Ol ýshin Sýriyadaghy berekesi ketken әkimshilik oryndaryna astyrtyn pәre beredi. Sóitip qoldaryna tólqújat ústaghan qarashaylardy bosqyn retinde Týrkiyagha әkelip qonystandyrmaq. Osy kýnderi Sýriya men Týrkiyanyng arasyndaghy Hatay qalasynda bosqyndardyng aldy ornalasyp ta ýlgeripti.

Men qatysqan jiynda Sәlimder AQSh-taghy qarashaylarmen baylanysqa shyghatyndyghyn, olardyng kýii jaqsy ekendigin aityp otyrdy.  Osylaysha olar elbesip-selbesip Sýriya sýrgininen qandastaryn qútqaryp qalmaq.

Syrtqa shyqtyq. Shaghyn auyl  abajaday qalanyng jaryghynan jasqanghanday búiyghyp shamyn tegis sóndirgen. Alashabyr búlttardyng arasynda jýdeu ay jýzip barady. Qarashaylar meni kezek-kezek qúshaghyna alyp qoshtasyp jatyr. «Kelip túr, osynda bir eling bar» deydi.  Qarashaylar auyldy «el» depte aitady. «IYә, - dedim men, - qarshay degen elim bar!»

Qarashay - qazaqqa, qazaqtyn  tiline etene jaqyn týrkining bir bútaghy. Onomostikalyq ataular, jer-su attary, jan-januar, qús ataulary, túrmys jabdyqtary qazaq tilinde qalay atalsa, qarashay tilinde de solay atalady. Mysaly, biz siyaqty olar da júldyzdy -júldyz, joldy - jol, pyshaqty - pyshaq, qylyshty - qylych, qústy - qúsh desedi.

Qarashaylar ózderin «qara qypshaq», qazaqty «sary qypshaq» deydi. Qarashaylardyng týsindiruinshe, qazaqtyng «sary qypshaq» ataluy dalada, oida ómir sýretindigine baylanysty eken.

Jauylgha barghanymda bildim, mening jolbasshym - Ufuk myrza qarashay bolyp shyqty. Týrkistanda bizding әigili aityskerimiz Bekarys Shoybekovpen birge oqypty. «Bekarystyng ýiine talay barghanymyn, tipti aitysqanmyn», - deydi. Ufuk qazaq til әdebiyetining maytalmandary - Rahmanqúl Berdibay, Myrzahmet Mekemtas, Alma Qyraubaevalardyng dәrisin tyndap, sabaq alypty. Qazaqsha aghyp túr. Maqaldap-mәteldep sóileydi. Jary qazaq qyzy eken. Narynqol jaqtan.

- Qazaqstannyng shekarasy ashylghanda oqugha baratyn talapkerlerding tizimine jazylyp, synaq tapsyryp qoyghanymmen kartadan Týrkistan qalasyn tappay dal bolghanym bar, - deydi Ufuk.  Týrkistandy bastapqyda kartadan taba almaghan Ufukting talabyna ata-anasy da qarsy shyghyp: «Qazaqstan degen ne el? Onda barghanda ne tabasyn? Qazaqtyng tilin ýirenip qayda barmaqsyn?» dep qarsy da bolypty. Biraq alghan betinen qaytpaghan Ufuk Týrkistanda oqyp qazaq arasynan dostar tabady. Qazaqty óz elindey kórip ketedi. Nazarbaevtyng bir retki saparynda tipti tilmәshtyq qyzmet te atqarady.

Ufuk Týzmannyng arghy tegi de Qapqazdan 1900 jyldary Týrkiyagha auyp kelipti. «Úly atam zamanynda eti tiri, ójet kisi bolsa kerek. Qarashaylardyng kóshin úiymdastyryp jýrip elge qaytyp bir barghanynda basqynshy orystardyng qolyna týsip itjekkenge aidalyp ketedi. Ájemning sinilisi Júldyzhan jórgektegi kýiinde shyryldap qala beredi. Ony bireuler asyrap alyp aqyry tittey Júldyzhan aqyrynda qazaq jerinen bir-aq shyghady. Qazirgi Jambyl oblysynyng Kemer degen auylynda qazaq otbasynda tәrbiyelenip qazaq jigitimen bas qúraydy. Ájem 107 jasqa kelip qaytty. Jaryqtyq  óle-ólgeninshe sinilisin izdep, ah úryp otyratyn. Týrkistanda oqyp jýrgen kezimde men sol Júldyzhandy taptym. Júldyzhan ómirden ozghan eken. Alayda úrpaghymen tabystym. Qazir hat-habar alysyp, baryp-kelip túramyz, - deydi Ufuk.

«Qazaq bolyp ketken» (óz sózi) Ufuktyng balalary da qazaq topyraghynda dýniyege kelipti. Ýlkeni Yunús Emire 2003 jyly Týrkistanda tusa, qyzy Anisat 2008 jyly Taraz qalasynda ingәlapty.

Ufuk qazir Týrkiyanyng Memlekettik teleradio kompaniyasynda qazaq redaksiyasynda qyzmet etedi. Qazaq tilinde internet paraqshasyn jýrgizedi.

Týrkiyadaghy saparymyzda qarashay-malqar jazushysy Mýtәlip Bekppaevpen tanysyp, agha-ini bolyp kettik. Mýtәlip agha da bizding Jambylda tuyp ósipti. Qazaq deseniz eljirep túr. «Oljas agha bir kitabyna «Mýtәlip tuysqanyma» dep qoltanba jazyp berdi» degendi qayta-qayta aitady.

Qarashaylar turaly sózimdi osy Mýtәlip aghanyng «Qasqyr-adam»  әngimesimen tiyanaqtamaqpyn.

Euraziya jazushylar odaghy jariyalaghan Mahmút Qashqary atyndaghy bayqaudyng jýldesin iyelengen shygharmasynda Mýtәlip agha Sovet ókimetinen qashyp, qyryq jyl Qapqaz taularyn panalaghan adamnyng erligin әigilepti. Elsiz-jansyz aspan taulardy meken etken adam ózine tek qasqyrdy ghana serik tútyp, birge ómir sýredi.

Kýnderding kýninde әlgi adam әbden qartayyp taudan el ishine oralady. Qasqyr-adamdy kórgender  súraydy: «Qyryq jyl qashyp jýrgende ne taptyn? Odanda sottalyp ketkening dúrys edi ghoy. Sottalsang 10-15 jylda jazandy ótep aman-esen shyghar edin. Endi mynanday bolyp kelip túrsyn. Osy tirligindi qalay týsindiresin?» dep. Sonda qasqyr-adam:

- Men qyryq jyl qashqyn bolyp ómir sýrgen joqpyn. Azat ghúmyr keshtim. Tәnim ghana emes, janym men ruhym da azattyqtyng auasymen tynystady. Endi tayauda mәngilik azat әlemge attanamyn, sonyng aldynda basyn sorgha baylaghan elding jayyn bir ret kórip ketudi jón kórdim, - deydi.

Qasqyry da, adamy da, qalamgeri de qazaqtyng tabighatymen ýndesetin qarashay degen elding  endigi taghdyry ne bolar eken? Núrsúltan aghanyng júrtyndaghy qazaqty, syrttaghy jautankóz bauyrlarymdy, kóshi-qonnyng búidasyn búra tartyp jýrgen súmpayylardy oilay otyryp osy saualdyng jauabyna da alandap Almatyma oraldym.

(Jalghasy bar)

Abai.kz